Eylem araştırmasının geçerlik ve güvenirliği, nicel araştırmalarda olduğundan çok farklı şekilde ele alınmaktadır. Nicel araştırmalarda görülen iç geçerlilik, dış geçerlilik, güvenirlik ve nesnellik eylem araştırmalarına doğrudan uygulanamaz, çünkü eylem araştırmaları yerel bazda gerçekleştirilir, verileri kendine özgüdür ve bağlamsaldır. Bunların yerine inandırıcılık, transfer edilebilirlik, güvenilmeye layık olma ve onaylanabilirlik kriterleri, eylem araştırmasının geçerliğini test eder (Guba, 1981).
Bir araştırmanın inanılır olması, onun araştırmadaki tüm karmaşıklıklarla ve kolayca açıklanamayan kalıplarla baş edebilmesi ile açıklanır. Araştırmanın inanırlığını artırabilmek için araştırmacı, şu stratejilere başvurulabilir:
• Veri doyumu sağlayıncaya kadar uzun süreli olarak araştırma ortamında bulunma, • Araştırmanın tipik karakteristiklerini tanımlayabilmek için ısrarlı gözlemler yapma,
• Görüşlerinin doğruluğunu sınayabilmek için uzman ve meslektaş görüşü alma, • Verileri çeşitli veri kaynaklarından ve çeşitli yöntemler kullanarak toplayarak, çapraz olarak sınama (veri çeşitlemesi),
• Video ve ses kayıtları yapma, filmler, dokümanlar ve ham veriler elde etme, • Çatışmalar ve tutarsızlıkların olmadığını göstermek için ortamdakilerin kontrolünü isteme ve
• Kaynakça yeterliliği sağlama.
Bir diğer geçerlik ölçütü ise, ‘transfer edilebilirlik’tir. Bu ölçüt, araştırmacının, araştırdığı her şeyin bağlama dayalı olması ve çalışmasının daha büyük insan gruplarına genelleştirilebilir olduğunu belirten ‘güvenilir’ saptamalar geliştirme inancını belirtmektedir. Betimsel, bağlamla ilişkili saptamalarda bulunabilmek için araştırmacı,
• Bağlamla ilgili ayrıntılı betimsel veri toplamalı ve • Araştırma raporunu ayrıntılı olarak yazmalıdır.
Eylem araştırmalarındaki geçerlik kriterlerinden bir başkası ise, ‘onaylanabilirlik’tir. Bu kriter, toplanan verilerin yansız ve objektif olması ile ilgilidir. Araştırmacı, onaylanabilir veriler elde edebilmek için, çeşitli veri toplama tekniklerini karşılaştırmalı ve bulgularını özel bir şekilde elde etmesine neden olan eğilimlerini, ön yargılarını ya da varsayımlarını yansıtmalıdır.
Eylem araştırmasının güvenirliği ise verilerin kendi aralarındaki tutarlılığı ve verilerin araştırmayı yapanlar ile araştırmayı okuyanlar için anlamlı oluşuyla sağlanır.
105
Nicel anlamdaki genellenebilirlik ve tekrar edilebilirlik durumları eylem araştırmasının doğasına uymaz, zira eylem araştırması yerel bazda gerçekleştirilen, verileri kendine özgü ve bağlamsal bir araştırmadır. Nitel araştırmanın değeri, özel betimlemelerde ve belirli bir araştırma yeri bağlamında geliştirilen temalarda yatmaktadır. Genellemeden ziyade özelleşme, iyi bir nitel araştırmanın ayırt edici özelliğidir (Grene ve Caracelli, 1997; Creswell, 2016).
3.9.1.Araştırmanın Güvenirliği
Eylem araştırmalarında güvenirlik, ölçüm faaliyetleri ve ölçme aracının iyi veya mükemmel olması anlamına gelir (Şencan, 2005: 530). Araştırmacılar eylem araştırmalarında ölçüm ve uygulama süreci üzerine odaklanan güvenirlik çalışmalarında güvenirliği sağlamak için bir dizi önlemin alınması gerektiğini vurgulamaktadır (Miles ve Hubermann, 1994; Şencan, 2005; Yıldırım ve Şimşek, 2005). Bu önlemler ve araştırmada bu önlemler doğrultusunda yapılan güvenirlik çalışmaları aşağıda sunulmuştur:
Veri toplama sürecinde çeşitleme/üçleme (triangulation) tekniğini kullanmak:
Araştırmanın verilerinin toplanması sürecinde gözlem, görüşme vedoküman incelemesi tekniği birlikte kullanılarak araştırmanın güvenirliğine katkısağlanmıştır. Katılımcıların öğretim becerileri seviyelerini belirleyebilmek için ders gözlemleri yapılmış, her ders için gözlem notları tutulmuştur. Araştırmanın başından sonuna kadar araştırmacı günlüğü tutulmuştur. Katılımcıların ve araştırmacının ders planı hazırlamak için yaptığı toplantılar ve yapılan dersi değerlendirmek için yaptığı toplantılar ses kaydı ile kayıt altına alınmış, görüşme notları tutulmuştur. Yapılan Ders İmecesi uygulamaları kamera ile kayıt altına alınmış, uygulama esnasında da gözlem formları doldurulmuştur. Öğretmenlerin her Ders İmecesi uygulamasından sonra görüşlerini bildirdiği yansıtıcı raporlar ve yarı yapılandırılmış görüşmeler ile öğretmenlerin uygulama ile ilgili görüşleri alınmıştır.
Alanyazın taraması yapma: Bu kapsamda araştırma öncesinde yapılan alanyazın
taramasında araştırma probleminin kavramsal çerçevesini ortaya koymaya ilişkin ayrıntılı bir tarama yapılmıştır. Bu bağlamda daha önce yapılmış yurt içi ve yurt dışı çalışmalar incelenmiştir. Araştırma sürecinde ortaya çıkan yeni durumlara ilişkin kaynak taramasına devam edilmiş ve ortaya çıkan yeni durumun düzeltilmesine ilişkin ilgili araştırmalar tekrar gözden geçirilmiştir. Son olarak araştırma sürecinin raporlaştırılmasında ulaşılan sonuçlara bilimsel dayanak oluşturması bakımından kapsamlı bir alanyazın taraması daha yapılmıştır.
106
Meslektaş (alan uzmanı) değerlendirmesi: Ders gözlemleri, bilgilendirme
toplantıları ve Ders İmecesi uygulama süreciyle birlikte araştırma 11 hafta sürmüştür. Araştırmanın ilk 2 haftası öğretmenlerin üçer saat dersleri gözlemlenerek yapılmıştır. Sonraki 1 hafta öğretmenlere Ders İmecesi hakkında bilgi verilmiş öğretmenlerin uygulamadaki görev ve sorumlulukları belirtilmiştir. Uygulama doğası gereği sürekli meslektaş değerlendirmesi gerektiren bir uygulamadır. Uygulama kendi içinde sürekli zümre öğretmenler ve araştırmacı tarafından değerlendirilerek yönlendirilmiş gerekli düzenlemeler yapılmıştır.
Süreci ayrıntılı bir şekilde açıklama: Bu kapsamda araştırmanın; yöntemi,
çalışma grubu, güvenirlik ve geçerliğin sağlanması için yapılanlar, çalışma ortamı, çalışma süresi, çalışma süreci, veri toplama araçları, verilerin çözümlenmesi ve araştırmanın raporlaştırılması süreçleri farklı başlıklar altında detaylı bir şekilde açıklanmıştır.
Günlük tutma: Araştırmanın başlangıcından sonuna kadar yapılan her türlü
etkinliğin detayları kayıt altına alınmıştır. Uygulamaların yapıldığı haftalar, günler ve saatler o gün araştırmacı tarafından kayıtların izlenmesi ve uygulama anında karşılaşılan özel durumlarla ilgili alınan notlarla beraber yazıya aktarılmıştır.
Dış gözlemci değerlendirmesi: Ders İmecesi uygulama süreci her türlü dış
gözlemciye açıktır. Uygulama boyunca kurum müdürü, kampüs müdürü ve rehber öğretmen çalışmaya gönüllü olarak katılarak ders izlemleri yapmış, tartışma toplantılarına katılmıştır. Bunun dışında yapılan çalışmaların içeriği hakkında öğretim üyesi olan iki uzman ile sürekli fikir alış verişinde bulunulmuş, yüz yüze görüşülemediği zamanlar online olarak görüşme sağlanarak çalışmanın değerlendirilmesi yapılmıştır. Uzman görüşleri ve önerileri ile uygulamaya yön verilmiştir.
3.9.2.Araştırmanın Geçerliği
Şencan’a göre (2005: 530) eylem araştırmalarında geçerlik araştırmanın gerçeği yansıtmasıdır. Eylem araştırması yapan kişi ya kendi durumunu değiştirmek istiyordur veya durumunu gözden geçirme konusunda karar vermek isteyen kişilere yardımcı olmayı amaçlıyordur. Bu çerçevede geliştirilen modelin gerçek hayattaki modele uygun olması gerekir. Ancak teknik anlamda eylem araştırmalarının geçerli olup olmadıkları sorgulanmaz. Onun yerine gerçek olup olmadığı veya kaliteli olup olmadığı değerlendirilir.
107
Bununla beraber Şencan (2005), bir eylem araştırmasının geçerliğini; kendi deyimiyle kalitesini artırmak için bir dizi ölçütün kullanılabileceğini belirtmiştir. Bu ölçütler ve araştırmada bu ölçütler doğrultusunda yapılanlar aşağıda verilmiştir:
- Araştırmanın bir amacı olmalı ve gerçek hayatta bir uygulanabilirliği olmalıdır.
Araştırmacı aynı zamanda bir öğretmen olduğu için uygulamada hissettiği sorunların çözümü için yapılabilecek bir araştırmayı hedeflenmiştir. Yapılan alanyazın araştırması sonucunda öğretmenlerin eğitimde başrol oynadığı öğretmen faktörünün yerini hiçbir şeyin doldurmadığı, eğitimin kalitesinin fiziksel şartlar ve diğer değişkenlerden çok öğretmen kaynaklı olduğu görülmüştür. Öğretmenlerin mesleki gelişimleri ve hizmet içi eğitimleri için en uygun yöntemin ne olduğu araştırılmış, yetişkin eğitim özellikleri dikkate alınarak öğretmen tercihlerine göre en uygun hizmet içi eğitim uygulamasına karar verilmiştir. Alanyazın çalışmaları ve hizmet içi eğitim tercihi için yapılan tarama araştırması ile öğretmenlerin sürekliliği olan, kendi okullarında, uzman bir rehber eşliğinde işbirliği içinde çalışarak, eksikleri ve ihtiyaçları doğrultusunda planlanmış eğitimleri tercih ettikleri görülmüştür. Öğretmen tercihine göre hizmet içi eğitim araştırmaları yapılmış, bu doğrultuda en uygun eğitimin ‘Ders İmecesi’ uygulaması ile olacağına karar verilmiştir. Ders İmecesi uygulamasının uygulanabilirliği için önce bir pilot okulda çalışılmış, uygulamanın yapılabilirliğine ve etkililiğine bakılarak asıl uygulama başka bir okulda uygulanmıştır.
- Konu açık ve aktif bir şekilde araştırılmalı, ayrıca ilgili kişilerin araştırmaya katılımı sağlanmış olmalıdır. Araştırma süresince mesleki gelişim, hizmet içi eğitim,
yetişkin eğitimi, öğretim becerileri kavramları sürekli araştırılmış, ilgili araştırmalar incelenmiş, uzman görüşleri ve meslektaş dayanışması ile araştırma şekillenmiştir. Araştırmaya katılan katılımcıların, araştırmacının ve uzman kişilerin rolleri ayrıntılı olarak yöntem bölümünde verilmiştir.
- Geniş bir bilgi sağlama temelinden hareket edilmeli (sezgisel, deneysel ve kavramsal) ve bu bilgiler önceki alanyazın bilgileriyle ilişkilendirilmelidir. Bu kapsamda
araştırmacı uygulamanın temelini yetişkin eğitim özellikleri ve yetişkin eğitim tercihine göre planlamış, alanyazın taranması sonucunda eğitimin verimliliği ve kalıcılığı için en uygun yöntemler incelenmiş; alan uzmanları görüşleri, ihtiyaç analizi ve pilot uygulama ile de uygulamaya karar verilmiştir. Araştırmanın bulgular kısmında katılımcı görüşlerinden doğrudan alıntılara yer verilmiş, sonuç ve tartışma kısmında araştırma sonuçları detaylı olarak tartışılmış alanyazın ile desteklenmiştir.
108
- Araştırma sorunu, ana kütleye veya geniş insan topluluklarına ilişkin olmaktan çok, belirli bir grubun ihtiyaçlarıyla veya sorunlarıyla ilgili olmalıdır. Araştırmanın birinci
bölümünde araştırmanın problem durumuna, sorunu yaşayan kitleye ve bu kitlenin özellikleri ve ihtiyaçlarına yer verilerek araştırmanın ilgili olduğu kitle ve sorunların sınırları belirlenmiştir.
- Olayı birinci, ikinci ve üçüncü kişilerin gözünden değerlendirerek açık uçlu bir değerlendirme kapasitesi oluşturulmalıdır. Araştırmada öğretmenlerin öğretim becerileri
geliştirmeye yönelik seçilen Ders İmecesi uygulaması doğası gereği yapılan çalışmaların meslektaş toplantıları ile değerlendirilmesini gerekmektedir. Bunun dışında uygulamanın yapıldığı kurumun idarecileri ve rehber öğretmenleri de uygulamayı izleyerek görüş bildirmektedirler. Araştırmanın en başından sonuna kadar araştırmacı ve alan uzmanları ile düzenli toplantılar yapmış: Uygulamanın değerlendirilmesi sonucunda ortaya çıkan öneriler ve görüşler doğrultusunda uygulamaya yön verilmesi sağlanmıştır.
- Araştırmacı, çalışmasında sadece bulguları ve bulgularla ilgili düşüncelerini sunmakla yetinmemeli aynı zamanda eleştiri de yapmalıdır. Bu kapsamda, araştırmacı,
araştırmanın bulgular, yorum ve öneriler kısmında yorumlarını sunmuş gerekli yerlerde eleştirilerde bulunmuştur.
3.9.3. Araştırma Etiği
Bir eylem araştırmasında araştırmacılar, kendi yaptıklarını inceledikleri için objektif olmaları, kendilerine aynada bakmaları ve yansıtma yapmaları zordur. Eylem araştırmalarında diğer araştırma yöntemleri ile yapılan çalışmalarda yerine getirilmesi gereken tüm etik ilkeleri araştırmanın her safhasında geçerlidir. Bunlar dürüstlük, gizlilik, sorumluluk ve adil paylaşımdır (Dobbert, 1982).
Bu amaçla araştırmanın başlangıcından itibaren tüm verilerin geçerli bir şekilde toplanmasına özen gösterilmiştir. Gerçekleştirilen tüm dersler video ile kayıt edilmiştir.
Öğretmenlere uygulanan Ders İmecesi yoluyla öğretmenlerin sadece öğretim becerileri geliştirilmemiş, öğretmenlerle işbirlikli çalışma becerisi, meslektaşları ile iletişim becerileri, kendini değerlendirme ve performansını geliştirme becerileri gibi öğretmenlerin uygulama sonunda farklı beceriler edinmeleri ve farkındalık sağlayarak bakış açılarının değişmesi de sağlanmıştır. Ayrıca öğretmen/araştırmacı farklı okullarda Ders İmecesi uygulayarak ve ders gözlemleri yaparak akademik ve öğretmen olarak kendini geliştirerek kazanç sağlamıştır.
109
Araştırmada, katılımcıların haklarını ve gizliliklerini korumak amacıyla bir takım etik kurallar göz önüne alınmış ve şu hususlara dikkat edilmiştir. Gözlem ve uygulama yapılacak okulların yönetimiyle, uygulama öncesi görüşülmüş onayları alındıktan sonra resmi izinler alınmıştır. Veri toplamaya başlamadan önce, araştırmanın amacı ve kapsamı konusunda öğretmenler bilgilendirilmiş, Ders İmecesi çalışmalarında öğretmenlerin üzerine düşen görev ve sorumluluklar hakkında bilgilendirerek izinleri alınmıştır. Ayrıca öğretmenlerin kimliklerinin deşifre olmaması açısından 4 öğretmenin her birine kod isimler verilmiştir (Gökçe, Tuğba, Esra, Latife). Asıl uygulamanın yapıldığı kurumun ismi de deşifre edilmemiş kod isim verilmiştir (özel okul). Verilerin toplanması ve analizi aşamasında etik aslında tamamen doğruluğa ve dürüstlüğe işaret etmektedir. Nitel araştırmalarda karşılaşılan en büyük sorun verilerin manipule edilmesidir. Bu; veriler toplanırken araştırmacının varmak istediği sonuca ters olan verileri toplamaktan kaçınması ya da bulgularında yer vermemesi, katılımcıları yönlendirerek arzu edilen cevapların verilmesinin sağlanması şeklinde gerçekleşebilir (Güler, Halıcıoğlu ve Taşğın, 2013). Araştırmacı tüm bu hususlara dikkat ederek açık ve şeffaf bir anlayışla araştırmasını yürütmüştür.