Nitel verilerin analizi konusunda literatür pek çok yaklaşım ortaya koymaktadır (Miles and Huberman, 1984; Dey, 1993; Wolcott, 1994; Strauss and Corbin, 1990). Ancak söz konusu yaklaşımların ortak paydası, verilerin betimlenmesi ve temaların ortaya çıkarılmasına verilen önemdir. Göze çarpan diğer bir husus ise, araştırmacının yorumları ve ortaya çıkan temaların ve alt kategorilerin anlamlı bir biçimde ilişkilendirilmesidir. Her ne kadar literatürde farklı veri analiz yaklaşımlarından söz ediliyorsa da, yapılan analizin derinliğine göre nitel veri analizini iki grupta incelendiği görülmüştür.
Strauss ve Corbin (1990) iki veri analiz süreci olarak betimsel analiz ve içerik analizi önermektedir. Betimsel analiz, içerik analizine göre daha yüzeysel olup daha çok araştırmanın kavramsal yapısının önceden açık biçimde belirlendiği araştırmalarda uygulanmaktadır. İçerik analizi ise, önceden belirgin olmayan temaların ve alt kategorilerin ortaya çıkarılması için toplanan verilerin derinlemesine analiz edilmesinden ibarettir. Nitel veri analizi sürecinde verilerin içeriğine göre kodlanmasına içerik analizi denir (Dawson, 2015: 96).
Betimsel analiz yaklaşımına göre, toplanan veri, araştırma sorularının ortaya koyduğu temalara göre düzenlenebileceği gibi, görüşme süreçlerinde kullanılan sorular ya da boyutlara göre de sunulabilir. Betimsel analizde temel amaç, elde edilen bulguları düzenlenmiş ve yorumlanmış şekliyle okuyucuya sunmaktır (Ekiz, 2015: 75-76). İçerik analizinin amacı ise, verileri açıklayabilecek kavramlara ve ilişkileri ortaya koyabilmektir. Betimsel analizde toplanan veriler sadece özetlenir ve yorumlanırken, içerik analizinde veri, derinlemesine bir işlemden geçerek betimsel bir yaklaşımla fark edilemeyen kavram ve temalar bu analiz sonucu ile ulaşılır. Bu doğrultuda toplanan verilerin önce kavramsallaştırılması, ikinci adımda kavramları mantıklı bir biçimde düzenlenmesi ve üçüncü adımda veriyi açıklayan temaların saptanması hedeflenir. İçerik analizi yöntemiyle veri tanımlamaya, verinin içinde saklı olabilecek gerçekleri ortaya çıkarmaya çalışılır. İçerik analizinde araştırmacının gerçekleştirdiği temel işlem, benzer verileri belirli kavram ve temalar çerçevesinde
bir araya topladıktan sonra bunları anlaşılır şekilde düzenleyerek ve yorumlayarak okuyucuya sunmaktır.
Araştırmanın ve toplanan verilerin özelliklerinden yola çıkarak veri analiz planı içerik analizi yaklaşımına göre geliştirilerek uygulanmıştır. Uygulanan içerik analizi aşamalarına geçmeden önce, içerik analizinde kullanılan bazı kavramların açıklanmasında fayda olacağı düşünülmüştür. Bunlar (Yıldırım ve Şimşek, 2016: 242):
Tümevarımcı analiz: Strauss ve Corbin (1990) kodlama yoluyla verilerin içerisinde (gömülü) saklı olan kavramları ve bu kavramlar arasında ilişkileri ortaya çıkarma sürecini kuram oluşturma olarak adlandırmaktadır. Strauss ve Corbin’e göre incelenmesi amaçlanan olguya dayandırılabilecek bir kuramın olmaması durumunda
tümevarımcı analiz, yani kodlamaya dayalı içerik analizi uygulanmalıdır.
Kodlama: Veriler arasında yer alan anlamlı bölümlere isim verilmesi sürecine kodlama işlemi denir. Başka bir ifadeyle, gömülü teoride kodlamanın amacı, verinin karmaşıklığının ve dağınıklığının altında yatan meseleyi bulmak ve kavramlaştırmaktır (Baş ve Akturan, 2017: 75). Kodlama süreci, elde edilen verileri bölümlere ayırmayı, incelemeyi, karşılaştırmayı, kavramlaştırmayı ve ilişkilendirmeyi sağlar. Ortaya çıkan kodlar, yani kavramlar ve bu kodlar arasındaki ilişkiler, yani temalar, verilerin içinde saklı olabilecek olguyu ya da kuramı açıklanmasında yardımcı olan temel taşlardır (Yıldırım ve Şimşek, 2016: 243). Sağlıklı bir kodlama işlemi yürütülebilmesi için kodlamanın mümkün olduğunca küçük parçalara ayrılması, verinin kelime kelime analiz edilmesi ve kelimelerde, kelime gruplarında bulunan anlamların kodlanması tavsiye edilmektedir (Baş ve Akturan, 2017: 76).
Kavram: İçerik analizinde temel analiz birimini oluşturan kavramlardır. Araştırmacının verisinde karşılaştığı olay, nesne, hareket ve karşılıklı ilişkilerden önemli gördüklerini soyut bir şekilde tanımlanmasından kavramlar doğar. Buradaki amaç, benzerlik gösterenleri bir grup altında toplayarak analiz edilmesidir. Her ne kadar, bir olay ya da ilişki kendi başına bir anlam ifade ediyor da olsa bunlardan benzer özellikleri olanları ve ortak anlamlar ifade edenleri tek bir grup altında
boyutlandırmak gömülü teorinin ortaya çıkmasında ilk aşamasını oluşturur. (Güler vd., 2015: 215).
Kategori: Elde edilen verilerin kavram olarak adlandırılmasından sonra daha derin analizlere girerek bunları sınıflandırmak ve daha üst kategorilere ayrılabilecek hale geldiğini fark edildiğinde düz kodlama yerine üst kavramlar altında kavramları gruplandırarak kategorize edilmesi gerekir. Kategoriler, veride hangi konuların öne çıktığı konusunda bilgi veren mantıksal açıklamalardır. Burada önemli olan husus, kategorilerin adlandırırken daha geniş ve daha soyut kavramlardan seçilmesidir (Güler vd., 2015:216).
Büyüköztürk ve diğerlerinin (2016) içerik analizi aşamalarının mantıksal çerçevesini gösteren bir şeklini aşağıda sunulmuştur.
Şekil 13: İçerik Analizi Aşamaları
Kaynak: Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E. K., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., Demirel, F. (2016). Bilimsel Araştırma Yöntemleri (22. Baskı). Ankara: Pegem Akademi, 252.
Şekil 13’te görüldüğü gibi Yıldırım ve Şimşek (2016: 243) nitel araştırma verilerin işlenmesinde nasıl bir yol izlenmesi gerektiğine ilişkin temel olarak dört aşamalı bir yol göstermektedir: (1) verilerin kodlanması, (2) temaların bulunması, (3) kodların ve temaların düzenlenmesi, (4) bulguların tanımlanması ve yorumlanması. Literatürde gömülü teori çalışmalarının veri analizinde verilerin kodlanmasına ilişkin birçok çeşitli isimlendirmelerle veri analiz aşamalarından bahsedilmektedir (Güler vd., 2015; Merriam, 2015; : (a) Açık Kodlama, (b) Serbest Kodlama, (c) Eksen Kodlama, (d) Seçici Kodlama ve (5) Kilit Nokta Kodlama. Bu çalışmada beş aşamalı içerik analizi yöntemi adım adım uygulanmıştır.
Araştırma amacını belirle
Kavramları tanımla
Analiz birim(ler)ini
belirleme Verilerin yerini belirle
ve verileri topla
Analiz öncesi mantıksal bir yapı geliştir
Kodlama kategorilerini belirle
Açık, Gizli içerik veya her ikisini kullanarak kağıt veya yazılım
üzerinde kodlama yap Kategorilerdeki birimleri say
Bulguları yorumla Sonuçları yaz Gözden geçirme Düzenleme Geçerlilik Güvenirlik
(1) Verilerin Kodlanması: İlk aşama, açık kodlama, mikro analiz kodlama olarak da adlandırılmaktadır (Baş ve Akturan, 2017: 76). Açık kodlama aşamasında, veriler deşifre edilir, okunur ve önemli fikir ve kavramlar bir veya birkaç kelimeden oluşan kodlarla işaretlenerek veriyi ham veriden ayırma işlemidir. Bu aşamada araştırmacı araştırmanın konusu ve amacı çerçevesinde sürekli tekrarlanan Bu ne ile ilgili? ve Burada neye atıf
yapılmaktadır? sorularına verilen her satırın, cümlesinin ve paragrafın okunması söz konusudur. Bu aşamada toplam 2.651 referans ifadeye ulaşılmıştır. Bu referans ifadelerle anahtar kod listesi oluşturulmuştur. Bu liste verilerin incelenmesinde ve düzenlenmesinde anahtar liste görevini görür. Bu aşamada belirlenen referans ifadeler (kodlar) herhangi bir seçki ya da sınıflamaya tabii tutulmamıştır. Serbest kodlama aşamasında, açık kodlama aşamasında belirlenen ifadelerden hangi ifadenin daha önemli olduğuna karar verilmiş ve farklı bölümlerde yer alan ve anlam bakımından ilişkili olan veriler bir araya getirilerek toplam 92 serbest kod oluşturulmuştur. Veri analizinin üçüncü aşaması olan eksen kodlamasında, serbest kodlama işleminde elde edilen kodların daha rafine hale getirilmesi ve veriye dayalı geçici kodlar ve kategorilerin oluşturulması amaçlanır. Bu aşamada iki düzey içeren, sürekli karşılaştırma (constant comparison) tekniği uygulanmıştır. Bu teknik, kod-kod karşılaştırma ve kod-veri seti karşılaştırması içermektedir. Her görüşme ayrı ayrı veri seti olarak ele alınmıştır. Eksen kodlamasında kodlar arasındaki ilişkiler, benzerlikler ve farklılıklar tespit edildi, kodlama hataları giderildi ve toplam 26 geçici kategoriye ulaşıldı. Eksen kodlama sonucunda elde edilen veriler, varılmak istenen teorik modelin genel hatları ile ilgili fikir vermesi ve sonraki kodlama aşamalarının temelini oluşturduğundan oldukça önemlidir.
(2) Temaların Bulunması: Bir sonraki aşamada seçici kodlamaya geçilmiştir. Seçici kodlama aşamasında fenomenin açıklanmasına daire son düzenlemeler yapılır. Seçici kodlama sürecinde Girişimci ve Yenilikçi Üniversite ile ilgili alan yazında değinilen belirgin kavramsallaştırmalar ve yaklaşımlar da dikkate alınarak, varılmaya çalışılan teorinin temel hatlarını
oluşturan kategorileri ve kategoriler arası ilişkilerin veriye dayalı olarak tanımlanması, çekirdek teorinin genel hatları ve bileşenleri ile birlikte ortaya koyulması amaçlanmıştır. Seçici kodlamanın sonucunda eksen kodlamada elde edilen 16 geçici kategori, toplam 5 tema altında bir araya getirilmiştir. Kodlama sürecinde araştırma soruları ve araştırmanın kavramsal çerçevesi göz önüne alınarak yürütülmüştür. Bu, hem okunan verilerin daha kolay kodlanması hem de araştırmanın geçerli sonuçlara ulaşması için gereklidir.
(3) Kodların ve Temaların Düzenlenmesi: Ayrıntılı kodlama ve tematik kodlamadan sonra, Kilit Nokta Kodlama aşamasında temaların ve alt kategorilerin açıklanmasına dair teorinin görsel sunumu hazırlanmıştır. Bu aşamada, seçici kodlama aşamasında ortaya çıkan kategori ve temalar, eldeki ham veriler ile tekrar karşılaştırılarak temellendirilmesiyle nihai kategoriler ve temalar oluşturulmuştur. Kilit Nokta Kodlama sonucunda 3 tema ve 14 nihai kategoriye ulaşılmıştır. Oluşturulan bu nihai tema ve kategoriler, varılmak istenen teorinin çekirdeğini ve temel bileşenlerini oluşturmaktadır.
(4) Bulguların Yorumlanması: Açık kodlama, eksen kodlama, seçici kodlama ve Kilit Nokta Kodlama aşamaları ve bu aşamada elde edilen kodlara ilişkin detaylı bilgiye, çalışmanın elde edilen bulguların
tanımlanması bölümünde ayrıntılı olarak yer verilmiştir.
İçerik analizinde frekans analizi tekniği kullanılmıştır. İçerik analizinde tarihsel olarak ilk kullanılan teknik, ifadelerin hangi sıklıkta görüldüğünü saymak olmuştur (Bilgin, 2014: 18). Verilerin sayısallaştırmasını içerik analizinin ön şartı ve ayırt edici özelliği olarak görenler bulunmaktadır (Demirci ve Köseli, 2017: 350). Ölçme gerekliliği sayısallaşmayı getirdiği ifade edilmektedir. Tavşancıl ve Aslan (2001: 24)’a göre içerik analizinde ölçmeye ihtiyaç duyulmakta ve bu da sözel değerlerin rakamsal olarak kodlanmasını gerektiriyor. Frekans analizi, birim ya da öğelerin sayısal, yüzdesel ve oransal bir biçimde görünme sıklığını ortaya koymaktadır. Frekans analizinin sonunda referans ifadeler önemine göre sıralanır ve sıklığa dayalı bir sınıflama yapılır. Nihayet kategorilerin frekansları nicel olarak belirlendikten ve
kategoriler arası ilişkiler çözümlendikten sonra, değerlendirme çıkarsama ve yorumlama aşamasına geçilir (Bilgin, 2014: 11).
Gömülü teori süreci (verilerin toplanması, analizi ve teorinin görsel sunumu)
teorik doygunluğa erişilince sona erer; elde edilen verilerden artık yeni kavramlar çıkmadığı zaman ve teori veriyi anlamlandırdığı zaman teorik doygunluğa ulaşılır (Christensen vd., 2015: 421). 20. görüşmeden sonra elde edilen verilerden yeni kavramlara ulaşılması belirgin bir şekilde azaldığı fark edilmiştir; 21. görüşme ila 24. görüşme arasında elde edilen verilerden, az miktarda yeni kavramlar ulaşılmıştır. 24. görüşmenin sonunda teori elde edilen verileri anlamlandırdığı için son iki görüşmenin daha yapılmasına karar verilmiştir.
Yapılan görüşmeler katılımcıların izniyle ses kaydı cihazı ile kayıt altına alınmıştır. 26 görüşmeden 3 katılımcı ile yapılan görüşmede çeşitli nedenlerden dolayı ses kaydı yapılamamıştır onun yerine not tutulmuştur. Görüşmeler 45 dakika ila 210 dakika arasında değişkenlik göstermiş olup kaydı yapılan toplam görüşme süresi 755 dakika 42 saniyedir. Kaydı alınan görüşmeler deşifre edilerek elektronik metin haline dönüştürülerek veri analizi için metin tabanlı voicedocs veri deşifre yazılımına aktarılmıştır. Görüşmeler yapılırken, tamamlanmış görüşmelerin deşifre işlemi eş zamanlı olarak yapılmıştır. Yapılan deşifre işlemi her bir katılımcı için ayrı ayrı yapılmıştır ve word dosyasına göre düzenlenmiştir. Word dosyasına düzenlenen her görüşme araştırma soruları ve araştırmanın amacı doğrultusunda veriler ham veriden ayırmaya çalışılmıştır. İkinci adımda veriler, tüm bölümlerde aynı anlama gelen veriler ile birleştirilip veriler ayıklanmıştır. Daha sonra araştırma sorularına ve süreç yaklaşımı (transformasyon) doğrultusunda önceden hazırlanan temalarla verilerin işlenmesi esnasında ortaya çıkan kavramlar arası ilişkilerin saptanması, verilerin tema, kategori ve alt kategorilere göre düzenlenmesi ve tanımlanması aşamaları izlenmiştir. Belirlenen temalar ile alt kategorileri arasındaki ilişki açıklanarak yorumlanmış ve araştırmanın amacına yönelik sonuçlar ortaya konmuştur.
Şekil 14 görüşme verilerinin nasıl analiz edildiğini açıklayıcı bir şekilde göstermektedir.
Şekil 14: Görüşme Verilerin Analizinde İzlenen Aşamalar
1. 2.
3. 4. 5.
6. 7. 8.
9. 10. 11.
Şekil 14’te görüldüğü gibi araştırma verilerin düzenlenmesi, işlenmesi, kodlanması, yorumlanması ve yazılmasına kadar olan süreçte toplam 11 aşamalı bir yol izlenmiştir.
Ön Hazırlık Alanyazı Okuma Araştırma Soruların
Belirlenmesi
Kodlamaların yapılması, ham veriyi
ayırma işlemi (Açık Kodlama) Kodlamaların sadeleştirilmesi, ayıklama işlemi (Serest kodlama) Araştırma sorularına göre taslak temaların ve kategorilerin oluşturulması (Eksen kodlama) Kod ve tema kitapçığının oluşturulması ve buna göre verinin
tanımlanması
Kodlara ve temalara göre verilerin betimlenmesi, alıntılara yer verilmesi, örneklendirilmesi, açıklanması, yorumlanması,
görsel hale getirilmesi
Araştırma sonuçlarının yazılması Görüşmelerin Gerçekleştirilmesi Görüşme verisinin yazıya geçirilmesi Görüşme verilerinin düzenlenmesi Taslak temalara ve kategorilere göre kodların düzenlenmesi (Kilit Nokta Kodlama) Temalar ve alt kategorilerin arası ilişkilerin saptanması (Seçici kodlama) Taslak temaların kontrol edilmesi ve kesinleştirilmesi (Nihai kodlama)
Bu bölümde araştırma sonuçlarının yazılmasına (raporlanmasına) ilişkin esinlenilen Charmaz’a ait (2015: 396) yol haritasını vermek yerinde olacaktır.
Şekil 15: Gömülü Teoride Rapor Yazma Süreci
Şekil 15 grounded teori yolculuğunun yazma sürecinin içine doğru nasıl genişlediğini ve yayıldığını anahtar öğeler ile resmetmektedir. Bu izlencede görüldüğü gibi bitmiş grounded teori analitik çalışmayı yazma kendini tekrarlayan bir süreçtir. Bölümler arasında tekrar düşünmek için ileri geri gitme, tekrar gözden geçirme ve bazı durumlarda değişiklikler yapıp tekrar yazmaktır (Charmaz, 2015: 395).