Nitel araştırma yöntemlerinden saha çalışması stratejisinin uygulandığı bu çalışmada literatür taraması, derinlemesine görüşme ve katılımlı gözlem tekniklerinden yararlanılmıştır. Araştırmacı, araştırmanın teorik bölümü olan 1.bölüm hakkında bilgi edinebilmek ve literatür taraması yapmak amacıyla; İSAM, Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi, Kadın Eserleri Merkezi ve Bilgi Edinme Vakfı, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Sakarya Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan ilgili kaynaklardan ve internet kaynaklarından yararlanmıştır. Araştırmacı derinlemesine görüşme tekniği ile araştırılan konunun bütün boyutlarını kapsayan, daha çok açık uçlu soruların sorulduğu ve detaylı cevapların alındığı bir sistem uygular. Bu sayede araştırmacı, katılımcı ile yüz yüze, birebir görüşmeler gerçekleştirerek bilgi edinir (Tekin, 2006, s. 101). Bu yöntem ile katılımcı kendisini birinci elden ifade edebilme fırsatı edinirken araştırmacı da görüşme yaptığı kişilerin bakış açılarını, anlam dünyalarını, içinde bulundukları özel durumlara ait duygu, düşünce ve tecrübelerini yine onların ifadeleri aracılığıyla derinlemesine anlama imkânı elde eder (McCracken, 1988, s. 9; akt. Tekin, 2006, s. 102). Bu amaçlarla nitel araştırma ile tasarlanan bu çalışmada, yarı yapılandırılmış mülakat formu kullanılmıştır.
2.1. Araştırmanın Örneklemi
Niteliksel bir araştırmanın genellenebilirlik iddiası bulunmamaktadır. Araştırmamızda örneklem olarak, yargısal (rastlantısal) olmayan örneklemlerden kartopu örneklemi seçilmiştir. Yargısal olmayan örneklemde seçilecek elemanlar tesadüfen değil belli özellikleri dikkate alınarak örneğe alınmaktadır. Araştırmamızın istatistikî bir araştırma olmaktan ziyade nitel bir araştırma olması dolayısıyla bizim araştırmamızın sonuçlarının da evrene genelleme iddiası bulunmamaktadır (Bal, 2014, s. 198). Kartopu örneklemi, görüşmecilerin tanıdıkları kişileri, o kişilerinde tanıdıkları kişileri araştırmacıya yönlendirdiği örneklem türüdür. Ulaşılması zor ve bilinmeyen katılımcılara ulaşmak açısından avantajlı olmakla beraber, bir dereceye kadar yanlı olma ihtimali de bulunmaktadır (Miller, 1996, s. 72). Bu örneklem türünde süreç çok basit bir soruyla başlamaktadır. “Bu konuda en çok bilgi sahibi kimler olabilir? Bu konuyla ilgili olarak kim veya kimlerle görüşmemi önerirsiniz?”. Bu yaklaşım araştırmacının problemine yönelik daha zengin bilgi kaynağı olabilecek kişi ve
58
durumların tespit edilmesinde oldukça önem taşımaktadır (Yıldırım & Şimşek, 2016, s. 122).
Araştırmada benimsenen yöntem ve tekniğe bağlı olarak toplamda 17 hanımı ile görüşülmüştür. Örneklemin tamamı, İstanbul’da yaşayan ve hali hazırda herhangi bir işte çalışmayan ev hanımlarından oluşmaktadır. Örneklem yaşa, daha önce çalışıp çalışmamaya ve eğitim durumuna göre kategorilere ayrılmıştır. Belirlenen yaş kategorilerinden 20-30 yaş arası (4 kişi), 30-40 yaş arası (4 kişi), 40-50 yaş arası(4 kişi), 50-60 yaş arasında (4 kişi) seçilmiştir. Her kategoriden 4 kadın seçilmiştir. Bu 4 kadının ikisi lise ve üzeri eğitim almış kadınlardan oluşurken, diğer ikisi ise lise altı eğitim alan kadınlardan oluşmaktadır. Aynı zamanda bu kadınlardan lise ve üzeri eğitim alanlardan biri daha önce çalışmış diğeri ise daha önce çalışmamış olarak seçilmiştir. Araştırmacı ve katılımcılar arasındaki uyumun sağlanabilmesi için hem katılımcılardan hem de anahtar kişilerden rızaları alınarak gönüllü olarak çalışmaya katılmaları sağlanmıştır. Saha çalışmalarında araştırmacı sahaya ulaşma aşamasında anahtar kişilerden yararlanabilir. Bu anahtar kişi sayesinde araştırmacı diğer katılımcılar hakkında bilgiler edinebilir (Creswell, 2016, s. 154). Bu noktada araştırmada anahtar kişi olarak bazı durumlarda kadınların çocuklarından, komşularından, arkadaşlarından bilgi edinilmiştir. Araştırmaya dâhil edilme ölçütleri; İstanbul ilinde ikamet etmek, 20-60 yaş arasında olmak, zihinsel olarak herhangi bir sorunu olmamak, yaşamında en az bir defa evlilik deneyimi yaşamış olmak, hali hazırda herhangi bir işte çalışmıyor olmak, Araştırmaya katılmak için gönüllü olmak olarak belirlenmiştir.
2.2. Araştırmada Uygulanan Görüşme Formu
Görüşmelerde sorulacak soruların hazırlanmasında toplumsal cinsiyet yaklaşımı temel alınmıştır. Kullanılan yarı yapılandırılmış görüşme formu 9 kategoriden oluşmaktadır. İlk bölümü, cinsiyet, yaş, evlilik biçimi, kaç yaşında evlendiği, eğitim, daha önce bir işte çalışıp çalışmama durumu, çocuk sayısı, ailenin ekonomik durumu, aile yapısı gibi verilerden oluşmaktadır. Mülakat formunun ikinci bölümünde görüşmenin genel taslağını ve gidişatını belirlemek amacıyla ev hanımlarının ev hanımlığı ile ilgili görüşlerinin neler olduğu, genel anlamda ev hanımı olmaktan kaynaklı yaşadıkları sorunların neler olduğu üzerine sorular hazırlanmıştır. Kadınların açık bir şekilde kendilerini ifade edebilmeleri bazı noktalarda zor olmuştur. Bu sebeple görüşme formunda sorular tekrar edilmiş ve bu noktada araştırmamıza bir avantaj sağlanmıştır.
59
Formun üçüncü, dördüncü ve beşinci bölümlerinde ev hanımlarının ailevi sorunlarını tespit etmek amacıyla eşleri, çocukları ve eşinin ailesiyle yaşadıkları sorunların neler olduğuna dair sorular hazırlanmıştır. Altıncı bölüm kadınların sosyal hayatta en çok etkileşimde oldukları komşuları ve arkadaşları ile sorunlarının neler olduğuna dair sorulardan oluşmaktadır. Yedinci bölüm ev hanımlarının çalışmamalarından ötürü en çok problem yaşadıkları alan olan ekonomik sorunlarının neler olduğuna yönelik sorulardan oluşmaktadır. Mülakat formunun sekizinci bölümü kadınların psikolojik sorunlarını tespit etmek amacıyla sorduğumuz sorulardan oluşmakta son bölüm ise sosyal sorunlarına yönelik sosyal yaşamdaki sorunlarının neler olduğu üzerine çevrelerinde kadınların sorunlarına ait gözlemlerini ve sosyal aktivitelere ait sorunlarına yönelik oluşturmaktadır.
2.3. Araştırmanın Görüşme Süreci
Görüşmeler, 11.02.2019- 04.03.2019 tarihleri arasında görüşme yapılan kadınların evi ve bazı durumlarda ev dışı bir mekânda gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler bizzat araştırmacı tarafından gerçekleştirilmiş ve görüşmenin sohbet ortamında geçmesine özen gösterilmiştir. Araştırmanın amaçları doğrultusunda yol gösterici cevaplar alabilmek için oluşturulmuş olan sorularda değişiklikler yapılmış ve yeni sorularla açılımlar sağlanmıştır. Görüşmecilerin soruları anlayamadığı durumlarda, sorular kendilerinin anlayacağı biçimde değiştirilmiş ancak anlamın bozulmamasına özen gösterilmiştir. Zaman zaman araştırmacı görüşme esnasında daha önceden sormuş olduğu soruların bazılarını yeniden sorarak almış olduğu cevapların pekiştirilmesi/test edilmesi yoluna da gitmiştir. Görüşmeler esnasında bireylerin sorular karşısında takınmış oldukları tavırlar, davranışlar, seçmiş oldukları kelimeler ve görüşmenin yapıldığı ortam gibi özellikler görüşmeci tarafından gözlem notları haline dönüştürülmüş ve analiz sürecinde bu gözlem notlarından yararlanılmıştır. Nitel görüşme esnasında görüşmelerin güvenirliğini arttırmak amacıyla görüşülen kişilerin ifadeleri araştırmacı tarafından ses kaydına kaydedilmiş ve görüşmecilerin kurmuş oldukları cümleler aynen aktarılmış ve orijinalliklerine dokunulmadan detaylı şekilde not alınmıştır. Her bir görüşmenin deşifre edilerek metin haline getirilmesi yaklaşık 1 günü alırken, bazı durumlarda ikinci güne sarkan deşifreler de söz konusu olmuştur. Deşifrelerin yapılması kulaklık aracılığıyla gerçekleştirildiğinden ve her bir kelimenin önemli olduğu düşüncesiyle anlaşılamayan yerlerin tekrar dinlenmesi gerektiğinden bu
60
süreç uzun bir zamanı almıştır. Özel hayatın gizliliği ilkesi ve oluşabilecek her türlü risk nedeniyle görüşme gerçekleştirdiğimiz katılımcıların isimlerine yer verilmemiş yerine takma isimler kullanılmıştır. Her bir katılımcı ile en az 1 saat 15 dakika en fazla 2 saat görüşülmüştür. Bu çalışmada elde edilen veriler araştırmacının kendisi tarafından analiz sürecine tabi tutulmuştur. Doküman haline getirilen görüşmeler tek tek okunup, araştırmacı tarafından önemli kabul edilen ve araştırmanın temel problemleri çerçevesinde yol gösterici olduğu düşünülen cümleler ve kelimeler tespit edilmiş, her bir görüşme bu şekilde incelendikten sonra her bir soru için ortak olan kelimeler ve benzer cümleler belirlenmiş ve kodlama işlemi yapılmıştır. Daha sonra bu kodlar metinlere tekrar dönülerek yeniden gözden geçirilmiş ve anlamlı kodların bir araya getirilmesiyle sorun bazında kategorilere ulaşılmıştır. Elde edilen bu temaların birbiriyle ilişkili olup olmadığının gözlenebilmesi için metinlere yeniden dönülmüş ve bağlantılar tespit edilerek, temalar arasındaki ilişkiler ortaya konmaya çalışılmıştır. Veriler kategorilere ayrılmış ve sorunlar; ev hanımlığı ile ilgili görüşler ayrıca sosyal, ailevi, ekonomik ve psikolojik sorunlar başlıklar altında ele alınmıştır.
2.4. Araştırma Sürecinde Yaşanan Zorluklar
Görüşmelerde yaşanan zorluklar ise görüşme esnasında kadınların eşlerinin veyahut erkek çocuklarının evde bulunup bazı noktalarda görüşmeye müdahil olmalarıydı. Yine de kadınlara kendilerine rahat ifade edebilecekleri ortam sağlanmış, hikâyeleri derinlemesine dinlenmiştir. Yaşanan zorluklardan biri de ses kayıt cihazında yapılan bir görüşmenin silinmiş olmasıydı. Bu görüşme kişinin tekrar görüşme talebini kabul etmesiyle başka bir günde tekrar edilmiştir. Bir başka zorluk ise yeterli veri sağlanamamasından dolayı görüşülen 17 kişiden 1 kişinin araştırmaya dâhil edilmemesidir. Araştırmanın zorluklarından biri de kadınların duygusal anlar yaşaması olmuştur. Kadınların çoğu hikâyelerinin farklı noktalarında gözyaşları içerisinde kalmış ve sorulan sorularla birlikte hayatlarında göz ardı ettikleri sorunları ile bir kez daha yüzleşmişlerdir. Bu noktada araştırmanın kadınlar açısından ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır.
2.5. Araştırmanın Verilerinin Analizi
Elde edilen veriler neticesinde her bir soruya verilen 16 cevap bir alanda toplanmış daha sonra ayrı ayrı incelemeye tabi tutulmuştur. Katılımcıların ifadeleri ve hikâyeleri
61
doğrudan alıntı şeklinde kullanılmıştır. Sınırlı bir örneklem alanı içinde de olsa ev hanımlarının deneyimlerini ve kendilerini algılama biçimlerini ortaya koyması bakımından bu çalışmada kadınların sorunları detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Veri analizi, görüşmelerin yazılarak her görüşmenin ayrıntılı bir analizinin yapılmasını içermektedir. Buna ek olarak, görüşme esnasından gözlemlenen durumlar bulgularda aktarılmıştır. Bulgular, ev kadınlarının ev hanımlığını algılama biçimlerini ve bu süreçteki sorunları başta olmak üzere, ailevi (eş, eşin ailesi, çocuklar), sosyal (faaliyetler, çevre, komşu ve arkadaşlar) ekonomik, psikolojik sorunlarını ve deneyimlerini, emeğin görünmezliği ve kendilerini algılama biçimleri kategoriler aracılığıyla analiz edilmiştir. Diğer taraftan katılımcıların sosyo-demografik özellikleri araştırma kapsamında değerlendirilmiştir. Nitel olan bu araştırmanın verileri ise “betimsel ve sistematik analiz yaklaşımı” ile analiz edilmiştir. Bu yaklaşıma göre elde edilen veriler, daha önceden belirlenen temalara göre özetlenmekte ve yorumlanmaktadır. Görüşülen kişilerin görüşlerini yansıtmak amacıyla doğrudan alıntılara sık sık yer verilmektedir. Bu tür analiz yönteminin amacı, elde edilen verilerin düzenli bir halde okuyucuya sunulmasıdır (Yıldırım & Şimşek, 2016, s. 239).
2.6. Araştırmanın Sınırlılıkları
Sınırlılık; araştırmanın ideal olarak gördüğü ve normal olarak yapmak istediği ancak çeşitli nedenlerden vazgeçmek zorunda kaldığı şeylerdir.
Araştırmanın sınırlılıkları şu şekilde sıralanabilir;
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının sorunlarının incelendiği bu çalışmada, çalışmanın birinci bölümü olan kuramsal ve kavramsal çerçeve ilgili kaynakların tarandığı literatür taramasını içermektedir. Bu bakımdan kuramsal ve kavramsal çerçeveye yönelik elde ettiğimiz veriler ilgili litaratür taraması ile sınırlıdır.
• Araştırma bölgesi İstanbul ili ile sınırlı olup; belirlenen örneklem grubu hali hazırda herhangi bir işte çalışmayan evli ev hanımları ile sınırlandırılmıştır.
• Yöntem açısından getirdiğimiz bir diğer sınırlılık ev hanımlarının sorunlarına ağırlık verileceğinden ötürü derinlemesine mülakat yöntemi ile sınırlıdır.
• Derinlemesine mülakat yapacağımız kişi sayısı veri derinliğini artırmak amacıyla 16 kişi ile sınırlandırılmıştır.
62
• Görüşeceğimiz kişiler yaş değişkenine bağlı olarak 4 grupta ele alınmış, araştırmacılar 20-30, 30-40, 40-50,50-60 yaş arası ile sınırlandırılmıştır.
• Bir diğer sınırlılık, görüşmecilerin eğitimi konusunda getirilmiştir. 8 kişi Lise altı eğitimli, 8 kişi ise Lise ve Lise üstü eğitime sahip olarak sınırlandırılmıştır.
• Görüşmecilerden ilkokul ve ortaokul mezunu olarak ele alınan kişilerden bir kişi daha önce hiç çalışmamış, bir kişi ise daha önce bir işte çalışmış, aynı şekilde lise ve üniversite mezunu olarak ele alınan kişilerden bir kişi daha önce hiç çalışmamış, bir kişi ise daha önce bir işte çalışmış olarak sınırlandırılmıştır
• Ev hanımlarının sorunlarının araştırıldığı bu araştırmada, ev hanımlarının sorunları; Ev hanımlığı ile ilgili genel görüşler ve bu süreçteki sorunlar olmak üzere, Sosyal, Ailevi, Ekonomik ve Psikolojik sorunlar olarak sınırlandırılmıştır.
2.7. Araştırmanın Problemleri
Her araştırmanın belirli bir amacı bulunmaktadır. Araştırmanın problemleri ise bu amacı yansıtmaktadır. Araştırma problemi nitel araştırma sürecinin merkezinde yer almaktadır. Dolayısıyla ele alınan bu nitel araştırmanın da problemleri mevcuttur (Yıldırım & Şimşek, 2016, s. 83). Bu araştırmanın ana problemi “Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının sorunları nelerdir?” olarak belirlenmiştir.
Araştırmanın alt problemleri ise şu şekildedir:
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının ev hanımlığı üzerine görüşleri nelerdir? • Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının ev hanımı olmayı tercih etme durumları
nelerdir?
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının aile içi iş bölümü memnuniyetleri nelerdir? • Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının ev hanımı olmaktan kaynaklı yaşadıkları
sorunlar nelerdir?
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının çevrelerindeki ev hanımlarının ev hanımı olmaktan duydukları memnuniyet durumları ve yaşadıkları sorunlar nelerdir?
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarına göre toplumun ev hanımlarına ve çalışan kadınlara bakışı nedir?
• Günümüz Türkiye’sinde medyanın ev hanımlarına bakışı ve ev hanımlarının medyadan etkilenme durumları nelerdir?
63
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının eşleri ile sorunları nelerdir? • Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının çocukları ile sorunları nelerdir? • Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının eşlerinin aileleri ile sorunları nelerdir? • Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının ekonomik sorunları nelerdir?
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının sosyal sorunları nelerdir? • Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının bir günü nasıl geçmektedir?
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının serbest zaman faaliyetleri nelerdir?
• Günümüz Türkiye’sinde ev hanımlarının komşularıyla ve arkadaşlarıyla ilişkileri nasıldır? Sorunları nelerdir?
64