Allah’ın varlığının isbatı ile ilgili ilk ve en önemli kaynak Kur’an’dır. Allah’ın varlığının Kur’an’daki isbatıyla ilgili birçok ayet vardır. Kur’an’da konu serdedilirken Yahudi, Hıristiyan ve putperestlerin Tanrı anlayışları muhatap alınmıştır. Kur’an’ın konu ile ilgili ayetleri bize başta Allah’ın varlığını isbat etmektedir. Kelamda kullanılan soyut akli ameliyeler ve mantiki önermeler yerine Kur’an direkt insanın sağduyusuna ve vicdanına hitap ederek muhalif düşüncedeki insanlara susturucu ve ikna edici cevaplar
113 Topaloğlu, Bekir, “Allah”, DİA., TDV. Yayınları, İstanbul, 1989, II, 475 .
114 Bunlara örnek olarak şu kitapları sayabiliriz: Kasım b. İbrahim er-Ressî’nin ed-Delîlü'1-Kebîr’i; İbnü'l-
Vezîr'in el-Burhânü'l-Kâtı’ fî İsbâti’s-Sâni', Molla Câmîî'nin ed Dürretü'l-Fâhire, Devvânî'nin Risâle fî İsbâti’l-Vâcib ve er-Risâletü'1-Cedîde fî İsbâti'l-Vâcib; Molla Sadra'nın Risale fî İsbâti'l-Bârî Te'âlâ ve Sıfâtihi'l-Hüsnâ, Kemalpaşazâde'nin Risale fî Tahkiki Vücûbi'l-Vâcib, Halîl b. Ali es-Sofyevî'nin Vücûhu Berâhîni İsbâti'l-Vâcib ve't-Tevhîd, Filibeli Ahmed Hilmi'nin Allah'ı İnkâr Mümkün müdür?; Mehmet Şemsettin'in Felsefe-i Ûlâ: İsbât-ı Vâcib ve Ruh Nazariyeleri, Abdülazîz b. Abdurrahman Câballah'ın ed- Delîlü's-Sâdık alâ Vücûdi'l-Hâlik ve Butlâni Mezhebi'1-Felâsife ve Münkiri'l-Havârik; Bekir Topaloğlu, Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib); Kâsimî, Muhammed Cemaluddin, Delâilu’t-Tevhîd; Çubukçu, İbrahim Agah, İslam Felsefesinde Allah’ın Varlığının Delilleri… Bkz. Özervarlı, M. Sait, “İsbât-ı Vâcib”, DİA., İstanbul, 2000, XXII, 497.
115 Çelebi, İlyas, “Kelam İlminin Yeniden İnşâsında İlke ve İçerik”, Kelamıın İşlevselliği ve Günümüz Kelam
Problemleri, DEÜİF. Yayınları, İzmir, 2007, s. 93.
71
vermektedir.117 Bu ayetlerde genellikle insanın önüne yaşamış olduğu, hayatını geçirdiği, tarihi tecrübelerine şahit olduğu, günlük yaşamda birebir muhatap olduğu şeyler konulmaktadır. Bu deliller vahye muhatap olan herkesin rahatlıkla kavrayabilecekleri düzey ve sadeliktedir.118
Kur’an’ın isbat-ı vacible ilgili ayetlerini kategorize edecek olursak karşımıza yedi grup ayet çıkmaktadır:
1. İnsanın yaratılması ve insana verilmiş nimetler, 2. Hayvanların yaratılması ve insanın hizmetine verilmesi,
3. Kainattaki düzen ve ahenk ve bunun insanoğlunun yaşamına uygun halde yaratılması,
4. Su, ateş ve bunların insanlığın terakkisindeki etkinliği, 5. Uzay hayatı, zaman ve bunlardaki mucizevî nizam, 6. İnsanın emrine verilmiş binekler, yiyecekler, denizler,
7. Nihayetinde gururundan sıyrılabilen insanın fıtratındaki istidat eğiliminde Allah’a yönelmesi…119
Kur’an, Allah’ın varlığını hiçbir şüpheye mahal bırakmayacak şekilde izah etmektedir.120 Normal bir tabiata sahip olan insanlar bu ayetlerle muhatap oldukları zaman Allah’ın varlığını ikrar etmek zorunda kalıyorlar.121 Bu gerçeklik birçok tarafından ifade edilmektedir.122
Ayetlerde mevzu bahis olan hususlar bir realitedir. Nakli deliller göz önüne alındığında Allah’ın varlığı konusunda düşünce fakültelerinde herhangi bir versiyonuyla şüphe veya belirsizlik içinde olan muhalifler direkt olarak muhatap alınmışlardır. Allah, Kur’an ve elçisi diliyle onları inkar ettiklerini kabule zorlamıştır. Takip edilen bu metot
117 Topaloğlu, Bekir, Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib), s. 21.
118 Bkz. Mu’minûn, 84/ 90; Fatır, 35/ 3, 27; Murselât, 77/ 20, 27; Nebe, 78/6-16; Bakara, 2/164; Nuh, 71/15-
18; Vakıa, 56/58-73 vb. ayetler... Bkz. Topaloğlu, Bekir, Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib), s. 25-26. 119
Topaloğlu, Bekir, Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib), s. 23-24; Bkz. Bolay, Süleyman Hayri, Kur’an’da İman, TDV. Yayınları, Ankara, 2000, s. 38-40.
120 Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Din, I, 294.
121 Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Din, I, 296.
122 Mu’minûn, 84/ 90; Fatır, 35/ 3, 27; Murselât, 77/ 20, 27; Nebe, 6-16; Bakara, 2/164; Nuh, 15-18; Vakıa,
72
sayesinde muarızların ileri sürebilecekleri başka bir argümanlarının kalmadığı görülür.123 Yine Allah, peygamberlerin diliyle de çarpık tanrı tasavvurlarına cevap vermiştir. Peygamberlerin o durumları bizim için Allah’ın varlığına götüren delillerdendir.124
İsbat-ı vacib konusundaki en güzel örnek Hz. İbrahim’dir. Hz. İbrahim’in metodu hakkında bir fikir vermesi açısından şu ayetleri örnek olarak gösterebiliriz: “Allah
kendisine mülk verdi diye İbrahim ile Rabbi hakkında tartışanı görmedin mi? İbrahim: «Rabbim, dirilten ve öldürendir» demişti. «Ben de diriltir ve öldürürüm» dedi; İbrahim, «Şüphesiz Allah güneşi doğudan getiriyor, sen de batıdan getirsene» dedi. İnkar eden
şaşırıp kaldı. Allah zulmeden kimseleri doğru yola eriştirmez.”125 Babertî ayetlerde geçen
Hz. İbrahim’in metodunu dört bölümde incelemiştir.126 Ayetin kapsamından ve tarihi bilgilerden anladığımız odur ki Hz. İbrahim ile tartışan kişi, Allah’ın varlığını kabul etme bir yana kendisi rablık taslayan bir kişidir. Ayetlerden de anlaşıldığı gibi Hz. İbrahim’in tartıştığı kişi Allah’ın tasarruf yetkisinin kendisinde bulunduğunu vehmetmektedir. Böyle birinin Hz. İbrahim tarafından getirilen ve son derece hayret uyandıran ifadelerle susturulduğu görülmektedir. Aslında Hz. İbrahim bir bakıma Allah’ın varlığının isbatı konusunda son derece kesin delillere sahip olan ve bu delilleri en iyi şekilde kullanan birisidir. Hz. İbrahim’in kavminin putları ile olan mücadelede de izlemiş olduğu yöntemin ne kadar ikna edici olduğu ortadadır. Bu tarz ikna edici ifadeleri başka peygamberlerin de kullandıklarına şahit olmaktayız. Onlardan biri de Yusuf (a.s)’dır. Zindanda iken arkadaşlarının rüyalarını tevil etmeden önce söylemiş olduğu hususlar aslında insanı sükûtî bir kabule götürmektedir.127
Mâtürîdî’nin Allah’ın varlığının isbatı ile ilgili başvurduğu ilk kaynak Kur’an’dır. Ancak haber yöntemiyle Allah’ın varlığının isbatı Mâtürîdî’de ciddi bir yer tutmamaktadır. 128 Mâtürîdî’nin istidlalde bulunduğu ayetlerden bazıları şunlardır: “İşte
123 Enbiya, 21/ 63-64. Bkz. Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, s. 25. 124 Saffât, 37/ 88-96. 125 Bakara, 2/258.
126 Bâbertî, Ekmeleddîn Muhammed b. Muhammed (v. 786/1384), Şerhu Akideti Ehli’s-Sünne, (Thk. Arif
Aytekin), 1989, s. 32.
127 Yusuf, 12/39.
73
sizin Rabbiniz Allah. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, her şeyin yaratıcısıdır.”129 “De
ki: “Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?” “Allah’tır” de. De ki: “O'nu bırakıp da kendilerine (bile) bir faydası ve zararı olmayan dostlar (mabutlar) mı edindiniz?” De ki: “Kör ile gören bir olur mu? Ya da karanlıklarla aydınlık bir olur mu? Yoksa Allah’a, O’nun yarattığı gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma ile Allah’ın yaratması onlara göre birbirine mi benzedi?” De ki: “Her şeyin yaratıcısı Allah’tır. O, birdir, mutlak hâkimiyet
sahibidir.”130 Mâtürîdî bunlar dışında aynı manaya gelen bazı ayetleri daha delil olarak
getirmiştir. Ancak Mâtürîdî’nin esas önem verdiği isbat-ı vacib delilleri akla dayanmaktadır.
B. ALLAH’IN VARLIĞININ İSPATINDA KULLANILAN AKLİ