Araştırma Eserler x

Nîşâbûr ile ilgili Türkiye dışında ilk çalışma, Harvard Üniversitesi’nde Richard W. Bulliet tarafından yapılmıştır. Bulliet, The Patricians of Nishapur adlı çalışmasıyla Nîşâbûr’daki ilmî hayatı, âlimlerin aileleri ile birlikte geniş bir

56

Nûrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Yahyâ el-‘Avfî el-Hanefî (1903). Lübâbü’l-Enbâb, II. (nşr. Edward G. Browne). Leiden: E. J. Brill.

57 _{Devletşâh b. Alâüddevle Bahtişâh-ı Semerkandî (1963). Tezkire-i Devletşâh, I. (trc. Necati Lugal).}

perspektifte incelemiştir58

. Selçuklu döneminde Nîşâbûr’daki ilmî durumu da yer veren araştırmaya Bulliet şeklinde atıfta bulunulmuştur.

Ali Zâkerî’nin yaptığı Medâris-i ve Kitabhânehâ-yi Nîşâbûr adlı çalışma, Nîşâbûr’un ilim ve kültür hayatıyla ilgili bize değerli bilgiler vermiş ve yol gösterici olmuştur. Zâkerî çalışmasında, Selçuklulardan önceki Nîşâbûr’un ilmî hayatına değinmekle birlikte, Selçuklu dönemini de kapsayan ilmî kurumlar ve ilim adamlarına yer vermiştir59

. Araştırmaya metin içerisinde Zâkerî şeklinde yer verilmiştir.

Diğer bir önemli araştırma ise Ferîdûn Girâylî’nin Nîşâbûr: Şehr-i Fîrûze adlı çalışmasıdır. Girâylî çalışmasında Nîşâbûr’un ilk dönemlerinden başlayarak çalışmanın yapıldığı tarihe kadar Nîşâbûr’un tarihi, coğrafyası, sosyal yapısı, kültürü, ilim ve eğitim kurumları ile Nîşâbûr’da yetişmiş bütün âlimler hakkında değerli bilgiler vermiştir60

. Çalışmaya metin içerisinde Girâylî şeklinde atıfta bulunulmuştur.

Nûrullah Kisâî, Medâris-i Nizâmiyye ve Te’sîrât-ı İlmî ve İctimâî-yi Ân isimli araştırmasında, Selçuklular tarafından kurulmuş olan Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi de dâhil olmak üzerine, bütün Nizâmiye medreselerini incelemiş ve bu medreselerin İslâm ve Batı dünyası üzerindeki sosyal, kültürel ve ilmî etkileri üzerinde durmuştur61_{. Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi bahsinde istifade edilen araştırma, metin}

içerisinde Kisâî şeklinde kısaltılmıştır.

Türkiye’de Nîşâbûr ile ilgili ilk çalışmayı yapan İsmail Pırlanta olmuştur. Pırlanta, Fethinden Sâmânîlerin Sonuna Kadar Nîşâbûr adlı çalışmasıyla Nîşâbûr’un Müslümanlar tarafından fethedilmesinden başlayarak, Emevîler, Abbâsîler, Tâhirîler, Saffârîler ve Sâmânîler dönemlerini kapsayan bir çalışma yapmıştır. Pırlanta bu dönemler kapsamında Nîşâbûr’un fiziki, sosyoekonomik, kültürel ve ilmî durumunu

58 _{Richard W. Bulliet (1972). The Patricians of Nishapur. Massachusetts: Harvard University Press.} 59 _{Ali Zâkerî (2536/1357/1978). Medâris-i ve Kitabhânehâ-yi Nîşâbûr, Pâyânnâme-yi Doktora,}

DÂNİŞGÂH-i TAHRÂN, Dânişkede-yi İlâhiyyât ve Maʻrûf-i İslâmî, Tahrân.

60 _{Ferîdûn Girâylî (1357/1978). Nîşâbûr Şehr-i Fîrûze. Meşhed: İntişârât-i Dânişgâh-i Ferdovsî.} 61 _{Nûrullah Kisâî (1374/1995). Medâris-i Nizâmiyye ve Te’sîrât-ı İlmî ve İctimâî-yi Ân (2. Baskı).}

ortaya koymaya çalışmıştır62

. Selçuklulardan önceki Nîşâbûr’un durumu ile ilgili başvurulan çalışmaya Pırlanta şeklinde atıfta bulunulmuştur.

Murat Akbaş’ın XI. ve XII. Yüzyılda Nîşâbûr adlı çalışması, Nîşâbûr konusunda değerli araştırmalar arasında yer almaktadır. Akbaş, bu çalışmasında Nîşâbûr’un XI. ve XII. yüzyıllardaki siyasî, ilmî ve kültürel durumunu incelemiş ve değerli bilgiler vermiştir63

. Araştırmaya metin içerisinde Akbaş şeklinde yer verilmiştir.

Nîşâbûr şehrinin de içinde olduğu Horasan bölgesi kapsamında, Recep Uslu’nun yaptığı H. I. ve II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi adlı çalışmada, Horasan’ın Müslümanlar tarafından fethedilmesi ve İslâmlaşması sürecine değinildikten sonra, Horasan’ın siyasî, idarî, ilmî ve kültürel hayatına yer verilmiştir64

. Nîşâbûr ve çevresi bahsinde başvurduğumu araştırmaya, metin içerisinde Uslu şeklinde atıf yapılmıştır.

Horasan kapsamında yapılan diğer bir araştırma ise Cihan Piyadeoğlu’nun Güneş Ülkesi Horasan: Büyük Selçuklular Dönemi adlı çalışmasıdır. Araştırmada, Büyük Selçuklular döneminde Horasan’ın siyasî, idarî, kültürel, ekonomik ve ilmî yapısı incelenmiştir65

. Piyadeoğlu’nun çalışması Nîşâbûr temelinde, gerek kullanılan kaynaklar gerekse verdiği bilgiler itibari ile başvurulan değerli araştırmalar arasında yer almış ve metin içerisinde Piyadeoğlu şeklinde atıfta bulunulmuştur.

Selçukluların tarih sahnesinden çekilmesinden sonra Nîşâbûr’un da dâhil olduğu bölgeye hükmeden Hârizmşâhların, Selçukluların ilim, irfân ve kültür mirasına sahip çıktığı Gülseren Ceceli Dursun’un Hârizmşâhlar Devleti’nde İlmî

62

İsmail Pırlanta (2010). Fethinden Sâmânîler Dönemi Sonuna Kadar Nîşâbûr, Basılmamış Doktora Tezi, ANKARA ÜNİVERSİTESİ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

63 _{Murat Akbaş (2011). XI. ve XII. Yüzyılda Nîşâbûr, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, SELÇUK}

ÜNİVERSİTESİ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

64

Recep Uslu (1997). H. I. ve II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.

65 _{Cihan Piyadeoğlu (2012). Güneş Ülkesi Horasan: Büyük Selçuklular Dönemi. İstanbul: Bilge}

Hayat (1097-1231) adlı çalışmasından anlaşılmaktadır66. Daha çok kaynak eserler bahsinde faydalanılan araştırma, metin içerisinde Dursun şeklinde gösterilmiştir.

Türk-İslâm eğitim ve bilim tarihi alanında Türkiye’de ilk çalışmaları yapan hiç şüphesiz Aydın Sayılı olmuştur. Sayılı, Atatürk’ün desteğiyle 1933 yılında Harvard Üniversitesi’ne gönderilmiş ve orada The Institutions of Science and Learning in the Moslem World adlı doktora tezini tamamlayarak 1943 yılında Türkiye’ye dönmüştür (Kâhya, 2009: XXXVI, 213). Sayılı’nın doktora tezinin medreseler ile ilgili kısmını teşkil eden Higher Education in Medieval Islam the Madrasa/Ortaçağ İslâm Dünyası’nda Yüksek Öğretim Medrese67

ve Ortaçağ Bilim Tefekküründe Türklerin Yeri68 adlı çalışmalarından istifade edilmiş ve metin içerisinde Sayılı şeklinde kısaltılmıştır.

İslâm eğitim tarihi alanında değerli çalışmalar yapmış olan Ahmed Çelebi’yi zikretmeden geçemeyiz. Çelebi, Cambridge Üniversitesi’nde İngilizce hazırladığı History of Muslim Education adlı doktora tez çalışması, 1954 yılında ilk Beyrut’ta Arapça olarak basılmıştır. Ali Yardım tarafından İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi şeklinde Türkçe’ye tercüme edilen çalışmaya, Çelebi şeklinde atıfta bulunulmuştur69

.

Bu çalışmada, George Makdisi’nin İslâm eğitim tarihi alanında yaptığı araştırmalardan büyük ölçüde faydalanılmıştır. Makdisi, İbn Akı̄l üzerine yaptığı doktora çalışmasını 1964 yılında tamamladıktan sonra fıkıh, usûl-i fıkıh, kelâm, İslâm ve Batı eğitim tarihleri üzerinde yoğunlaşmıştır (Tomar, 2003: XXVII, 430). Bu alanlarda yaptığı çalışmalarının başında Ortaçağ’da Yükseköğretim-İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı70

, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim71, İslâm’ın

66

Gülseren Ceceli Dursun (2015). Hârizmşâhlar Devleti’nde İlmî Hayat (1097-1231), Basılmamış Doktora Tezi, MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

67 _{Aydın Sayılı (t.y.). Higher Education in Medieval Islam the Madrasa=Ortaçağ İslâm Dünyası’nda} Yüksek Öğretim Medrese. (trc. Recep Duran). y.y.

68 _{Aydın Sayılı (2002). “Ortaçağ Bilim Tefekküründe Türklerin Yeri”, Türkler, V, 614-622. Ankara:}

Yeni Türkiye Yayınları.

69 _{Ahmed Çelebi (1974). İslâm’da Eğitim ve Öğretim Tarihi (3. Baskı). (trc. Ali Yardım). İstanbul:}

Damla Yayınevi.

70

George Makdisi (2012). Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. (trc. A. Hakan Çavuşoğlu ve H. Tuncay Başoğlu). İstanbul: Klasik Yayınevi.

Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî İlimler72

eserleri gelmektedir. Makdisi’nin yaptığı bütün çalışmalarda İslâm ve Batı medeniyetlerini kıyaslaması dikkat çekmektedir. Eserlerinde daha çok kaynağını İslâm medeniyetin alan ve Batı medeniyetine geçen sosyal, kültürel ve eğitim kurumları üzerinde durmuştur. İki medeniyet arasındaki etkileşimi ve sürekliliği objektif bir açıdan değerlendirmeye çalışan Makdisi, değerlendirmelerinde kullandığı bilimsel üslup ve dilde, Batı terminolojisini kullanması İslâm kültür ve medeniyetinin Batı’da daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. Ayrıca Makdisi’nin kaynak dillerine olan hâkimiyeti ve yorumlaması da takdir edilmektedir (Başoğlu, 2004: 87-89). Çalışmada Makdisi’nin araştırmalarına tarihleri farklı olarak Makdisi şeklinde yer verilmiştir.

71

George Makdisi (2007). İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. (trc. Hasan Tuncay Başoğlu). İstanbul: Klasik Yayınevi.

72 _{George Makdisi (2009). İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da: Beşeri Bilimler. (trc. Hasan}

GİRİŞ