Araştırmamız, konusu itibariyle, modern sosyal hizmet kaynaklarının dışında genel İslâm târihi, siyer, hadis, kurumlar tarihi, İslâm hukuku, genel tarih ve sosyoloji gibi konuları kapsadığı için çok geniş bir kaynak taraması yapılmasını gerektirmiştir. Müracaat edilen kaynaklar arasında hadis, siyer, tabakât, fütûh, harâc, emvâl, İslâm târihi, İslâm hukuku, genel tarih, sosyoloji ve kurumlar tarihi kaynakları bulunmaktadır. Ayrıca araştırmanın konusu sosyal hizmet uygulamaları olduğundan, başlıklar bu yönüyle ele alınmış olup, başlıkların diğer detaylarına ve özellikle İslâm hukukundaki teorik tartışmalara girilmemiştir. Dolayısıyla bu başlıkları sosyal hizmet, sosyal refah, sosyal güvenlik, sosyal yardımlaşma ve dayanışma yönüyle inceleyen veya konuların günümüze bakan taraflarını anlatan, konuları bu yönüyle ele alan eski ve yeni kaynaklara başvurulmuştur. Burada yararlanılan kaynakların hepsini saymak yerine araştırmanın genelinde sıkça başvurulan bazı önemli kaynaklara, konularına göre değinmekte fayda vardır.
Hadis kaynaklarında ağırlıklı olarak akâid, muâmelât ve ahlâkî konulara yer
verilmekle birlikte, rivâyetlerin içeriğinde ve satır aralarında sosyal hizmet kapsamına giren önemli bilgiler bulunmaktadır. Özellikle hadis literatüründe en önemli yerleri işgal eden Buhârî35 ve Müslim’in36 “Sahîh”leri, İmam Mâlik’in “el-Muvattâ”ı,37 İbn Mâce,38 Ebû Dâvûd,39 Tirmizî40 ve Nesâî’nin41 “Sünen”leri, Ahmed b. Hanbel’in “Müsned”i42
35 Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (Ö. 255/869), Sahîhu’l-Buhârî, Nşr: Beytu’l-Efkâr, Riyad, 1998/1419.
36 Müslim, Ebû’l-Huseyn Müslim b. Haccâc (Ö. 261/874), Sahîh-i Müslim, Nşr. Beytu’l-Efkâr, Riyad, 1998/1419.
37 Mâlik b. Enes (Ö. 179/795), el-Muvattâ’, Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, I-II, Beyrut, 1985. 38 İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî (Ö. 273/886), Sünen, Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, I-VI, Beyrut, 1998.
39 Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (Ö. 275/888), Sünen-i Ebi Dâvûd, Thk. Muhammed b. Sâlih er-Râcıhî, Riyad, 1999/1420.
40 Tirmizî, Muhammed b. İsa (Ö. 279/892), es-Sünen, Thk. Muhammed b. Sâlih er-Râcıhî, Riyad, 1999/1420.
41 Nesâî, Ebû Abdurrahman b. Şuayb (Ö. 303/915), es-Sünenü’l-Kübrâ, Thk. Hasan Abdulmunim Şelebi, Beyrut, I-XII, 2001/1421.
bu anlamda önemli bilgiler içerdikleri için sıkça yararlanılan kaynaklar arasında yer almışlardır. Rivâyetler aktarılırken mümkün olduğu kadar hadisçiler tarafından kabul görmüş kaynaklara başvurulmuş, rivâyetlerin sıhhat derecelerini değerlendirmeye tabi tutan tahkikli kaynaklar daha çok kullanılmıştır. Bu anlamda İbn Ebî Şeybe43 ve Abdurrezzâk San’ânî’nin44 “Musannef” isimli eserleri ile Heysemî’nin “Mecmau’z-
zevâid” isimli eseri45, özellikle râvileri tenkide tabi tutmaları ve hadisin sıhhat derecesi konusunda değerlendirmelerde bulunmaları nedeniyle araştırmanın bütün safhalarında başvurulan kaynaklar olmuşlardır.
Siyer ve megâzîde; İbn İshâk,46 İbn Hişâm47 ve Zehebî’nin48 “es-Sîretü’n-
Nebeviyye”, İbn Kesîr’in “el-Füsûl”49, Vakıdî’nin “Kitâbu’l-Megâzî”50, İbnü’l- Cevzî’nin “el-Vefâ bi Ahvâli’l-Mustafâ”51 isimli eserleri yararlanılan önemli kaynaklar arasındadırlar.
Genel İslâm târihi, Tabakât, şehir tarihi, fütûh konularında; Halife b. Hayyât’ın
“Târîhu Halîfe b. Hayyât”,52 İbn Şebbe’nin “Târîhu’l-Medîneti’l-Münevvere”,53 İbn
Sa’d’ın “Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr”,54 İbn Kuteybe’nin “el-Meârif”55 ve “Uyûnü’l- Ahbâr”56, Belâzurî’nin “Fütûhu'l-Büldân”57 ve “Ensâbu'l-Eşrâf”58, ed-Dîneverî’nin
42 Ahmed b. Hanbel, (Ö. 241/855), el-Müsned, Thk. Ahmed Muhammed Şakir-Hamza Ahmed ez-Zeyn, I-XX, Kâhire, 1995.
43 İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrahim el-Absî el-Kûfî (Ö. 235/849), el-
Musannef, Çev. Yaşar Güngör-Yusuf Özbek, I-XVI, İstanbul, 2010.
44 San’ânî, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi’ es-San’ânî el-Himyerî (Ö. 211/ 827), el-
Musannef, Çev. Hüseyin Yıldız, I-XII, İstanbul, 2012.
45 Heysemî, Mecmeu’z-Zevâid, Ebû’l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekr b. Süleyman (Ö. 807/1405),
Mecmeu’z-Zevâid ve Menbau’l-Fevâid, Çev. Heyet, I-XX, İstanbul, 2011.
46 İbn İshâk, Ebû Bekir b. Muhammed (151/768), Sîretü İbn İshâk, Thk. M. Hamidullah, Konya, 1981. 47 İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik (Ö. 218/833), es-Sîretü’n-Nebeviyye, Nşr. Mustafa es-Sekkâ vd. I-II, Kâhire, 1955.
48 Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (Ö. 748/1374), es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk. Hüsameddin el-Kudsî, Beyrut, 1988.
49 İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail (Ö. 774/1372), el-Füsûl fî Sîreti’r-Rasûl, Thk: Muhammed el-Hatravi-Muhyiddin Misto, Beyrut, 2010.
50 Vakıdî, Muhammed b. Ömer, (Ö. 207/822), Kitâbu’l-Megâzî, Thk. Marsden Jones. I-II, Beyrut, 1984/1404.
51 İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (Ö. 597/1200), el-Vefâ bi Ahvâli’l-Mustafâ, Nşr. El- Müessesetü’s-Saîdiyye, I-II, Riyâd, 1396.
52 Halîfe b. Hayyât (Ö. 240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât, Thk. Süheyl Zekkâr, Beyrut,1993.
53 İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe (Ö.262/875), Târîhu’l-Medîneti’l-Münevvere, Thk. Fehîm Muhammed Şeltût, I-IV, Cidde, 1979.
54 İbn Sa’d, Muhammed (Ö. 230/844), Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr, Thk. Ali Muhammed Ömer, I-XI, Kâhire, 2001.
55 İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî (Ö. 276/889), el-Meârif, Kâhire, 1992.
56 İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (Ö. 276/889), Uyûnü’l-Ahbâr, Kâhire, 1996.
“Ahbâru’t-Tıvâl”59 Ya’kûbî’nin “Târîhu'l-Ya’kûbî”60, Taberî’nin “Târîhu’r-Rusüli ve’l- Mülûk”61, İbn Abdirabbih’in “el-İkdü’l-Ferîd”62, Makdisî’nin “Kitâbu’l-Bed’ ve’t-Târîh”63 İbnü’l-Esîr’in “el-Kâmil fi't-Târîh”64 ve “Üsdü’l-Ğâbe fî Ma'rifeti's-Sahâbe”65, Zehebî’nin “Târîhu'l-İslâm”66, İbn Kesîr’in “el-Bidâye ve’n-Nihâye”67 ve Samhûdî’nin “Vefâu’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-Mustafâ”68 isimli eserlerinden yararlanılmıştır.
Harâc ve emvâl kitaplarından ilk mâlî hadis ve haberleri toplayan69 Ebû Ubeyd’in “el-Emvâl”70 ve Ebû Yûsuf’un “el-Harâc”71 isimli eserleri başucu kaynaklarımız olmuştur. Bu iki eser, ilk dönemdeki mâlî uygulamalara yönelik zengin içerikleri ile İslâm’ın ilk asrındaki sosyal hizmetlere önemli ölçüde ışık tutmuşlardır.
Kurumlar tarihi konusunda; İbn Teymiyye’nin “el-Hisbe”,72 Kalkaşandî’nin “Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ”73, Huzâî’nin “Tahrîcü’d-delâlâti's-sem’iyye” 74Subhi Salih’in “İslâm Kurumları”75 ve Ziya Kazıcı’nın “İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri
Tarihi”76 isimli eserleri, çalışmamızın içeriği konusunda önemli birer kaynak olmaları
açısından başvurulan eserler arasında yerlerini almışlardır.
57 Belâzurî, Ebû’l-Abbas Ahmet b.Yahyâ b. Câbir (Ö. 279/892), Fütûhu'l-Büldân, Çev. Mustafa Fayda, İstanbul, 2013.
58 Belâzurî, Ebû’l-Abbas Ahmet b.Yahyâ b. Câbir (Ö. 279/892), Ensâbu'l-Eşrâf, I-XIII, Thk. Süheyl Zekkâr- Riyâd Ziriklî, I-XIII, Beyrut, 1996.
59 Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd (Ö. 282/895), Ahbâru’t-Tıvâl, Thk. Abdü’l-Mun’im Âmir, byy. 1959.
60 Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya'kûb b. Ca’fer b. Vehb (Ö. 292/905), Târîhu'l-Ya’kûbî, I-II, Beyrut, 1960. 61 Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (Ö. 310/922), Târîhu’r-Rusuli ve’l-Mülûk, Thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim, I-XI, Kâhire, 1967/1387.
62 İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el- Endelüsî (Ö. 328/940), el-İkdü’l-Ferîd, I-IX, Beyrut, 1983. 63 Makdisî, Mutahhar b. Tâhir (Ö. 355/966), Kitâbu’l-Bed’ ve’t-Târîh, Nşr. Mektebet’s-Sikâfeti’d- Dîniyye, I-VI, trz.
64 İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ebû'l-Hasen Ali b. Muhammed (Ö. 630/1232), el-Kâmil fi't-Târîh, Çev. A. Ağırakca-M. B. Eryarsoy- Y. Apaydın, I-XII, İstanbul, 1986.
65 İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ebû'l-Hasen Ali b. Muhammed (Ö. 630/1232), Üsdü’l-Ğâbe fî Ma'rifeti's-Sahâbe, Thk. Ali Muhammed Muavvid-Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-VIII, Beyrut, 1994.
66 Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (Ö. 748/1374), Târîhu'l-İslâm, Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, I-LIII, Beyrut, 1990-2000.
67 İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail (Ö. 774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Çev. Mehmet Keskin, I-XV, İstanbul, 1995. 68 Samhûdî, Nureddîn Ali b. Abdillâh b. Ahmed el-Hasenî (Ö. 911/1506), Vefâu’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-
Mustafâ, Thk. Kâsım es-Samerrâî, II-V, Beyrut, 2001.
69 Yeniçeri, Celal, İslâm'ın Dayanışma - Paylaşma Medeniyeti, İstanbul, 2013, s. 458.
70 Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm (Ö.224/838), Kitâbu’l -el-Emvâl, Çev. Cemaleddin Saylık, İstanbul, 1981. 71 Ebû Yûsuf, el-Harâc, (Ö.182/798) Kitâbu’l-Harâc, Çev. Ali Özek, İstanbul,1973.
72 İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdulhalim (Ö. 728/1328), el-Hisbe fi’l-İslâm, Çev. Vecdi Akyüz, İstanbul, 1989.
73 Kalkaşandî, Ebû’l-Abbas Ahmed (Ö. 821/1418), Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ, I-XIV, Kâhire, 1922/1340.
74 Huzâî, Tahrîcü’d-Delâlâti’s-Sem’iyye, , Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ahmed el-Endelüsî (Ö. 789/1387), Tahrîcü’d-delâlâti's-sem’iyye, Thk. İhsan Abbas. Beyrut, 1985.
75 Sâlih, Subhi, İslâm Kurumları, Çev. İbrahim Sarmış, Ankara, 1999. 76 Kazıcı, Ziya, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul, 2010.
Son dönem içerisinde, İslâm’ın sosyal hizmet içerikli uygulamalarına dikkat çeken pek çok çalışma ortaya çıkmıştır. Kettânî77 ve Hamidullah,78 Hz. Peygamber dönemini ve hemen sonrasını ele aldıkları o muhteşem eserlerinde İslâm’ın sosyal hizmete bakan yönlerini çok önemli tespitlerle ortaya koymuşlardır. Kettânî, Hz. Peygamber'in idârî, askerî, adlî ve iktisadî alandaki düzenlemeleri ve Asr-ı Saâdet'teki sosyal hayat ve kurumlar hakkında toplu bilgi veren Huzâî’nin eserini esas alarak kitabını yazmıştır. Yeniçeri’nin “İslâm'ın Dayanışma-Paylaşma Medeniyeti”79 kitabı
çalışmamız için önemli bir kaynak teşkil etmiştir. Yeniçeri, bu eserinde Hz. Peygamber dönemindeki birçok uygulamanın günümüze uyarlanması konusunda takdir edilecek bir gayret göstermiş ve önemli tespitlerde bulunmuştur. İslâm’da çocuklara yönelik sosyal hizmet konusunda azımsanmayacak sayıda çalışma80 bulunmakla birlikte özellikle Celal Erbay’ın, “İslâm Hukukunda Küçüklerin Himayesi”,81 adlı eseri en kapsamlılarından biri olması nedeniyle bu çalışmada sıkça başvurulan kaynaklar arasında yer almıştır. Kadınlara yönelik sosyal hizmet konusunda Cemal Ağırman’ın “Kadının Yaratılışı”82,
Hadi Sağlam’ın “Kadınların Sosyal İçerikli İbadetleri ve Şahitliği” 83 isimleri en sık başvurulan eserler olmuştur. Sağlık alanındaki uygulamalar konusunda İbn Kayyım el- Cevziyye’nin et-Tıbbu’n-Nebevî84 isimli eseri başvurulan önemli kaynaklarımız arasındadır. Ayrıca tıbbî sosyal hizmet konusunda Kettânî ve Hamidullah’ın eserlerinin dışında, Levent Öztürk’ün çalışmalarından85 önemli ölçüde yararlanılmıştır.
77 Kettânî, Muhammed Abdulhay, et-Terâtîbu’l-İdâriyye (Hz.Peygamber'in Yönetimi), Çev. Ahmet Özel, I-II, İstanbul, 2003.
78 Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, Çev. Sâlih Tuğ, I-II, İstanbul, 1991. 79 Yeniçeri, Celal, İslâm'ın Dayanışma - Paylaşma Medeniyeti, İstanbul, 2013.
80 Mesela bkz. Apak, Adem, Hz. Peygamber’in Etrafındaki Çocuklar ve Gençler, İstanbul, 2013; Aydın, M. Akif, “Çocuk-fıkıh”, DİA, VIII, İstanbul, 1993, ss. 361-363; Hökelekli, Hayati, “Çocuk”, DİA, VIII, İstanbul, 1993, ss. 355-359; Sancaklı, Saffet, “Hz. Peygamber’in Çocuklara Verdiği Değer Bağlamında Sokak Çocukları Sorununa Genel Bir Bakış,” Manevi Sosyal Hizmetler, Edt. Ali Seyyar, 465-505, İstanbul, 2008; Ertuç, Hüseyin, “İslâm’da Yetîmlerin Hukukî Statüsü”, AÜİF Dergisi, S. 31, ss. 127-150, 2009; Köse, Murtaza, Mukayeseli Hukukta Evlat Edinme Problemi, AÜİF Dergisi, S. 15, ss. 267-306, Erzurum, 2001; Arı, Abdüsselam, “Yetîm”, DİA, XLIII, İstanbul, 2013, ss. 501-503; Ünal, Vehbi, “Dünden Bugüne Kültürümüzde Koruyucu Aile Hizmetleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Turkish
Studies International Periodical For The Languages. Literature and History of Turkish or Turkic Vol.
10/6, 2015, ss. 875-900.
81 Erbay, Celal, İslâm Hukukunda Küçüklerin Himayesi, İstanbul, 1998. 82 Ağırman, Cemal, Kadının Yaratılışı, İstanbul, 2001.
83 Sağlam, Hadi, Kadınların Sosyal İçerikli İbadetleri ve Şahitliği, İstanbul, 2013.
84 İbn Kayyim el-Cevziyye, Şemseddin Muhammed b. Ebî Bekr (Ö. 751/1350), et-Tıbbü’n-Nebevî, Thk. Âdil el-Ezherî, Beyrut, trz.
85 Öztürk, Levent, İslâm Dünyasında Hastaneler / On İkinci Yüzyıla Kadar, İstanbul, 2000; aynı mlf.
Hz. Peygamber Döneminde Sağlık Hizmetlerinde Kadınların Yeri, İstanbul, 2001; aynı mlf. İslâm Tıp Tarihi Üzerine İncelemeler, İstanbul, 2006.
Bunların dışında, son dönemde İslâm’ın sosyal dayanışma, paylaşma, yardımlaşma, sosyal güvenlik yönüne vurgu yapan çalışmaların sayısı artmaktadır. Bunlar arasında yukarıda zikredilen Yeniçeri’den başka İ. Sarıçam,86 M. Şeker,87 N. Ulvan,88 H. Sağlam,89 S. Kutub,90 M. Köse,91 ve T. Yazgan’ın92 çalışmaları, başvurduğumuz eserler arasında yer almışlardır.
Öncelikle araştırma konusunun modern bir terimi içerdiğini hatırlatmakta fayda vardır. Bu nedenle sosyal hizmet teriminin tanımı, kapsamı ve tarihinin açıklanmasında, son dönem kaynaklarından yararlanılmıştır. Zastrow’un kitabı,93 hem konuyu çok geniş bir çerçevede ele alması hem de birçok üniversitenin sosyal hizmet bölümlerinde kaynak kitap olarak okutulması açısından oldukça önemlidir. Emre Kongar, sosyolog olmasına rağmen sosyal hizmet eğitimini Türkiye’ye taşıyan kişidir. Kongar’ın “Sosyal Çalışmaya Giriş” kitabı sosyal hizmetin önemli kaynakları arasındaki yerini almıştır. Ali Seyyar, farklı çalışmalarında sosyal hizmetin manevî yönünü ve İslâmî referanslarını kısmen de olsa ele alarak Türkiye’deki sosyal hizmet camiasının geleneksel kalıbının dışına çıkmayı başarabilmiştir. Modern anlamdaki sosyal hizmetin açıklanmasında Said Dilik, Aziz Şeker, İbrahim Cılga, Hakan Acar, İ. Galip Yolcuoğlu’nun eserlerinden de önemli ölçüde yararlanılmıştır.94
Çalışmanın kapsamına giren konuları ele alan daha başka kaynaklar da vardır. Ancak bu çalışmayla ulaşılmaya çalışılan hedef açısından başvurulan kaynakların yeterli olduğu kanaatindeyiz. Daha sonra yapılacak çalışmalarda, hem bu çalışmada ele alınmayan konuların ele alınacağını hem ulaşılamayan başka kaynak ve araştırmalara ulaşılacağını temenni ediyoruz.
86 Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Ankara, 2011. 87 Şeker, Mehmet, İslâm’da Sosyal Dayanışma Müesseseleri, Ankara, 1997.
88 Ulvan, Abdullah Nasıh, İslâm’da Sosyal Dayanışma, Çev. İsmail Kaya, Konya, 1990.
89 Sağlam, Hadi, “İslâm Hukuk Tarihinde Âkile Bugünün Sigortası Mıdır?”, CÜ İlahiyat Fakultesi
Dergisi, 2011, C. XV, S. 1, ss. 265-292; aynı mlf. “İslâm Hukuk Tarihinde Sosyal Güvenlik Kurumları
ve Sosyal Yardımlaşma Ve Dayanışma Teknikleri”, E-Akademi.Org/Makaleler/Hsaglam(E.T. 10.03.2015).
90 Kutub, Seyyid, İslâm’da Sosyal Adalet, Çev. M. Beşir Eryarsoy, İstanbul, 1986.
91 Köse, Murtaza, “Sosyal Siyaset Kavramı ve Ömer b. Abdülaziz’in Sosyal Siyaseti”, AÜİFD, S. 34, Erzurum, 2010, ss. 75-98; aynı mlf. “Mukayeseli Hukukta Evlat Edinme Problemi”, AÜİFD, S. 15, Erzurum, 2001, ss. 267-306.
92 Yazgan, Turan, Sosyal Güvenlik Açısından Zekât, Ankara, 2008; aynı mlf. İktisatçılar İçin Sosyal
Güvenlik, İstanbul, 1992.
93 Zastrow, Charles. Sosyal Hizmete Giriş, Çev. Heyet, Ankara, 2013.
94 Bu eserlerin künyeleri yukarıda “Araştırmanın Konusu” başlığı altındaki dipnotlarda verildiği için tekrar yazılmamıştır.
I. BÖLÜM
İSLÂM’DA SOSYAL HİZMET KAYNAKLARI VE MÜESSESELERİ