Ali Adnan MENDERES

Adnan Menderes, Türk Demokrasi Tarihi içerisinde kilit bir yere sahip isimdir. Gerek kendisinin CHP içerisinde yer edindiği dönemde takındığı tutumları, gerekse çok partili hayata yeniden geçilmesi ve ardından gelen 10 yıllık iktidar döneminde ortaya koydukları, izleyenleri ve sonraki nesillerce tartıĢılmıĢ, kimilerince hain olarak görülmüĢ kimilerince de bir vatansever olarak addedilmiĢtir. Devam eden tartıĢmalar bir kenara bırakılacak olunursa Menderes‟in lider vasfına sahip bir siyasetçi olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Adnan Menderes sadece kendi dönemini etkileyen bir lider olmakla kalmamıĢ, aynı zamanda kendisinden sonraki dönemleri de etkilemiĢtir. Özal ve Erdoğan hükümetlerinin ülkede uyguladığı politikaların Menderes tarafından ilk defa uygulanılmaya baĢladığı söylenilebilir.

DP‟nin iktisadi programına ve politikalarında, anti-devletçilik söylemi ile tarım/köylü siyasetinin ağırlığı kendini hemen göstermektedir. Ve hatta biraz daha

64 ileri giderek, bu iki konuya yapılan vurgunun DP‟nin sosyo-ekonomik politikalarının temelini oluĢturduğu bile söylenebilir. Bunun aksini düĢünmek zaten mümkün de değildir. Çünkü tek parti rejiminin bilhassa Ġkinci Dünya SavaĢı yıllarındaki devletçi/bürokratik politikalarından bunalmıĢ bir toplumu seferber etmenin en esaslı yollarından biri buydu. Partili elitler, bunun için, DP‟nin kuruluĢ çalıĢmalarının yürütüldüğü günlerden itibaren CHP‟nin devletçilik politikalarını sürekli eleĢtirmiĢler, tarımın desteklenerek köylünün zenginleĢmesinin önemini vurgulamıĢlardır.150

Menderes‟in karizmatik özellikleri genel çerçevede düĢünüldüğünde,- yukarıdaki ifadelerde görüldüğü gibi- seçmenlerine Ġnönü ve CHP karĢıtı politikalar yaparken göze çarpmaktadır. Özel çerçevede bakıldığında ise, kendisinde vakıf olan bazı kiĢisel özelliklerinin seçmen gözünde bir Menderes farkı olarak yer edindiğini ifade etmek mümkündür.

EleĢtiriye karĢı soğukkanlılığını koruyan ve daha önemlisi cümlelerini iyi kullanabilen bir lider her zaman için halk tarafından övgüyle karĢılanabilecek olan liderdir. Menderes‟in konuĢmaları, hitapları ve tarzı ele alındığında oldukça etkin bir kiĢilik karĢımıza çıkar. Menderes genç yaĢına rağmen etkili konuĢmayı bilen ve Türkçe‟yi iyi kullanan bir siyasetçi olarak gündeme gelmiĢtir. Zaten Demokrat Parti (DP) kurulduktan sonra da meclis konuĢmalarının çoğunu akıcı ve yoğun hitabetiyle Menderes üstlenmiĢtir. Bu açıdan bakıldığında Ege halkına gösterdiği imaj, çiftçi kökenden gelmesiyle „yakın‟; eğitimli ve ağdalı konuĢmalarıyla da „etkileyici‟ gelmiĢtir.151

Bu özelliği yönüyle Menderes, House‟nin liderlik teorisine uygun bir örnek teĢkil etmektedir. House, karizmatik liderlerin baĢkalarını etkileme konusunda ileri düzeyde güçlü bir ikna kabiliyetlerinin olduğunu öne sürmüĢtür. Recep Tayyip Erdoğan ve Adnan Menderes Türk Siyasi Tarihi‟nde hitabet sanatını en etkili silah olarak kullanan liderlerin baĢında gelmektedirler.

Menderes‟in, „Yeter Artık Söz Milletin‟ sloganıyla girdiği 1950 yılındaki genel seçimlerde %53,3 oy alarak 487 parlamento sandalyesinden 408‟ini

150 _{Esat, Öz, ‘Türkiye’de Demokrasinin GeliĢimi ve Demokrat Parti’,}

http://www.esatoz.com/esat/default.asp?dizayn=13&r=63 (EriĢim Tarihi: 30.04.2012)

151 _{Didem, Deniz, ‘1950 Seçimleri Demokrat Parti Ġzmir Propagandası’, Yükseklisans Tezi,} Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ġzmir, 2006, s.133–134.

65 kazanması,152

dönem içerisinde halkın nabzını çok iyi tuttuğunu ve izleyenlerinin ihtiyaçlarına uygun hareket ettiğini ifade etmek gerekir. Kendisini halkın sözcüsü olarak ön plana çıkarmıĢ olan Menderes, halkın sesi olacağını seçmenlere vaat etmesi seçim dönemi içerisinde oldukça etkili bir hareket olarak gözlemlenmiĢtir. Seçim öncesinde milli savaĢtan çıkmıĢ yorgun bir kitle ve tek partili katı bir devletçi yönetimin uygulamaları göz önünde bulundurulursa Menderes‟in sloganının halk üzerinde oluĢturduğu etki daha iyi anlaĢılacaktır.

Karizmatik lider varolduğu mevcut yapının geneline hâkim kiĢi olmak durumundadır. Yapı içerisinde gerçekleĢtirilecek değiĢimde büyük etki sahibi olduğu gibi, takipçilerinin içerisinde bulunduğu durumu analiz ederek bu durumdan en iyi Ģekilde yararlanmasını bilir. Menderes bu hususta seçimleri kazanmasının akabinde, dini siyaset alanı içerisine yerleĢtirmiĢ, komünizm ve laiklik düĢmanlığını kullanarak ve çeĢitli cemaat ve tarikat liderlerinin desteğini almıĢtır. Ġktidarı süresince de ezici bir muhafazakâr seçmen kitlesinin varlığını arkasında bulmuĢtur. Shamir ve arkadaĢlarının ortaya atmıĢ olduğu „benlik teorisi‟ bu örnekte yer almaktadır. Buna göre, izleyiciler kendi öz değerlerini ve kimliklerini paylaĢıyor olarak algıladıkları lideri aktif biçimde seçmektedir. Bu nedenle karizmatik liderin izleyicilerini anlayabilmesi için, onların ihtiyaç, değer ve öz kimliklerine uygun davranıĢ göstermesi son derece önem taĢımaktadır.

Menderes‟in bu davranıĢı Shamir‟den baĢka olarak, psikoanalitik yaklaĢım içerisinde ve Weber‟in karizma anlayıĢında görülmektedir. Psikoanalitik yaklaĢımda izleyicilerin pozisyonu ve inanç yapısı ağırlıklı bir önem teĢkil etmektedir. Weber‟e göre, karizmatik liderler ile izleyiciler arasında sorunlar, ortam ve kiĢilerin inançları, eğilimleri ve beklentileri yönünden sıkı bağlılıklar bulunmaktadır. Lider izleyicilerinin inançlarına, eğilimlerine uygun hareket edip, onların beklentilerini karĢıladığı ölçüde karizmatik olarak varlığını sürdürebilecektir. Muhafazakârlığın ön planda tutulması, Menderes‟in maneviyat dünyasının ortaya koyduğu bir davranıĢ değil; halkın yapısından kaynaklanan bir durumdur. Weber‟e göre halk, liderde kutsallık veya kahramanlık ya da örnek

152

Ozan, Örmeci, ‘Adnan Menderes’, http://ydemokrat.blogspot.com/2010/08/adnan- menderes.html(EriĢim Tarihi:28.04.2012)

66 alınacak üstün bir kiĢilik simgesi gördüğü için ona bağlanır. Bu noktada önemli olan liderin gerçekte bu niteliklere sahip olmamasından çok, halkın buna bağlanmıĢ olması yatmaktadır.

Menderes‟in cumhuriyet karĢıtı bir kiĢi olmamasına karĢın oy uğruna özellikle laiklik konusunda cumhuriyete çok ağır eleĢtirilerde bulunması, ezanın Arapça olarak okutulmaya baĢlanması, Ġmam-hatip Okulları‟nın açılması, Köy Enstitüleri‟nin ve Halk Evleri‟nin kapatılması, Menderes döneminde yaĢanan ve muhafazakâr kesimi mutlu eden geliĢmeler olmuĢtur.153

Karizmatik liderliğe olan ilgi öncelikle, bir kriz durumunda ya da sorunları çözmek için olağanüstü bir vizyon sergilemesi neticesinde liderin ortaya çıkmasıyla birlikte siyasi, sosyal ve dini hareketlerde doğmuĢtur.154

Menderes‟e duyulan karizmatik ilgi, hem Ġkinci Dünya SavaĢı‟nın getirmiĢ olduğu kriz durumundan iyi yararlanmasının hem de dönemin Ģartları içerisindeki siyasi, sosyal ve dini yapıyı iyi kullanmasının bir ürünüdür. Ġkinci Dünya SavaĢı süresinde Türkiye savaĢa fiilen girmemesine rağmen halk silâhaltında tutulmuĢ, bu dönemde uygulanılan ambargo sonucunda ekmek, Ģeker, un gibi zaruri ihtiyaçlar karne ile halka sunulur olmuĢtur. Sosyal ve ekonomik açıdan ülkenin içerisinde bulunduğu bu kriz ortamı Menderes‟in seçim alanlarındaki en etkili silahlarından birisi olarak bilinmektedir. Halka sunmuĢ olduğu ekonomi politikaları neticesinde kendisi halkın gözünde efsaneleĢmiĢtir.