3.2.1. Konusu ve Amacı
“Sosyo-Kültürel Bütünleşme Açısından Farklılıkların Bir Arada Yaşamasında Din Olgusunun Yeri - Şanlıurfa İli Örneği -” adlı çalışmamızın konusu ortak dinî inanca sahip farklı etnik aidiyetlere sahip insanların aynı düzlemde birlikte yaşam sürmeleri halinde sosyo-kültürel bütünlük arz edebilirlikleri hususunda din olgusunun etkilerinin araştırılmasıdır.
79 Her ne kadar siyasi örgütlenme biçimi olarak imparatorlukların son bulup yerlerini ulus devletlerin aldığı Batıya özgü modernliğinin idealize edildiği bir çağda yaşıyorsak da, bu tür devletlerin de etnik açıdan tam anlamıyla homojen bir yapıya sahip olmadığı bilinmektedir. Gerek devletlerin kurucu unsurları içinde ana etnik unsur haricinde yer almış diğer etnik grupların varlığı, gerekse uluslararası düzeydeki göç dalgalarının sebep olduğu “toplumsal yapıdaki etnik heterojenlik” olgusu, farklılıkların birlikte yaşam sürmelerinde bütünleştirici yolların aranmasını zaruri kılmaktadır.
İzah edildiği üzere toplumsal yapıdaki etnik heterojenliğin farklı türden sebepleri ve çeşitleri mevcuttur. Dolayısıyla; araştırma konumuzun da işaret ettiği, farklılıkların sosyo-kültürel bütünleşme noktasındaki sorunu da bir başka yapıyla karıştırılmadan, araştırılan toplumun kendi dinamikleri göz önüne alınarak irdelenmelidir. Buradan yola çıkarak araştırılan konunun ne tür bir yapı üzerinde ne tür bir bütünleşmeyi ele aldığı, kavram kargaşasına düşülmeden berraklaştırılmalı ve kat’i şekilde ayrıştırılmalıdır. Zira bir toplum için birlikte yaşam modeli olarak sunulacak yapı, diğer bir toplum için doğrudan çözülme sebebi olabilecektir. Bütün bunlar ışığında denilebilir ki; tarihi düzlemde farklı siyasi örgütlenmeler içinde birlikte yaşam sürmüş olan farklı etnik unsurların ulus devlet içinde varlıklarını bir arada sürdürürken birlikte yaşam kültürü inşa etmelerinde ortak dinî inancın konumunu anlamak araştırmamızın amacını ifade etmektedir. Bu amaç, bahsedilen yapı için sosyo-kültürel bütünleşmenin sağlaması veya devam ettirilmesi yolunda köklü bakış açıları geliştirebilmek adına katkı sağlama gayretinin ifadesidir.
3.2.2. Kapsamı, Sınırlılıkları ve Önemi
Araştırmamızın sahada yürütülen kısmı Şanlıurfa’da yaşayan, Türkiye Cumhuriyeti’ne vatandaşlık bağıyla bağlı yerli halk üzerinde 2014 yılı tamamı ve 2015 yılının ilk dört ayı süresince devam etmiştir. Saha araştırmasıyla aynı anda başlayan kuramsal kısım ve elde edilen bulguların yorumlanması ise 2016 yılının Mayıs ayına kadar sürmüştür.
80 Suriye’de yaşanan iç savaş (!) sebebiyle Şanlıurfa’ya yapılmakta olan uluslararası göç ve sığınmacıların durumu araştırmaya başlanan tarihle araştırmanın sona erdiği tarih arasında sürekli değişen bir durum arz etmiş, bu insanların akıbetiyle ilgili henüz belirgin bir siyasi tutum ortaya konulmamıştır. Bahse konu sığınmacıların şuan için görünen geçici ikametleri onları göçmen olarak da olsa toplumun bir parçası olarak değerlendirme imkânı vermediğinden, sığınmacı konusu araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Suriye’den göç etmeye devam eden sığınmacıların toplumsal yapıya etkileriyle ilgili sorulacak sorular bu çalışmanın amacıyla ve konusuyla ilgili değildir.
Araştırmamız bağlı bulunduğu yöntem gereği öznel bakış açılarını ve yorumlamaları elde ederek bilgi üretmek üzerine inşa edildiğinden kapsamı;
incelenen yazılı kaynaklardan edinilen bilgiler, yapılmış olan gözlemlerin sunduğu anlamlar, kısa süreli iletişimlerden elde edilenler ve derinlemesine görüşmeler yapılmış olan katılımcıların sunduğu yorumlar dâhilindedir. Görüşmecilerin sunduğu bilgiler ve yorumlar onların fenomeni anlama – algılama biçimiyle alakalıdır.
Toplumun farklı kesimlerinden, temsil kabiliyeti yüksek şahıslarından seçilmeye özen gösterilmiş olan katılımcıların anlattıkları yine de belli bir kesime mal edilmemelidir. Sadece ilgili sınıf, grup veya pozisyondaki meseleye vakıf bir kişinin konuyla ilgili değerlendirmeleri olarak kabul edilmelidir. Araştırma sonucu elde edilen veriler genelleştirilemez. Elde edilen bulguları bir başka örneğe izafe etme çabası araştırma kapsamının dışındaki bir uğraştır.
Her bilimsel çalışma gibi araştırmamızın da sınırlılıkları mevcuttur.
Araştırmamız dolaylı ve dolaysız olarak yapılmış gözlemlerin süresi, incelenen yazılı belgelerin ve görüşme yapılan katılımcıların sayıları ile sınırlıdır. Bunların haricinde görüşmecilerin önemli bir kısmının ses kaydı alınmasına müsaade etmemesi, kimilerinin fikirlerini ifade etmekten çekinmesi veya kalıplaşmış cevaplar ile meseleyi geçiştirme çabaları yaşanan sınırlılıklar arasındadır. Elbette ki bu duruma sebep olarak bölgenin düşük yoğunluklu da olsa halen teröre maruz kalıyor oluşu, aşiret ve cemaat yapılarının fert üzerindeki etkisi ve devletin gözetiminden duyulan tedirginlik halleri gösterilebilir.
81 Çalışmamız, birçok toplumda görüldüğü gibi Türk toplumunda da mühim meseleler arasında sayılabilecek olan “sosyo-kültürel bütünleşme” sorununun derinlikli olarak kavranmasına ve dinî birliğe sahip farklılıkların bir arada yaşamalarında, ilgili yapı özelinde dinamiklerin anlaşılmasına katkı sunabilecek olmasıyla topluma faydası bakımından ve üretilen bilgilerin özgünlüğü ölçüsünde ilmi açıdan önemlidir.
3.2.3. Yöntem ve Veri Toplama Teknikleri
Öncelikle belirtmek gerekir ki nitel araştırma kapsamında tasarlanan araştırmamız saha çalışmalarında antropolojinin geliştirdiği etnografik yöntemden faydalanmış, bulguların fenomenolojik anlayışla değerlendirilip yorumlanmasıyla bilgi üretimi sağlanmıştır. Ancak bu çalışmamız ne bir şehir monografisi, ne bir etnografya denemesi, ne de bütünüyle bir antropolojik çalışma olma iddiasındadır.
Çalışmanın ilmi olarak bütün iddiası, arz edilen yöntem ve yaklaşımların uygulandığı anlamacı – yorumlamacı özgün bir sosyolojik araştırmayı gerçekleştirmektir.
Saha araştırmasının yapılabilmesi için 2014 ve 2015 yılları içinde görüşmeler gerçekleştirilmiş, gözlemimiz tamamlanana kadar belirli aralıklarla Şanlıurfa’ya seyahatler yapılmış, her gidişte de ortalama birer hafta sahada zaman geçirmeye özen gösterilmiştir. Bulguların elde edildiği on altı aylık zaman zarfında sahadan ayrıldıktan sonra da bir yandan bölgeyle ilgili doküman taraması yapılmış, bir yandan da basın yayın organları ve sosyal paylaşım ağları üzerinden Şanlıurfa ile ilgili olaylar ve gelişmeler yakından takip edilmiştir. Görüşmelerimizin, doğrudan gözlemlerimizin ve doküman taramalarımızın haricinde diğer bir etkin yol olarak da dolaylı gözlem tercih edilmiştir. Araştırma konusunu belirledikten hemen sonra gözlemci olarak çalışmamızın içinde yer alması yönündeki teklifimizi kabul eden katılımcı vasıtasıyla 2014 yılında dokuz aylık bir süreç boyunca dolaylı gözlem yapılmıştır. Şanlıurfa’da bulunmadığımız dönemlerde dolaylı gözlem yapmamıza yardımcı olan gözlemci katılımcı ile sürekli irtibat halinde olunmuş, bizim elde ettiğimiz verilerle onun yorumları mukayese edilebilmiştir. Yüksek lisans mezunu bu
82 gözlemci günlük hayatını Şanlıurfa’da sürdüğü için meslek ve sosyal hayatı icabı birçok vakıanın içinde bulunarak gözlemini kimi zaman da katılımlı olarak icra edebilmiştir. Ancak diğer katılımcılarla yapılan görüşmeler gözlemci katılımcının bulunmadığı ortamlarda yapılmış, böylece diğerlerinin yorumlarından bağımsız olarak öznel değerlendirmeler yapması amaçlanmıştır. Bu katılımcının gözlemlerine ve değerlendirmelerine bulgular kısmında münferit olarak yer verilmemiş, kendisine diğer görüşmecilerde olduğu gibi derinlemesine görüşme yöntemi uygulanmamıştır.
Onun değerlendirmelerini ve tespitlerini doğrudan kullanmak yerine bunlardan araştırmamızın geçerlik niteliğini artırmak amacıyla elde edilen neticelerin sağlamasını yapabilmek, gözden kaçan hususlar konusunda düzenli bilgi alabilmek ve ihtiyaç duyulan görüşmecilerle irtibat kurabilmek için destek alınmıştır. Ayrıca, Şanlıurfa’da yaşayan, sosyal münasebetimizin de olduğu bazı katılımcılarla da araştırma süresince sık sık telefon görüşmeleri yapılarak güncel gelişmelerle ilgili görüşleri alınmaya devam edilmiştir.
Şanlıurfa’da kalınan süre içinde uyku saatleri dışında bütün gün şehrin muhtelif bölgelerinde sürekli olarak insanlarla iletişim halinde olunmuş, onlarla zaman geçirilmiştir. Kimi zaman ibadetlerine, kimi zaman sıra gecelerine, kimi zaman toplantılarına ve diğer sosyal aktivitelerine iştirak edilmiştir. Şehir içi ulaşımda sadece toplu taşıma araçları tercih edilmiş, farklı toplumsal grupların kendilerine özgü yaşam tarzları mümkün olduğu kadar gözlemlenemeye çalışılmıştır. Araştırma evreni içinden görüşme yapılacak örneklem belirlenirken sivil toplum kuruluşu üyeleri, kamu görevlileri, öğretim üyeleri, öğretmenler, din adamları, tarikatlara ve cemaatlere mensup mollalar ve müritler, aşiret liderleri, aşiret önde gelenleri ve aşiret mensupları içinden insanlara ulaşılmıştır. Bunlara ek olarak da halk ile sürekli temas halinde olan ticaret erbapları ve serbest meslek mensupları arasından katılımcılara görüşmeler yapmaya özen gösterilmiştir. Çoğu zaman da görüşme yapılan katılımcıların tavsiyelerine ve aracılıklarına başvurularak bölgede araştırmamız için faydalı olabilecek kişilere ulaşılmış ve böylelikle kartopu örneklem yöntemi uygulanarak çalışmaya derinlik kazandırılmaya çalışılmıştır. Katılımcıların bilgisi dâhilinde yapılan derinlemesine görüşmelerin on altısının ses kaydını tam olarak, dördünü de kısmen alma imkânımız olmuş, on dört görüşmecinin anlattıkları ise ancak görüşme sonrası notlar şeklinde alınabilmiştir. Katılımlı ve katılımsız
83 gözlemlerde alan notları grup üyelerinin yanında alınmamıştır. Gözlem esansında kısa süreli görüşmeler yapılan kişilerden elde edilen bilgiler alan notlarının yazımı esnasında kayda geçilmiştir. Görüşmecilerin anlattıklarının önemli bir kısmı araştırmanın bulguları kısmında sunulmuştur.
3.2.4. Evreni ve Örneklemi
Araştırmamızın evrenini Şanlıurfa ili oluşturmaktadır. Örneklem grubumuz kapsamında olarak da Şanlıurfa’da yaşları yirmi beş ile yetmiş arasında değişen otuz dört kişi ile derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Derinlemesine görüşmeler için yarı yapılandırılmış esnek görüşme formu kullanılmıştır. Derinlemesine görüşmeler için yapılan görüşmeci tercihlerinde bölgeyi tanıyan, gelişmeleri anlayan, bölgede yaşayanların bakış açılarını kendi düşünceleri, tecrübeleri ve konumları sayesinde yorumlayabilecek; araştırma konusu içinde belirlenmiş temel eksenler için anlamlı birer örnek teşkil edebilecek geniş sosyal ilişkilere sahip kişilere ulaşmaya özen gösterilmiştir. Elde edilen veriler belirli eksenlerde birbirlerini tekrar edene kadar görüşmelere devam edilmiştir. Derinlemesine görüşmeler haricinde ise yetmişten fazla kişi ile kısa süreli irtibat kurma ve konumuzla ilgili sohbet etme imkânı olmuştur.