Arazi çalışmaları eskiden beri birçok eğitimsel amaca ulaşmak için kullanılır. Arazi çalışmalarının eğitim öğretim açısından en önemli özelliği ise öğrencilerin bilimsel yöntemi kullanmalarıdır (Sibley, 2003: 66). Pawson ve Teather’a (2002: 283) göre bilimsel araştırma yöntemi ve bilimsel düşünme ancak uygulaması yapılarak öğrenebilen bir beceridir.
Arazi çalışmaları dersten önce veya sonra konuyla ilgili bilgilerin uygulanması şeklinde olabileceği gibi tek başına bir ders olarak da yapılandırılabilir. Eğer bilimsel yöntemin öğrencilere kazandırılması amaçlanıyorsa bilimsel araştırma metot ve tekniklerin kullanılması söz konusudur. Bu yüzden öğrencilerde problem çözme becerisinin geliştirilmesinde de arazi çalışmaları etkili bir tekniktir (Sibley, 2003: 66). Lonergan ve Andressen’e (1988: 63–77) göre öğrencinin araştırma metot ve tekniklerini kullanması, analitik becerilerin gelişmesinde önemli bir faktördür. Bir başka ifade ile tümevarım ve tümdengelim metotlarını kullanmak durumunda olan öğrenci, bu yolla çözümleme becerilerini de elde etmiş olur. Böylelikle genel konuları oluşturan özel bilgiler arasındaki bağlantılar görülebilir.
Arazi çalışmaları mekânda gözlenen olayları belirleme ve yorumlama süreçlerini geliştirir. Bir başka ifadeyle gözlem becerilerini geliştirmekte önemli bir öğretim tekniğidir. Bu bakımdan iyi bir arazi deneyimi açık havada yapılan bir “Sokratik seminer”e benzer. Gözlem becerileri ancak olayları yerinde görmekle geliştirilebilir (Lonergan and Andresen,1988: 63–77). Sonuç olarak arazi çalışmasında yalnızca sınıfta edinilen bilgiler değil aynı zamanda yaşanan olayların farkında olma ve olayları analiz etme becerisi de öğrenilir.
Girgin, Sever ve Gök’e (2003: 9) göre ise arazi çalışmaları yaşayarak öğrenme ve tam öğrenme etkinliklerini birleştiren ve hızlandıran bir yapıya sahiptir. Bu tür bir etkinliğe katılan öğrenciler, her gün gördükleri ancak sebep ve sonuçlarının tam olarak farkına varamadıkları olaylara daha farklı bakış açılarıyla yaklaşma ve onları tanımlayabilme imkânı bulurlar (Gerber ve Chuan, 2000: 7).
Arazi çalışmaları, öğrencilerin gerçek dünyayı görmelerini sağlayarak gerçek olay ve varlıkları doğal ortamlarında gözlem yoluyla planlı ve amaçlı araştırma- inceleme yapmasına imkân verir (Bilen, 1999: 214). Öğrenciler arazi çalışmaları ile sınıfta önceden öğrendikleri bilgileri derinleştirme ve yeni bakış açıları ile konuları değerlendirme imkânı bulurlar (Lai, 1999: 244). Bu da öğretim programındaki teorik bilgilerin gerçek hayata aktarılması sağlamaktadır. Lonergan ve Andressen (1988) ise bu özelliği deneyimsel öğrenmeyi gerçekleştirme şeklinde ifade etmektedir. Bu bakımdan arazi çalışmaları bir öğretim tekniği olarak kullanıldığında ilk elden deneyimler yoluyla öğrenmeyi gerçekleştirebilen bir öğretim tekniğidir. Burada somut deneyimlerle öğrenmenin en iyi öğrenme olduğu görüşü vurgulanmaktadır.
Öğrenciler bilimsel yöntemi kullanmanın yanında birbirleriyle girecekleri etkileşim sayesinde bireysel beceriler de kazanır. Kneale bu becerileri şöyle sıralamaktadır (Pawson ve Teather, 2002: 283):
— Kişiler arası beceriler (iletişim ve işbirliği)
— Organizasyon becerileri (planlama, yetki verme ve kullanma)
— Uyumluluk (diğer problemlerin çözümünde arazi çalışmalarında kazanılan becerileri kullanma)
— Zamanı yönetebilme — Rapor yazabilme
Bilimsel yöntem kılavuz edinilerek yapılan bir arazi çalışmasının iyi planlanması ve etkinliklerin yeterli sayı ve nitelikte olması önemlidir. Bu şekilde öğrenciler alanda sadece gözlem yapmak ve onu kaydetme ile kalmaz bu bilgileri uygun şekilde ifade de edebilir. Bu ifade şekilleri raporlaştırma şeklinde olabileceği gibi (Pawson ve Teather, 2002: 283) haritalama, grafik ve tablo kullanma şeklinde de gerçekleşir. Gerber ve Chuan’a (2000: 7) göre etkili bir arazi çalışması öğrencilere alanda kazandığı bilgiyi harita, tablo ve grafik kullanma ve harita, tablo, grafik okuma becerilerini de kazandırır.
Arazi çalışmalarıyla öğrencinin öğrenmesinin yanında öğrencinin çevreyle iyi bir etkileşim kurması da istenmektedir. Lai (1997: 247) öğrencilerin çevreyle bağ kurmasında ve çevreye karşı duyarlılık kazanmasında arazi çalışmalarının önemli rolü olduğunu vurgulamaktadır. Bazı araştırmacılar arazi çalışmalarının öğrencilerin çevre hakkındaki merak ve ilgisi üzerinde anahtar rol oynadığı görüşündedir (Lonergan ve Andressen, 1988).
Arazi çalışmalarıyla öğrencinin çevreyle bağ kurmasının yanında sosyal açıdan gelişimlerine de katkı sağlamak istenmektedir. Kent ve arkadaşlarına göre (1997) arazi çalışmalarında öğrenciler bir birleriyle ve öğretmenleriyle yoğun bir iletişim içerisine girmektedir. Bu da öğretmen ve öğrenci, öğrenci ve öğrenci arasındaki sosyal bağı ve güveni geliştirmekte, sonuçta öğrencinin derse olan motivasyon ve tutumunu olumlu etkilemektedir (Lai, 1997: 244). Arazi çalışmaları sosyal deneyimleri arttıracak grup çalışması ve işbirlikli öğrenme stratejilerine kolaylıkla uyarlanabilir (Pawson ve Teather, 2002: 285; Job, 2002; akt. Karabağ vd., 2006: 25).
Öğrencilerin derse aktif katılımının sağlanması derse olan motivasyonu olumlu etkilemektedir. Arazi çalışmaları bu açıdan önemli avantajlara sahiptir (Pawson ve Teather, 2002: 285; Lai, 1997: 244). Aktif katılımın sağlanması derse olan öğrenci ilgisine ve başarıya büyük katkı sağlamaktadır. Öğrenciler öğretmen kontrolü ya da kitap desteği olmadan kendi çabasıyla keşfetmenin ve öğrenmenin mutluluğunu yaşamaları arazi çalışmalarının önemli bir özelliğidir (Lai, 1997: 249).
Arazi çalışması üzerinde araştırma yapan bilim adamlarının ortak görüşü arazi çalışmalarının içsel motivasyon, bir başka deyişle kendi kendine öğrenme isteği üzerinde önemli etkiye sahip olduğudur. Öğrencilerin arazi çalışması sırasında klasik yöntemlere göre daha fazla öğrenme sorumluluğu aldığı bilinmektedir (Borzack,1981: 10). Böylelikle öğrencinin kendi öğrenmesinin sorumluluğunu taşımasının yolu açılmış olmaktadır.
Lai’nin araştırmasına göre (1999: 244) arazi çalışmaları sık yapılan etkinlikler olmadığı ve daha özgür öğretim ortamı sunduğu için öğrenciler tarafından sevilmektedir. Bu durum araştırma bulgularına göre öğrencilerin sınıfın kapalı ve sıkıcı ortamından uzaklaşmak isteğinden kaynaklanmaktadır. Bu yüzden öğrencilerin daha önce görmedikleri yerlerde arazi çalışması yapılması öğretim sonucunda elde edilecek kazanımlar üzerinde de olumlu etkiye sahip olacaktır.
Sosyal bilgiler dersinde kullanılan arazi çalışması temelli etkinlikler öğrencilerin ülkesinin özelliklerini daha iyi tanımasını sağlayarak coğrafi çeşitlilik ve güzelliklerini, aynı zamanda tarihsel geçmişinin derinliğini fark eder. Bu durum sosyal bilgiler dersinde öğrencide geliştirilmek istenen vatan ve millet sevgisinin oluşturulmasında yardımcı olar (Güngördü, 2002: 95–96; Doğanay, 2002: 178-179 ).
Bu bilgilerden yararlanarak arazi çalışmalarının eğitim ve öğretim alanına olan belli başlı katkılarını şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Araştırma-inceleme becerisini ve bilimsellik düşüncesini geliştirir. 2. Gözlem becerilerini geliştirir.
3. Analitik (çözümleme) becerileri geliştirir.
4. Aktif öğrenmenin ve öğrenci merkezli öğrenmenin gereklerini yerine getirmeyi sağlar.
5. Öğrenciyi kendi öğrenmesi üzerinde sorumluluk almaya, kendi çabasıyla keşfetme ve öğrenmeye yönlendirir.
6. Derse olumlu tutum ve ilgi geliştirmede önemli role sahiptir.
7. Deneyimsel öğrenmeyi ve öğretim programındaki teorik bilgilerin gerçek hayata aktarılmasını sağlar.
8. Öğrencilerin çevreye uyum sağlamasında ve çevreye karşı duyarlılık kazanmasında etkilidir.
9. Olaylara yaklaşımda farklı bakış açıları kullanmayı sağlar.
10.Öğrenci ve öğretmen arasında sosyal bağı kuvvetlendirmeye yardımcı olur.
11.Arazi çalışmalarında kazanılan becerileri diğer problemlerin çözümüne uyarlayabilmenin alt yapısını oluşturur.
12.Zamanı yönetebilme ve planlama becerisi kazandırır.
13. Harita, tablo ve grafik kullanma ile ilgili becerileri kazandırır. 14.Rapor yazabilme, dili kullanma becerisi kazandırır.
15.Vatan ve millet sevgisinin oluşturulmasında arazi çalışmaları kullanılabilir.
Arazi çalışmalarının yakarıda açıklanan olumlu yönlerinin yanında, öğretim ortamında kullanılmasını engelleyen son derece güçlü sınırlılıkları da vardır.
Arazi çalışmaları sınıf içi etkinliklere göre oldukça maliyetli bir öğretim faaliyetidir (Sibley, 2003: 67). Bu maliyet içerisinde en önemli payı ulaşım masrafları oluşturmaktadır. Eğer uzun süreli bir etkinlik planlanmışsa buna konaklama ve beslenme masrafları da dâhil olmaktadır. Haigh ve Gold’a (1993: 21) göre öğrencilerin sayılarındaki artışla beraber bütçeden ayrılan payın azalması ciddi bütçe ve lojistik problemlere yol açmakta bu da öğretmen ve eğitim yöneticilerinin arazi çalışmalarını uygulamaktan kaçınmalarına sebep olmaktadır.
Lai’nin (1999: 244) araştırmasına göre öğrenciler, önceki arazi çalışması deneyimlerinde olumsuz düşünceler edinmesine rağmen arazi çalışmalarını sınıf içi etkinliklere tercih etmektedir. Bu durumun temelinde öğrencilerin sınıfın kapalı ve sıkıcı ortamından uzaklaşmak isteğinden kaynaklanmaktadır. Arazi çalışmaları sık yapılan etkinlikler olmadığı ve daha özgür öğretim ortamı sunduğu için öğrenciler tarafından sevilmektedir. Bellan ve Sceheurman’a (1998) göre ise öğrenciler, dersin işlendiği yerde dikkatlerini dağıtabilecek çok miktarda nesne ile karşılaşır bu da planlanan bilgileri toplamakta zorlanmalarına yol açar. Öğrenciler arazi çalışmasını araç olarak değil amaç olarak görür ve etkinlik süresince toplanan bilgiler yeterli olmadığı gibi öğrenciler bir turist gibi gezerek zamanlarını harcayabilirler. Kısaca öğrenciler, arazi çalışmalarını kolaylıkla bir eğlence ve okuldan uzaklaşma aracı olarak kullanabilirler. Bu da disiplin sorunlarına yol açtığı gibi güvenlik riskini de ortaya çıkarmaktadır.
Arazi çalışması yapmaya karar veren bir öğretmen önemli ölçüde risk ve sorumluluğu da üstlenmiş olur (Nas, 2000: 140; Taşpınar, 2005: 82). Bu risklerin en önemlisi güvenlikle alakalıdır. İster doğal ortamda isterse beşeri çevrede yapılsın bir arazi çalışmasına katılanlar böcek ısırmasından trafik kazasına, meteorolojik olaylardan (yıldırım düşmesi, sel, aşırı sıcak ve soğuk gibi) düşme, yaralanma ve kaybolmaya kadar büyük risklere karşı önlem alma zorunluluğundadır. Hem güvenliği riske etmemek hem de arazi çalışmasının hedeflerine ulaşmasını sağlamak için arazi çalışmalarında deneyimli rehber eğitimcilerin çalışmaya katılması gereklidir. Bu nitelikteki elemanları bulmak ise kolay değildir (İzbırak, 1975: 17-25; Smith and Bradley, 1994; Foskett, 1997: 197; Doğanay, 2002: 167-168). Söz konusu riskler öğretmenleri ve okul yöneticilerini arazi çalışmasından uzaklaştırmaktadır (Sibley, 2003: 67).
Güvenlikle ilgili risklerin aşılması için arazi çalışmalarının uygulanması öncesinde oldukça zaman alan ve öğretmenleri zorlayan bir yasal prosedürün yerine getirilmesi gerekmektedir (Sibley, 2003: 66). Smedley & Higgins, 2005, Mazman (2007: 87) ve Erdem’in (2007: 48-50) çalışmalarına göre, öğretmenler bürokratik işlemleri yerine getirmek konusunda yeterince kararlı ve özverili değildir. Ayrıca gerekli izin işlemlerinin uzun sürmesi ve yasal sorumluluk, okul idarelerini arazi çalışmalarına karşı olumsuz bir tavır geliştirmelerine sebep olmaktadır. Dolayısıyla arazi çalışmalarının kullanımı kısıtlanmaktadır.
Zaman, arazi çalışması etkinliklerinde karşılaşılan bir diğer sorundur. Her şeyden önce arazi çalışmaları planlama ve uygulama açısından zaman alan bir öğretim tekniğidir (Sibley, 2003: 67; Taşpınar, 2005: 82). Bu durum öğretmenlerin arazi çalışmasına karşı olumsuz tutum geliştirmesine neden olmaktadır. Okul dışı etkinlik olarak arazi çalışmaları hava koşullarından oldukça fazla etkilenir. Gök ve Girgin’e (2001: 65) göre arazi çalışmaları için bu açıdan en uygun dönem Mayıs ve Haziran aylarıdır. Ancak sosyal etkinlikler yönetmeliğine (MEB, ) göre okul dışı etkinlikler ders saatleri içerisinde yapılmalıdır.
Arazi çalışmasını planlamak ve uygulamak öğretmen için özveri isteyen bir süreçtir. Ayrıntılı ve uzun bir planlama süreci gerektirdiği gibi uygulamada da son derece karmaşık bir süreçtir. İyi planlanmamış bir arazi çalışmasının hedeflediği amaçlara ulaşması imkânsızdır (Doğanay, 2002: 167-168). Bu durumda öğretmenlerde, öğretimde küçük bir başarı elde etmek için çok fazla emek harcama duygusu ortaya çıkabilir. Sonuç olarak öğretmenler ve okul yöneticileri arazi çalışmalarının uygulanmasından vazgeçebilir. (Sibley, 2003: 66-67).
Yukarıdaki açıklamalardan yararlanarak arazi çalışmalarının sınırlılıklarını şöyle sıralayabiliriz:
1. Sınıf içi etkinliklere göre maliyet oldukça yüksektir
2. Öğrenciler arazi çalışmalarını bir ders olarak değil eğlence olarak görebilir.
3. Disiplin sorunları ortaya çıkabilir.
4. Güvenlikle ilgili sorunları ortaya çıkabilir.
5. Yasal sorumluluğu oldukça fazladır ve bürokratik işlemler gerekmektedir.
6. Ciddi bir planlama süreci uygulanmazsa öğretim amaçlarına ulaşma gerçekleşmez.
7. Arazi çalışmaları planlama ve uygulama açısından zaman alan bir öğretim tekniğidir. Ayrıca uygulama zamanını ve süresini belirlemek güçtür.
8. Öğrencilerin diğer derslere devamını engelleyebilir.
9. Arazi çalışmalarının planlanması ve uygulanması yoğun emek ister. 10. Deneyimli yardımcı eğitim elemanlarına ihtiyaç vardır.