Göç araştırmalarında, araştırmanın hedefleri ve teori oluşturma konusu “analiz düzeyleri” ve “birimleri” ile yakından ilişkilidir. Göç araştırmalarında bu iki husus, disiplinlerin yapısında ve disiplinler arası değerlendirmelerde değişik şekillerde karşımıza çıkar. Bu kapsamda en önemli farklılık, göç akımlarını şekillendiren yapısal şartları (genellikle politik, hukuki ve ekonomik şartlar) inceleyerek problemi makro düzeyde ele alan veya bireylerin ya da ailelerin göç kararlarını şekillendiren güçleri inceleyerek mikro düzeyden yaklaşan bakış açılarında ortaya çıkmaktadır.315
Alejandro Portes; bu noktadan hareketle geniş kapsamlı bir kuram ortaya koymaya çalışmanın boşuna bir uğraş olacağını belirtmektedir. O’na göre, mikro ve makro düzeyden bakarak yapılan analizleri tek bir çatı altında toplamanın imkânı yoktur. Örneğin, “Sömürgeci kapitalist yayılma, az gelişmiş ülkelerden büyük bir iş gücü akımını başlatmıştır” şeklindeki önerme, bize söz konusu ülkelerde nüfusun hangi kesiminin göç etmeye daha sıcak baktığı hakkında veya bireysel düzeydeki karar verme sürecini anlamamız konusunda herhangi bir fikir vermez. Dolayısıyla geniş kapsamlı, tek bir kuram yoktur.
Bu kapsamda Portes, Robert Bach ile birlikte geliştirdikleri ve göç konusundaki mevcut kuramları dört başlık altında toplayan sınıflandırmanın geçerliliğini savunur. Bu dört başlık: “uluslararası göçün başlangıç nedenleri”, “göçmen akımlarının yönü ve devamlılığı”, “göçmen iş gücünden faydalanma biçimleri” ve “göçmenlerin sosyo-kültürel uyumları”dır. Portes’e göre, bu başlıkların her birine yakından veya geniş bir yapısal perspektiften bakabilmek mümkündür. Örneğin, belirli bir göç olayında göçmenlerin nerelere gittiklerine ve göçmen akışının ne kadar sürdüğünü belirleyebilmek için gidilen ülkenin iş gücü talebine ve kaynak ülkelerdeki iş imkânlarına bakılabilir. Veyahut belirli bir yönde sürekli biçimde devam eden göç, bize uluslararası göç ağlarını işaret edebilir. Bu şekilde her alanın ayrı bir ilgi gerektirmesi, bir veya iki başlığı açıklamaya yönelen orta düzey
315 Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 8.
teorilerin geniş kapsamlı genel bir kuramdan daha çok tercih edilmesine yol açmaktadır.316
Tekeli ve Erder, göç konusundaki genellemeleri beş grupta toplamaktadırlar. Bu genellemeler konu ve kapsamlarına göre;
- Göçün nedenleri ve göç çeşitleriyle ilgili olanlar,
- Kişilerin göç kararını nasıl aldıkları ve bu kararı alırken hangi değerlere önem verdikleri ile ilgili olanlar,
- Göç eden kişilerle göç etmeyenler arasındaki farklılıkları açıklamaya çalışanlar,
- Göçler sonucunda sosyal sistemlerde ortaya çıkan sorunlarla ilgili olanlar, - Toplumdaki değişimler sonucunda göçün ortaya çıkışı ile ilgili olanlar şeklinde sıralanmaktadır.
Dikkat edilirse beşinci gruptaki genellemelerde, ilk dört grupta olduğunun aksine, göç bağımlı değişken olarak değil, bağımsız değişken olarak seçilerek toplumdaki yapısal değişimlerin açıklanmasına çalışılmaktadır.317
Tekeli ve Erder, kişilerin göç kararını belirleyen iki çeşit değişken kullanıldığını belirtmektedir. Buna göre, birinci tip değişkenler “güdüsel” değişken olarak adlandırılır. Güdüsel değişkenler, kişinin karar sürecine olumlu veya olumsuz bir değer olarak etki eden tüm unsurlardır. İkinci tipteki, “düzenleyici” değişkenler ise kişilerin göç ile ilgili karar mekânizmalarını dolaylı olarak etkilemektedir. Kişiler, göç kararlarında bu tip değişkenleri kendi hesaplarına katmazlar. Ancak, bu tip değişkenler kişinin fırsatları algılamasını ve bilgi akışlarını belirleyerek göç kararına dolaylı olarak etkirler.318
Piyasa ekonomisinin uygulandığı toplumlarla ilgili olarak ekonomistlerin yaptığı analizlerde göçü açıklamak için dört modelden yararlanılmaktadır. Birinci grup analizler göçü, sosyal sistemin bozulan dengelerini düzenlemek için
316 Alejandro Portes, “Immigration Theory for a New Century: Some Problems and Opportunities,
International Migration Review, Vol. 31, 1997, ss. 810-811.
317 İlhan Tekeli, Leila Erder, Yerleşme Yapısının Uyum Süreci Olarak İç Göçler, Hacettepe
Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1978, ss. 22-23.
kendiliğinden oluşan bir mekânizma olarak görmektedir. Bu tip analizler toplumsal dengesizliğin nedenleri üzerinde pek durmadan bu dengesizliği bir veri olarak kabul edip sistemin ne kadar göç ürettiğini belirlemeye çalışmaktadır. Bu analizler, iki bölge arasındaki sosyo-ekonomik farklılıkları ortadan kaldıracak bir net göç meydana geleceği ve sonuçta toplumsal sistemin dengeye ulaşacağı varsayımına dayanmaktadır. Göçü sosyal dengeyi sağlayan bir unsur olarak ele alan araştırmacılar, belli başlı iki dengesizlik göstergesinden söz ederler. Birincisi, göç alan ve veren bölgeler arasındaki “ücret farklılıkları”, ikincisi ise iş gücü talebi ve arzı arasındaki farklılıkları gösteren “işsizlik oranları”dır.
İkinci grup analizler göçü, toplumun geçirdiği evrime bağlı olarak oluşan tek taraflı bir uyum hareketi biçiminde ele almaktadır. Bu şekildeki göçe en iyi örnek, sanayileşme sonucu meydana çıkan köyden kente göçtür. Üçüncü grup analizler, sadece net göç olgusunu değil toplumsal anlamdaki tüm yer değiştirmeleri kapsamaktadır. Dördüncü grup göç analizleri ise sosyal planlamacıların çalışmaları sonucunda uygulamaya konan politikaların doğurduğu göçler üzerinde durmaktadır. Bu analizlerde göç, toplumda baskın olan grupların politik kararları etkileme gücü kapsamında açıklanmaktadır.319
Thomas Faist ise uluslararası göçe ilişkin analizleri mikro, makro ve meso (orta) olmak üzere üç düzeyde ele almaktadır (Tablo 3):
- Potansiyel bir göçmenin özgürlük ve özerklik derecesi, bireysel karar düzeyi veya mikro düzey olarak adlandırılır. Bu düzey kişinin göç etme veya etmeme konusundaki karar verme yetisi ile ilgilidir.
- Hedef ve kaynak ülke konumundaki ulus devletlerin siyasi, ekonomik ve kültürel yapıları ile dünyada etkin olan sistemler makro düzeyi oluşturur. Bu düzlemdeki analizler, ulus devletlerin kendi aralarındaki veya uluslararası alandaki ilişkilerin yapısına yönelirler. Örneğin, 19. yüzyılda Kuzey Amerika ile Avrupa’yı birbirine bağlayan bir Atlantik ötesi dünya sisteminin varlığından söz edebiliriz.
- Göçmenler ve bunlarla ilişkili gruplar arasındaki toplumsal ve sembolik (simgesel) bağlar ve bu ilişkilerin doğasında bulunan bazı imkânlar orta düzeyi
oluşturur. Bu düzey, bir taraftan toplumsal bağların yapısı, gücü ve yoğunluğu ile diğer taraftan da bu bağların içeriği ve kapsamı ile ilişkilidir. Bu ilişkisel boyut, kaynak ve hedef ülkelerdeki göç etmiş veya etmemiş kişiler arasında ilişki ağları ve konu ile ilgili ortak etmenler arasındaki ilişkileri dikkate alır. Bu çerçevede, ortak etmenler olarak akrabalar, hane halkı, dinî gruplar, etnik topluluklar ve milliyet ilişkileri sayılabilir. Ayrıca bu düzey, sosyal sermaye olarak adlandırılan ve söz konusu bağların yapısından kaynaklanan bazı olanakları da içerir.320
TABLO 49: Göç Analiz Düzeyleri. MİKRO:Değerler, Arzular
ve Beklentiler
ORTA (MESO):
Müştereklikler ve Toplumsal İlişki Ağları
MAKRO: Makro Düzeydeki Fırsat ve Yapılar Bireysel değerler ve beklentiler:
- Yaşam şartlarını, refahı ve toplumsal konumu iyileştirme ve koruma,
- Teşvikler, bireysel bağımsızlık, ahlak anlayışı ve bir gruba üyelik.
Toplumsal Bağlar: - Aileler ve hane halkı arasındaki güçlü bağlar, - Göçmenler, potansiyel göçmenler ve aracılar kapsamındaki ilişkilerden kaynaklanan zayıf bağlar. Simgesel Bağlar :
- Akrabalık ilişkileri, etnik, dinî ve millî yapılanma ve kuruluşlar ile simgesel topluluklar. Sosyal Bağların Kapsamı ve Etkileri:
- Yükümlülük,
karşılıklılık ve dayanışma; bilgi sağlama,
denetim ve diğerlerinin imkânlarına ulaşım. Ekonomik: - Gelir ve istihdam koşullarındaki farklılıklar. Siyasi :
- Ulus devletler arasında ve uluslararası alanda göçe ilişkin düzenlemeler, - Siyasi baskılar ile etnik, millî ve dinî temelli çatışmalar.
Kültürel Çerçeve :
- Etkin olan normlar ve söylemler. Demografi ve Ekoloji : - Nüfus artışı, - İşlenebilir toprakların elde edilebilirliği, - Teknoloji seviyesi.
Kaynak: Faist, a.g.e., s. 31.
Uluslararası göç kapsamında yapılan teorik ve ampirik çalışmaların geçmişten günümüze kadar geçirdiği aşamaları inceleyerek, günümüzdeki göç
320 Thomas Faist, The Volume and Dynamics of International Migration and Transnational
hareketlerinin nedenlerini ve göçün devamlılığını sağlayan dinamikleri daha kolay kavrayabiliriz.