Abbasi döneminde divan sayısı arttı ve görevler çoğaldı. Devlet ve toplumun ihtiyaçlarını karşılayan teşkilatlar kuruldu. Bu teşkilatlara yetki ve görev taksimatları yapıldı. Her bir divanın yetki ve görevleri be-lirlendi. Öyle ki devlet ve toplumun bir meselesi olup da o meseleyle il-gilenmeyen divan kalmadı. Abbasi halifeleri bu divanların sorumluluğu-nu vezirlere yüklediler ve divan başkanlarını seçme ve azletme yetkisini de onlara verdiler.343 Abbasi vezirleri, kadıları devlet merkezine davet
344 Tuhfetü’l Ümera 84; El Vizaretü’l Abbasiyye 73 345 El Vizaretü’l Abbasiyye 74
346 El Muntazam 9/82; A,g,e. 74 347 A,g,e. 10/193,194
348 El Vizaretü’l Abbasiyye 75
349 El Muntazam 9/165; El Vizaretü’l Abbasiyye 75 350 Devletü Âl-i Selçuk 14; El Vizaretü’l Abbasiyye 76 351 El Hayatü’s Siyasiye Fi’l Irak 158; A,g,e. 76
ediyorlar, naspedildiklerini ya da azledildiklerini onlara orada tebliğ edi-yorlardı.344Halife El Muktedi Biemrillah döneminde Vezir Amidü’d Dev-le Muhammed b. Muhammed b. Cehir göreve gelmiş, göreve geldikten sonra halife nezdinde büyük itibara sahip olunca da halife bütün devlet işlerini ona bırakmıştı.345Halife El Müstazhir Billah da hilafet işlerini ve-ziri Amidü’d Devle Ebu Mansur Muhammed b. Cehir’e bırakmış, o da beldeleri en iyi şekilde yönetmiş ve işleri yoluna sokmuştu.346 Halife El Müstencid Billah’a hicri 555 yılında biat edildiğinde o, Avnuddin Yahya b. Hübeyre’yi vezir atadı ve ülke idaresini ona bıraktı. Ona “Görevini ifa için divana git, işleri düzene sok, oradakilere de kendilerini hizmete ver-melerini emret.” Dedi. Vezir göreve başlayınca Kadı Ali b. Merhem’i tu-tukladı ve malını da müsadere etti. Çünkü bu kadı adaletsizliğiyle ve rüşvet almakla tanınıyordu.347 Abbasi vezirleri bazı zamanlarda bizzat halifeyi temsilen görev yapıyorlardı. Bunlardan biri de; taziye meclisleri-ne gidip halife adına taziyeleri kabul etmekti.348Nitekim hicri 486 yılın-da Halife El Muktedi Biemrillah’ın oğlu Cafer vefat etmiş, Vezir Amidü’d Devle Muhammed b. Cehir de halife adına üç gün taziyeleri kabul etmiş-ti.349
Vezirlerin görevlerinden biri de; tebrik meclislerinde halife adına tebrikleri kabul etmekti. Halife El Kaim’in oğlu Zahiru’d Din Ebu’l Ab-bas b. El Kaim 447 yılında doğduğunda Vezir Reisü’r Rüesa Ebu’l Kasım Ali b. Hasan b. Mesleme üç gün tebrikleri kabul etmişti. Tuğrul Bey’in veziri Amidü’l Mülk Ebu Nasr b. Mansur el Kündürî ve ileri gelenlerden bir gurup da tebrike gelmişlerdi.350
Bu saydıklarımızdan ayrı olarak Abbasi halifeleri kendilerine bağlı memurları kontrol etme yetkisine sahiptiler. Memurlardan birinin suiis-timalini yakalar ya da kötü niyetlerine delalet eden herhangi bir şeye muttali olurlarsa derhal onları hesaba çeker, görevden azleder ve malını müsadere ederlerdi. Vezirlerde önceki vezirleri, onların çocuklarını ve onların görevlendirdiği kişileri hesaba çekme yetkisi de vardı.351 Bu esa-sa göre; vezirin, makamında uzun süre kalabilmesi için iyi yetişmiş
me-352 Ahkamu’s Sultaniyye 27 353 El Vizaretü’l Abbasiyye 77 354 En Nücumu’z Zahire 5/111
355 Tarih-i Bağdat 9/450; El Vizaretü’l Abbasiyye 78 356 El Muntazam 8/163
357 Tuhfetü’l Ümera 80; El Vizaretü’l Abbasiyye 78
murlar seçmesi ve onları her daim kontrol altında tutması gerekiyordu.
Bu sebeple göreve gelen bazı vezirler kendisinden önce göreve getirilen kişileri görevden alıyor, onların yerine kendileriyle birlikte en iyi şekil-de çalışabileceğine inandığı kişileri getiriyordu. Bu sebeple şekil-devletin ida-ri ve mali işleida-ri yanında valileida-rin tayini ve azli yetkisi de vezirlerdeydi.352 Özellikle Abbasi nüfuzu altındaki vilayetlere vezir güvenebileceği valile-ri tayin ediyordu. Zira tahsil edilen vergilevalile-rin olduğu gibi hilafet hazine-sine aktarılabilmesi için güvenilir kişilerin iş başında olması gerekiyor-du.353Abbasilerin son dönemlerinde vezirlerin yetkileri daha da genişle-tildi. Abbasi halifesinin nezaret ettiği mezalim davalarına da nezaret et-meye başladılar. Halife El Muktedi Biemrillah’ın veziri Ebu Şuca Mu-hammed b. Hasan er Rudraverî öğle namazından sonra bu iş için oturur, mübaşirler şikayet sahiplerine davalarını vezire anlatmaları için çağrı ya-parlardı.354Devletin iç güvenliği, asayiş ve Abbasi devletinin mevcudiye-tine karşı tehdit içeren komploları boşa çıkarma sorumluluğu da vezirin uhdesindeydi. Nitekim Vezir Reisü’r Rüesa Ebu’l Kasım Ali b. Hasan b.
Ahmed b. Mesleme, Abbasi halifesi El Kaim Biemrillah’a bu görevi sebe-biyle Besâsîrî’nin Abbasi halifesini görevden uzaklaştırma planları yaptı-ğını355 ve bu maksatla Mısır’daki Fatımî halifesi El Mustansır Billah’ın veziri Yâzûrî ile mektuplaştığını haber verdi. Besâsîrî’ye nisbet edilen ha-berler doğru çıkınca da halife nihai olarak ondan kurtulma yoluna git-ti.356Seâlibî şöyle diyor; Vezirin sorumluluklarından biri de; Memleket-te olan biMemleket-ten her şeyden haberdar olup isMemleket-tenmeyen durumlara karşı der-hal tedbirler almaktı. Vezir bu işler için adamlar tayin ediyor ve memle-ket içinde olan bitenden bunlar sayesinde haberdar oluyordu. Bu sayede herhangi bir fesat daha zuhur etmeden kaynağında bastırılıyordu. Nite-kim ‘Küçüğü hafife alma, zira nice büyük yangınlar küçük kıvılcımlar-dan çıkar’ denilmiştir.357
2- Siyasi Yetkiler
Abbasi vezirinin yetkilerinden biri de; halife hazretlerinin huzuru-na çıkacak olan heyetleri huzura çıkmadan önce karşılamak, onlara
zi-358 El Hayatü’s Siyasiye Fi’l Irak 108 359 El Muntazam 9/37
360 El Vizaretü’l Abbasiyye 79 361 En Nüzumu’l İslamiyye 66 362 El Vizaretü’l Abbasiyye 81 363 El Muntazam 10/85 364 El Vizaretü’l Abbasiyye 83 365 A,g,e. 83
yafet vermek ve daha sonra onları uğurlamaktı.358 Selçuklu sultanı Sul-tan Melikşah, veziri Nizamu’l Mülk Ebu Ali Hasan b. İshak et Tûsî ile birlikte Bağdat’tan İsfehan’a doğru giderken Abbasi veziri Muhammed b.
Hüseyin b. Abdullah Ebu Şuca onları yolcu etmiş ve Nehrevan’a kadar onlarla birlikte gitmişti.359Yine Selçuklu sultanı Mesut b. Muhammed b.
Melikşah hicri 546 yılında Bağdat’a gittiğinde Abbasi veziri Avnuddin Yahya b. Hübeyre ve ileri gelen devlet adamları büyük bir merasim ala-yıyla onu karşılamak üzere çıktılar.360Vezirin görevlerinden biri de; Hi-lafet makamına geçen Abbasi halifesi adına biat almak ve bu iş için ya-pılan merasimlere nezaret etmekti.361 Vezirin görevlerinden biri de; Ha-life ile Selçuklu sultanı arasında elçilik görevi yapmaktı. Karşılıklı gön-derilen mektupları, verilen emirleri ve bildirilen görüşleri taraflara iletir-lerdi. Halife El Kaim Biemrillah ve Halife El Muktedi Biemrillah Selçuk-lu sultanlarına Vezir Amîdüddevle Muhammed b. Muhammed ibni Ce-hîr’i elçi olarak gönderirlerdi.362Abbasi vezirleri halife ile birlikte oturur ve devlet işlerinde görüş arz ederdi. Nitekim Halife El Muktefi Liemril-lah, Şerefüddin Ali b. Tarad ez Zeynebî’yi vezir tayin ettikten sonra hila-fete dair hiçbir işi ona danışmadan yapmamıştır.363 Abbasi vezirlerinin yetkisi genişti. Abbasi devletine isyan eden uç beyleriyle ve komşu emir-liklerle de yazışıyor ve anlaşmalar yapıyorlardı. Nitekim Fahru’d Devle Ebu Nasr Muhammed b. Cehîr vezirlik makamına geldiğinde bazı sınır vilayetleri Abbasi halifesine bağlılık arz etmiyorlardı. Ancak vezirin on-larla iyi ilişkiler kurması onları Abbasi halifesine bağladı.364Selçuklu sul-tanları ya da civar emirliklerin emirleri halife hazretlerinin makamına gittiklerinde vezir de orada hazır olur, daha sonra halifenin aldığı karar-ları okur ve bunu orada bulunan heyetlere tebliğ ederdi.365
3- Mali yetkiler
Abbasilerin son dönemlerinde ve hassaten güçlü vezirler dönemin-de vezirlerin mali yetkileri son dönemin-derece genişti. Abbasi halifesine ait ara-ziler dahi bu dönemde vezirlerin kontrolüne geçti. Vezir Amîdü’d Devle
366 Devletü Âl-i Selçuk 37; El Vizaretü’l Abbasiyye 84 367 Vefeyâtü’l A’yan 5/135,136
368 Tuhfetü’l Ümera 69; El Vizaretü’l Abbasiyye 85 369 El Ahkamu’s Sultaniyye 27
370 El Vizaretü’l Abbasiyye 86 371 El Muntazam 10/214
Muhammed b. Muhammed b. Cehîr göreve gelip halifenin takdirini ka-zandığında halife kendi arazilerinin nezaretini de onun uhdesine ver-di.366 Ülke içindeki gıda maddelerinin çoğaltılması ve makul fiyatlarla piyasa sürülmesi sorumluluğu da vezirlerin uhdesindeydi. Vezir Zahi-ruddin Ebu Şuca er Rüdrâverî hicri 476 yılında vezir olduğunda görev-lerini istismar edip halkın malına el uzatan görevlileri cezalandırdı. Bu sayede gıda malları çoğaldı ve fiyatlar düştü.367 Seâlibî şöyle diyor; Bel-delerin imarı, gediklerin kapatılması, gıda ve sair ihtiyaç madBel-delerinin çoğaltılması Abbasi vezirlerinin önemli mali yetkileri arasındaydı.368 Beytü’l malda toplanan devlet gelirleri, mücevheratlar ve sair kıymetli maddelerin kontrolü vezirlerdeydi. Halife sarayı ve sair devlet müessese-leri için yapılan harcamalar da onların kontrolündeydi.369Zirai arazilerin ıslahı, nehirlerin taşmaması için setlerin yapılması, beldelerin imarı ve gelirlerin artırılması yönünde yapılan faaliyetler vezirlerin kontrolü al-tında yapılıyordu. Maverdî’nin de ifade ettiği gibi Abbasi vezirleri bu hu-susta geniş yetkilere sahipti. O şöyle diyor; Vezirin beytülmalde bulunan mallar üzerinde dilediği gibi tasarruf etme yetkisi vardır. Hak ettiğini alır, gerekli olanı da gerekli yere verir.370
4- Askeri yetkiler
Vezirlerin Abbasi halifeleri nezdindeki itibarı büyüktü. Bu sebeple düşmana karşı mücadelede Abbasi ordularının idaresini onlara bıraktı-lar. Ordunun kontrolü de vezirlerdeydi. Nitekim Vezir Yahya b. Hübey-re, Abbasi ordusunu kısa zamanda iyi bir şekilde yapılandırmış ve Irak’taki Selçuklu mevcudiyetini sonlandırmıştı.371 Abbasi vezirlerinin birçoğu muharip ordunun başındaki Abbasi halifesiyle birlikte savaşa katılmıştır. Halife El Müsterşid Billah hicri 529 yılında Selçuklu sultanı Sultan Mesut’a karşı savaşmak üzere çıktığında veziri Ali b. Tarad ez Zeynebî de onunla birlikte çıkmıştı. Ne var ki ikisi de Selçuklulara esir düştüler. Yine Vezir Ali b. Hasan b. Sadaka ordunun sevki idaresi ve Sel-çuklulara karşı mücadele için Abbasi halifesi El Müsterşid Billah’ın
ya-372 El Vizaretü’l Abbasiyye 86 373 El Muntazam 10/214
374 El Bidaye Ve’n Nihaye; El Vizaretü’l Abbasiyye adlı eserden naklen 88 375 El Ahkamu’s Sultaniyye 27
376 Tuhfetü’l Ümera 79
377 A,g,e. 69; El Vizaretü’l Abbasiyye 88 378 El Vizaretü’l Abbasiyye 110 379 A,g,e. 110
nında yer almıştı.372Vezirin görevlerinden biri de; çeşitli münasebetlerle geçit töreni yapan askerleri kontrol etmekti. Yine Abbasi hilafetine bağ-lı bölgelerde baş veren fitneleri ve isyanları Abbasi ordusunu kullanarak bastırmak da vezirin göreviydi.373Abbasi halifesi askeri meseleleri vezir-leriyle istişare ediyordu. Sultan Muhammed Şah Bağdat muhasarasını kaldırmak için Abbasi halifesinden otuz bin dinar istemiş, Vezir Avnud-din Yahya b. Hübeyre ise bu miktardaki para ile güçlü bir ordu kurula-bileceğini, dolayısıyla bunun verilmemesi gerektiğini söylemişti. Halife de bu parayı vermemiş ve güçlü bir ordu kurması için veziri görevlen-dirmişti. Güçlü orduyu kuran Yahya b. Hübeyre de bölgedeki Selçuklu mevcudiyetini sona erdirmişti.374 Harble alakalı tedbirlerin alınması ve orduların sevki işi de vezirin görevleri arasındaydı.375Seâlibi şöyle diyor;
Vezirin görevlerinden biri de; Ordu ile ilgilenmek ve orduyu gerektiği gi-bi idare etmekti. Askerin ihtiyaç duyduğu elgi-biseler, atlar, silahlar ve er-zak vezir tarafından temin ediliyordu.376 Seâlibi, vezirin görevlerinden birini de ilave ediyor ve diyor ki; Asker maaşını zamanında ödeyerek is-yana ve taşkınlığa sürüklemeden askeri birliği korumak onun göreviy-di.377