Fotoğraflar, eğitimde görselleştirmenin dolayısıyla anlamlı öğrenmenin önemli bir parçasıdır. Görsel ve işitsel ders araçları kullanılması öğrencilere tanıma, araştırma, keşfetme fırsatı tanır. Farklı kaynaklardan görsel ve işitsel etkinliklerle öğrenilen bilgilerin kalıcılığı artar, hatırlanması kolaylaşır (Şekil 2.5). Aynı zamanda fotoğraflar öğrenme ortamının değişmesi sağlayarak, öğrencilerin motivasyonunu arttıran önemli bir özellik de taşımatadır (Küçükahmet, 1998: 65).
Etkinlikler Sağlanan Öğrenme Düzeyi
Duyma – İşitme Etkinlikleri % 10
Görme Etkinlikleri % 15
Görme ve Duyma Etkinlikleri % 20
Başkalarıyla Tartışma Etkinlikleri % 40
Katılım ve Deneyim Etkinlikleri % 80
Başkalarına Öğretmeye İlişkin Etkinlikler % 90
Şekil 2.6: Duyu Organlarına Göre Etkinlikler ve Sağladıkları Öğrenme Düzeyleri
Kaynak. Barth ve Demirtaş, 1997: 3.2.
Genelde bir öğretim materyali olarak kabul edilen fotoğraflar, görsel ve işitsel araçlar kategorisinde iki boyutlu görsel araçlardan resimler sınıfında yer alır. Bununla birlikte olay ya da olgunun gerçek ve anlık durumunu göstermesiyle diğer resim türlerinden ayrılır (Yalın, 2006: 71). Fotoğraflar öğretimde süsleme, açıklama, metni tamamlama amaçlarıyla kullanılabilir (Köksal, 2001: 29). Fakat dekoratif amaçlı kullanım zamanla öğrencide resim ya da fotoğrafların gereksiz olduğu düşüncesine sebep olmaktadır. Bir fotoğrafın etkili bir öğretim aracı olabilmesi için aşağıda verilen özellikleri taşıması gerekir (Karadeniz, Çakır ve Uluyol, 2008: 141-142):
1- Fotoğrafın içeriği konuyla tam olarak uyumlu olmalıdır.
2- Fotoğraf temsil ettiği kavram veya olayın özelliklerini tam olarak yansıtmalıdır.
3- Fotoğrafta amaca uygun ve gerektiği kadar ayrıntıya yer verilmeli, gereksiz ayrıntıdan kaçınmalıdır.
4- Tutarlı ve uygulanabilir olması için fotoğraflar gerçek nesnenin özelliklerini göstermelidir.
5- Öğrencinin ilgisini çekebilecek şekilde tasarımlanmalıdır.
6- Fotoğrafın ölçeklendirilmesine dikkat edilmelidir. Boyutlar konunun önemli detayları göstermeyecek kadar küçük ya da geniş ölçekli olmamalıdır.
Fotoğrafların ve resimlerin öğretim amaçlarına uygun olarak kullanılabilmesi için Nichol tarafından önerilen ve öğrencilerin yapması gereken bazı etkinlikler vardır.
Bu etkinlikler şöyle sıralanabilir (Köksal, 2001: 32-34): 1- Göz atma, görüntüyü tanıma.
2- Duyu organlarıyla algılanabilir nesneleri belirtme. 3- Resim ya da fotoğraftaki karakterleri tanımlama. 4- Resim ya da fotoğraftaki olayı anlatma.
5- Resim ya da fotoğraftaki olayın öncesi ve sonrasında meydana gelmiş olabilecek olayları tartışma.
6- Resim ya da fotoğraf çerçevesi dışında neler olduğunu tahmin etme. 7- Resim ya da fotoğraf için başlık bulma.
8- Konu hakkında tartışma yapma.
9- Resim ya da fotoğraf hakkındaki öğretmen sorularını cevaplama. 10- Resme eklenebilecek figürü bulma.
11- Resim ya da fotoğraftaki bir nesnenin ne için, kim için ve nasıl yapıldığını söyleme.
12- Anlatılan olayın tarihini ya da öyküsünü yazma.
13- Resim ya da fotoğraftaki olay ya da durumun, farklı bir zamanda nasıl şekilleneceği üzerinde fikir yürütme.
14- Resim ya da fotoğrafta anlatılan olayı, nesneyi ya da durumu kimliklendirme ve tanımlama.
15- Resim ya da fotoğrafta anlatılan/gösterilen olaydan yola çıkarak kanıta ulaşma.
16- Resim ya da fotoğrafta gösterilen yerin harita, plan ya da krokisini çizme.
17- Verilen nesne listesini resim ya da fotoğrafta bulma.
18- Anlatılan olayın devamını fotoğraftan kanıtlar kullanarak getirme. 19- Birden fazla resimden faydalanarak bir öykü meydana getirme. 20- Zaman geçtikçe olaylar, nesneler ve insanların değiştiğini gösterme. 21- Benzerlik ve farklılıkları bulma.
22- Olay ya da insanların görünüşlerinin güvenilirliğini tartışma. 23- Öğrenciyi ilgilendiren ana fikri bulma.
24- Resim ya da fotoğrafı gözledikten sonra saklama ve içerdiği nesneleri bulmaya dönük oyun oynama.
25- Kesilmiş bir resim ya da fotoğraf parçası üzerine odaklanma ve gördüklerini anlatma.
26- İşaret ve sembollerin anlamlarını bulma.
27- Resim ya da fotoğraftaki tuhaf ve mantıksız olan şeyleri bulma. 28- Resim ya da fotoğrafta anlatılan olayı dramatize etme.
29- Resim ya da fotoğrafları ardışık olarak sıraya koyma. 30- Resim ya da fotoğraftaki bir karakterle röportaj yapma.
31- Üçüncü bir şahsın fotoğraftaki karakter yerine geçmesi durumunda ne yapacağını tahmin etme.
32- Resim ya da fotoğraftaki nesne ve olayların dönemleri hakkında yorum yapma.
Arazi çalışmaları iyi yapılandırılmış ve dikkatli uygulanmış olması şartıyla öğrencilere gözlem, bilgi toplama, analiz, çıkarımda bulunma, sorgulama becerileri kazanmalarına fırsat tanır. Kuşkusuz bu durum daha olgun öğrencilerde olduğu gibi ilköğretim çağındaki öğrenciler için de geçerlidir. Fotoğraflar öğrencilerin yakın çevreleri hakkında bilgi edinmeleri ve bu becerileri kazanmaları için faydalı bir kaynaktır (Alcock, 2000; 264).
Fotoğrafların arazi çalışması alternatifi olarak kullanılmasının amacı öğrencilerin gözlem ve yorumlama becerisini geliştirmek aynı zamanda öğrencilerin insanlar ve doğal çevre ile empati çerçevesinde bağ kurmasını sağlamaktır. Fotoğraf kullanarak öğrencilerde arazi çalışmalarının beceri ve değerlerini geliştirmek için şu yedi temel ilkeyi göz önünde bulundurmak gerekir (Sibley, 2003: 55; Taylor ve Duran, 2006).
1- Kanıt kullanarak öğrencilerin gözlem ve mantıksal çıkarım becerilerini geliştirmek.
2- Öğrencilerin fiziksel ve beşeri olaylar arasında bağ kurmasını sağlamak. 3- Çevre bilinci kazandırmak için fotoğraflardan faydalanmak.
4- Fotoğrafları zaman ve mekân boyutunda insanların farklı hayat şekilleri olduğunun kanıtı olarak kullanmak.
5- Öğrencilerin ekonomik faaliyetlerin özelliklerini ve çeşitlerini keşfetmeleri için fotoğraf kullanmak.
6- Öğrencilerin geçmiş ve bugünleri arasında bağ kurmalarını sağlamak. 7- Öğrencilerin sosyal hayatın gereklerini keşfetmeleri için fotoğrafları
kullanmak.
Alternatif bir arazi çalışması olarak fotoğraflar yalnızca teorik dersin sonunda gösterilen bir materyal değildir. Sidaway'in (2002: 100) çalışmasına göre fotoğraflar eğer arazi çalışması alternatifi olarak kullanılacaksa bir proje çalışmasının parçası olmalıdır. Proje temelli arazi çalışmasından etkilenerek geliştirilmiş bu teknik, arazi çalışması sırasında veri toplama işleminde gözlenenlerin fotoğraflanması ve gerekli görüldüğü zamanlarda kullanılmasını içerir. Bu şekilde oluşturulmuş fotoğraf arşivi ile gerçek arazi çalışması yapmadan öğrencilerin arazi çalışmalarının becerilerine kısmen de olsa ulaşması sağlanabilir. Ayrıca fotoğraf arşivinin yenilenmesi ile mekânsal değişim ve süreklilik de izlenebilir.
Öğrencilerde fotoğraflar aracılığıyla kanıt kullanarak gözlem ve mantıksal çıkarım becerilerini geliştirmek için öğretmen yönlendirmesinin rolü ve önemi büyüktür. Wiegand (1993) ve Sibley (2003) öğrencilerin fotoğraflarda görülen nesne ve olayları keşfetme ve yorumlamalarını sağlayacak, aynı zaman da tartışma ortamı oluşturacak sorular ile yönlendirilmesini tavsiye etmektedir. Bu tür sorulara bazı örnekler aşağıda verilmiştir (Wiegand, 1993: 77 ve Sibley, 2003: 55-56):
1- Fotoğrafta görülen insanlar hakkında ne düşünüyorsun? 2- Fotoğrafta görülen yer hakkında ne düşünüyorsun? 3- Fotoğrafta görülen yer neye benzer?
4- Bu yer nerededir? (Etrafında neler var?)
5- Fotoğraftaki insanlar yaşadıkları yeri ve doğal çevreyi nasıl/ne kadar değiştirmiştir?
6- Fotoğraftaki insanlar ne yapıyor?
7- Sence fotoğraftaki insanlar birbirlerine ne söylüyor olabilir? 8- Fotoğrafta farklı olan şey nedir?
9- Senin yaşadığın çevre ile fotoğraftaki yer arasında benzerlik var mı? 10- Senin yaşadığın çevre ile fotoğraftaki yer arasında farklılık var mı? 11- Fotoğraflarda değişen özellikler nelerdir?
12- Fotoğraftaki akarsu insanları nasıl etkiliyor?
13- Fotoğraftaki insanların bulunduğu yerin iklimi nasıldır? 14- Fotoğraftaki insanlar hangi ekonomik faaliyeti yapıyor? 15- Fotoğraftaki insanlar niçin bu ekonomik faaliyeti yapıyor? 16- Fotoğraftaki evin özellikleri nelerdir?
Alcock’a (2000: 264) göre fotoğrafların kullanıldığı bir derste öğrencinin gözlem becerisini geliştirecek ve öğretmenin uygun rehberlik yapmasını sağlayacak önemli araçlardan bir diğeri de sorgulama becerisini geliştirmeye yönelik anahtar sorular kullanmaktır (Şekil 2.7). Fotoğrafların kullanıldığı bu alternatif arazi çalışmasında coğrafi sorgulama yaklaşımıyla tasarımlanan arazi çalışmalarından esinlenilmiştir. Böylelikle arazi çalışmalarının öğretimsel özelliklerinin kısmen de olsa fotoğrafların kullanılmasıyla öğrenciye kazandırılması amaçlanmaktadır. Sorgulama becerisine yönelik sorular fotoğraflarda olduğu gibi hem gerçek hem de sanal alan gezilerinde öğretmenin dersi yönlendirmesinde önem taşımaktadır.
Sorgulama süreci fark etme, tanımlama, analiz ve karar verme basmaklarından oluşur (Şekil 2.7). Öğretmen ise bu basamaklara uygun anahtar sorular sorarak öğrencilerde sorgulama sürecini başlatır. Fark etme basamağında sorunu keşfedici, tanımlama basamağında sorunu tanımlayıcı, analiz basamağında tahmin edici ve karar verme basamağında ise değerlendirmeye yönelik sorular tercih edilir. Öğrenciler süreci tamamladıklarında fark etme ve tanımlama basamaklarında bilgiyi alır, analiz basamağında bilgiyi işler ve karar verme basamağında bilgiyi kaydederek öğrenme sürecini tamamlar (Davidson ve Catling, 2000: 276-277). Bu şekilde tasarımlanan bir etkinlikteki örnek anahtar sorular şekil de gösterilmiştir.
Sorgulama Süreci Anahtar Sorular Soru Tipi Öğrenme Süreci
Fark etme -Bu sorun hakkında ne düşünüyorsun? Keşfetme
Alma
Tanımlama -Nedir?-Nerededir?
-Neye benzer?
Tanımlama
Analiz (Açıklama)
-Bu olay nasıl gerçekleşti? -Buna benzer olaylar var mı? -Diğer insanlar bu durum hakkında ne düşünür? -Sen bu durum hakkında ne düşünüyorsun?
Açıklayıcı
tahmin Bilgi işleme
Karar verme (Değerlendirme)
-Gelecekte benzer şekilde neler olabilir?
-Sen ne yapmalısın?
Tahmin eden
değerlendirme Hafızaya alma -Sonuçlar nelerdir?
-Ne öğrendin? Değerlendirme
Şekil 2.7: Sorgulama Sürecinde Kullanılabilecek Anahtar Sorular. Kaynak: Davidson ve Catling, 2000: 277
Palmer ve Birch (2004: 75) ise fotoğrafların arazi çalışması alternatifi olarak etkin şekilde kullanılabilmesi için küçük grupla öğrenme tekniğini önermektedir. Özellikle ilköğretim çağındaki öğrenciler söz konusu olduğunda daha kullanışlı olan bu teknikte de süreci yönlendirmek için keşfedici ve sorgulayıcı öğretmen soruları önem taşır. Fotoğrafların kullanıldığı böyle bir etkinlikte sekiz aşamalı bir öğretim süreci kullanılabilir:
1- 2-4 çocuktan oluşan küçük gruplar oluşturulur. 2- 3 ya da 4 resim kullanılır.
3- En fazla 20 dakika süre verilir.
4- Öğretmen her resim için öğrencilere sorular sorar.
5- Bir resim üzerindeki çalışma tamamlanmadan diğer resme geçilmesine izin verilmez.
6- Öğrencilerin fotoğrafta gördükleri hakkında tahminde bulunmasına veya görüş belirtmesine izin verilir.
7- Öğretmen öğrencilerin sorularına cevap verir. (Bu cevapları verirken olumlu sözlü pekiştireçler kullanılarak başka fikirler üretmelerini cesaretlendirir.)
8- Sorulara verilen ilk cevap hakkında diğer çocukların ne düşündüğü sorulur.
Fotoğrafların kullanılmasıyla başta güvenlik riski olmak üzere arazi çalışmalarının maliyet, yoğun hazırlık ve planlama, zaman ve mekân gibi sınırlılıkları giderilebilmektedir. Bununla birlikte öğrenmenin gerçek yaşam alanlarında gerçekleşmemesi ve öğrenicinin analitik beceriler kazanması gibi kritik arazi çalışması niteliklerini karşılayamaması en önemli sınırlılığı olmaktadır (Belanger ve Jordan, 2000; Alcock, 2000: 64). Yinede maliyet düşüklüğü ve kısıtlı zaman söz konusu ise fotoğraflar tavsiye edilebilecek bir arazi çalışması alternatifidir.