1.3. AFETLER
1.3.2 AFET ÇEŞİTLERİ
Bir olayın afet olarak adlandırılabilmesi için, insan toplulukları ve yerleşim yerleri üzerinde kayıplar meydana getirmesi ve insan faaliyetlerini durdurarak yada kesintiye uğratarak, bir yada daha fazla yerleşim birimini etkilemesi gerekmektedir. Tanımdan da anlaşılacağı üzere afet, olayın kendisinden çok, olayın doğurduğu sonuçlar olarak görülmektedir. Bir afetin büyüklüğü ise insanlar açısından neden olduğu can ve ekonomik kayıplarla ölçülmektedir. Bununla beraber afetin büyüklüğüne etki eden faktörler şunlardır:
• “Olayın fiziksel büyüklüğü • Olayın yerleşim yerlerine uzaklığı • Fakirlik ve az gelişmişlik
• Hızlı nüfus artışı
• Tehlikeli bölgelerdeki hızlı ve denetimsiz şehirleşme ve sanayileşme • Ormanların ve çevrenin tahribi veya yanlış kullanımı
• Bilgisizlik ve eğitim eksikliği
• Toplumun afet olaylarına karşı önceden alabildiği koruyucu ve önleyici önlemlerin ulaşabildiği düzey.
Bu faktörlerden ilk ikisi, yani olayın fiziksel büyüklüğü ve yerleşme merkezlerine olan uzaklığı dışında kalanların hepsi, doğal kökenli değil, insan faaliyetleri kökenlidir.”183
118
Görüldüğü üzere, afetlerin büyüklüğü, büyük ölçüde insan faaliyetlerinin doğru veya yanlış yönde gelişmesine paralel olarak artmakta veya azalmaktadır.
Afetleri ;
“a) Meydana geliş hızlarına,
b) Kökenlerine, göre iki ana gruba ayırmak mümkündür.”184
1.3.2.1 Meydana geliş hızlarına göre afetler
1- Ani gelişen
2- Yavaş gelişen, afetler olarak iki gruba ayrılabilir.
Ani gelişen afetlere örnek olarak; depremler, su baskınları ve çamur akmaları, çığ ve kaya düşmeleri, volkanik patlamalar, nükleer veya kimyasal kazalar, fırtına ve tayfunlar sayılabilir. Bu tür afetlerde genellikle önceden tahmin , erken uyarı, tahliye imkanı olmadığı için, toplumun afet olaylarına karşı önceden alabildiği koruyucu ve önleyici önlemler yetersiz ise, büyük can ve mal kayıpları ile sosyal, psikolojik ve ekonomik kayıplarda büyük olmaktadır.
Yavaş gelişen afetlere ise; kuraklık ve açlık, erozyon, çölleşme, küresel ısınma, salgın hastalıklar örnek olarak verilebilir. Bu tür afetlerin yol açtığı zarar ve kayıplar zaman içerisinde yavaş yavaş zarar ve kayıplara yol açtıkları için, olay ortaya çıktıktan sonra, koruyucu ve önleyici önlemler almak daha kolay olmaktadır.185
1.3.2.2 Kökenlerine göre afetler
Afetleri kökenlerine göre tasnif ettiğimiz de ise aşağıdaki gibi gruplamak mümkündür. a- Jeolojik kökenli, b- Meteorolojik kökenli, c- Teknolojik kökenli, d- İnsan kökenli, 183 Oktay Ergünay, Acil Yardım Planlama ve Afet Yönetimi, Ankara, Bayındırlık ve İskan
Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü, 1998, sy.7 184 Oktay Ergünay, Afet Hazırlık ve Afet Yönetimi sy. 3
119
Jeolojik kökenli afetlere örnek olarak; depremler, heyelanlar, kaya
düşmeleri,
volkan patlamaları;
Meteorolojik kökenli afetlere örnek olarak ise; su baskınları, kuraklık,
fırtına,
küresel ısınma, çölleşme gösterilebilir.
Teknolojik ve insan kökenli afetlere ise; nükleer ve kimyasal kazalar, büyük
yangınlar, çevre kirlenmeleri, terör olayları veya savaşlar örnektirler. Ancak afetlerin bu tür gruplara ayrılmasını, bazı araştırmacılar uygun görmemekte ve kökeni ne olursa olsun afet sonucunu doğuran olayların, insanların bilinçli veya bilinçsiz olarak yol açtıkları, politik, sosyal, çevresel ve ekonomik ortamlardan kaynaklandığını ve tüm afetlerin insan kökenli olduğunu ileri sürmektedirler.186
“Avrupa Atlantik Afet Müdahale Merkezi Yönergesi ekinde ise afet türleri aşağıdaki şekilde tasnif edilmiştir. ”187
Doğal Afetler Teknolojik Afetler
1.3.2.2.1 Doğal Afetler
Oluşumu ve sonucu açısından ansızın veya belli bir süreç içinde oluşup yerleşim ve üretim alanlarında alışılagelmiş yaşamı bozarak, genel yaşamı etkileyecek ölçüde oluşan, doğal yer ve hava hareketleridir.”188 Bu kapsamda deprem, dev dalgalar, volkanik patlamalar, toprak kaymaları, tropikal siklonlar, sel, kuraklık, çevre kirlenmesi, ormanların yok edilmesi, çölleşme, veba salgını gibi afetler bulunmaktadır.
Doğa olayları dünyanın oluşumundan bu yana, doğanın kendi iç dengelerinin yeniden düzenlenmesi döngüsünün doğal sonuçlarıdır. Bu doğal döngüden, insanların fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplara uğraması, doğrudan ya da dolaylı zarar görmesi durumunda bu olaylar afet olarak tanımlanmaktadır.189
186 Oktay Ergünay, Acil Yardım Planlama ve Afet Yönetimi sy. 7
187 Polat Gürkan ve diğerleri, Afet Yönetiminin Stratejik İlkeleri, Ankara, METU, 2003 sy.4 188 Hayriye Şengün, Trabzon İlinde Afet Konut Uygulamaları, Yayınlanmamış Tez, TODAİE, Ankara 1996, s.5
120
Doğal afetleri oluş hızlarında göre sınıflandırmak mümkündür. Bu açıdan değerlendirildiğinde doğal afetler:
1- Yavaş gelişen afetler 2- Ani gelişen doğal afetler olarak ikiye ayrılabilir.
Yavaş gelişen doğal afetlerde, afet zaman içinde meydana geldiğinden doğabilecek zararların tamamen önlenmesi ya da azaltılması mümkündür. Deniz yada göl yükselmesi, kuraklık, orman alanların daralmasına paralel olarak yaşanan sorunlar yavaş yavaş gelişen doğal afetlere örnek olarak gösterilebilir.
Ani olarak meydana gelen afetlerin olası etkileri tahmin edilebilse bile ne zaman meydana gelecekleri tahmin edilemeyeceği için yıkıcı etkileri de daha fazla olmaktadır. Özellikle can kayıpları bu tür afetlerde daha yoğun şekilde görülmekte ekonomik ve sosyal kayıplar artmaktadır. Ani gelişen afetler konusunda gösterilebilecek en uygun örnek depremlerdir.
Doğal Afet Türleri
• Deprem
Ülkemizde en çok görülen afet türü olan deprem; “Yerkabuğu içindeki kırılmalar nedeniyle ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin dalgalar halinde yayılarak geçtikleri ortamları ve yeryüzeyini sarsma olayına”190 denir.
Bir başka tanımda ise deprem “ yer içerisinde fay düzemi olarak tanımlanan kırıklar üzerinde biriken enerjini aniden boşalması sonucunda gelişen bir olgu”191 olarak ifade edilmiştir.
190resmi site, 10/10/2006
http://www.deprem.gov.tr/deprem.htm
121
Meydana gelişi nedenleri açısından depremler: • Volkanik depremler
• Tektonik depremler • Çökme
Olmak üzere üç gruba ayrılır. “Yeryüzünde meydana gelen depremlerin %90’ı tektonik depremlerdir.”192
Depremler nedeniyle yer yüzünde görülen en önemli etki yer yüzündeki kırılmalardır. Diğer etkiler ise, heyelanlar, kopmalar, çökmeler, toprak ve çamur akmaları, sıvılaşma, yangınlar su baskınları ve tsunamidir.
• Su baskınları
“Bir akarsuyun doğal yatağının taşıyabileceği kapasitenin üstünde bir miktarda su ile dolması sonucu suların akarsu yatağının dışına çıkarak çevreye taşması olayına taşkın ya da su baskını denir.”193
• Heyelanlar
“Doğal kaya zemin, suni dolgu veya bunların bir yada birkaçının bileşiminden oluşan işlev malzemenin yer çekimi, jeoloji ve su içeriği gibi doğal ve doğal olmayan diğer faktörlerin etkisi altında eğim yönünde hareketiyle sonuçlanan sürece verilen isimdir.”194
• Çığ Düşmesi
Doğal afetlerin bir türü olan çığ, genellikle dik yamaçlarda oluşur. Dik yamaçlardaki kalıcı kar örtüsünün üzerinde tipi sonucu taze kar yağmasıyla yeni bir tabaka oluşması ve genellikle tipi sonrası gelen sıcak hava akımının bu iki tabaka arasında erimesi sonucu kaygan bir yüzey oluşturması ile oluşur.
192 Güzide Öztekin, Türkiye Afet Yönetimi s.7
193 Gökay Özkan, Türkiye’de Afet Yönetiminin Problemleri, Yayınlanmamış Tez. Ankara Üniverstesi. Ankara 2003 sy. 8
194 Seyfettin Ayçiçek, “Heyelanlar”, Afet İşleri Genel Müdürlüğü Eğitim-Haber-Bilim Dergisi, Ankara 2002 sayı 2, sy.22
122
• Kaya Düşmesi
Zamanla yağmur, rüzgar gibi dış etmenler ve bitki örtüsünün yok edilmesi, kaya parçalarının bağlı olduğu ana kitleden koparak yuvarlanmasına neden olmaktadır. Kopan bu parçalardan yerleşim yerleri zarar görebilmektedir.
• Kuraklık
Bir bölgede nem miktarındaki geçici dengesizliğin o bölgedeki su kıtlığı ile ilişkisi olarak kabaca tanımladığımız kuraklık doğal bir iklim olayıdır ve herhangi bir zamanda herhangi bir yerde meydana gelebilir. Kuraktan nemli iklim tiplerine kadar her yerde görülebilir.
1.3.2.2.2 Teknolojik Afetler;
Her türlü insan eylemleri sırasında ya da sonucunda oluşan yıkım ve kırımlar bu ad altında toplanır. Kendi içinde bilerek ve isteyerek yapılanlar ve kaza / ihmal ile oluşanlar olmak üzere iki kategoriye ayrılır.
Nükleer santral kazaları, kimyasal ve endüstriyel kazalar, uçak kazaları, demiryolu afetleri, gemi kazaları, terörizm ile ilgili eylemler bu sınıf içinde yer almaktadır. Teknolojik afetler kendi başına tetiklenebileceği gibi tabii bir afet tarafından da tetiklenebilir.