Abbasî hilafetine vezir olacak kişide sadakat, güvenilirlik ve ilim başta olmak üzere çok sayıda kamil vasıf aranıyordu. Abbasi halifeleri bu vasıflara çok önem verdiğinden bu makama gelmek isteyenler kendileri-ni bu alanlarda geliştirmek mecburiyetindeydiler.273
1- İlim; Abbasi halifesi El Kaim Biemrillah’ın veziri, Vezir Fahrud-devle Ebu Nasr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Cehîr ilim-de önilim-der kişilerilim-den biriydi.274Halife El Muktedî Biemrillah’ın veziri, Ve-zir Ebu Şuca Muhammed b. Hüseyin Rudrâverî ise ilim ve kültürde de-rin biri olup kendi asrında yaşayan alimlede-rin en iyisi olarak addediliyor-du. Arap dilinde uzmandı. Çok sayıda telif eserleri bulunmaktadır. Zeyl-i TecarubZeyl-i’l Ümem eserZeyl-i bunlardan bZeyl-irZeyl-idZeyl-ir.275
2- İsabetli fikir; Vezirde aranan şartlardan bir de isabetli fikirlere sa-hip olmasıydı.276Vezir Ebu’l Kasım İbnu’l Hüseyin b. Ahmed el Mesleme isabetli fikirleri ve zekasıyla tanınan biriydi.277Halife El Müsterşid Billah
278 El Vizaretü’l Abbasiyye 36 279 Tuhfetü’l Umera, Sealibî 61 280 El Vizaretü’l Abbasiyye 36
281 En Nebras Fî Tarihi Hulefai Beni’l Abbas 157 282 Şezeratü’z Zeheb 4/191
283 Rahetü’s Sudûr 172; El Vizaretü’l Abbasiyye 37
284 El Bidaye Ve’n Nihaye; El Vizaretü’l Abbasiyye adlı eserden naklen 37 285 El Vizaretü’l Abbasiyye 37
286 A,g,e. 37
287 Tuhfetü’l Ümera 61,62 288 El Enba Fî Tarihi’l Hulefa 188
289 Devletü Al-i Selçuk 205; El Vizaretü’l Abbasiyye 38
ve Halife El Muktefî Liemrillah’ın veziri, Vezir Şerefüddin Ali b. Tarad ez Zeynebî de isabetli fikirleriyle tanınmış biriydi.
3- Adalet; Vezirde aranan şartlardan biri de adaletti. İdare ve hü-kümde haksızlığa meydan verilmemesi için bu şarttı.278 Vezir Ebu Şuca Zahiruddin Muhammed b. El Hüseyin er Rudrâverî adaletiyle ün salmış kişilerden biriydi. Öğle namazını kıldıktan sonra ikindi namazı vaktine kadar oturur, haksızlığa dair şikâyetleri dinlerdi.279Halife El Muktadî Li-emrillah ve Halife El Müstencid Billah’ın veziri, Vezir Avnuddin Yahya b.
Hübeyre eş Şeybânî de adaletiyle tanınan ve bu hususta büyük bir mev-kii ihraz eden biriydi.280 Nitekim onun hakkında “O, adaleti sayesinde vezirler arasındaki bir ben gibidir” denilmiştir.281
4- Yeterlilik; Vezir olacak kişide vezirliğe dair bilgi ve tecrübe ara-nıyordu. Vezir, saltanat işlerini, uygulamayı ve ekonomiyi iyi bilmesi ge-rekiyordu. Her işi kuralına göre yerli yerinde yapmalıydı.282Vezir Reisü’r Rüesa Ebu’l Kasım Ali b. Hüseyin ibni Mesleme bu hususta çok öndey-di.283 Vezir Amidüddevle b. Cehîr anarşi ve ayaklanmaları bastırmış ve idari işleri başarıyla yoluna sokmuştu.284Vezir Ebu Ali b. Hasan b. Ali b.
Sadaka ise hesap ve arazi işlerini iyi bilen dirayet sahibi biri idi.285Bu se-beple o, beldelerle ilgili işlerin idaresinde hayli başarılı idi.286
5- Siyaset; Bazı fakihler, vezirin, siyaset ilmini iyi bilmesi gerektiği-ni söylerler. Ordu kurma, asker toplama ve dağıtma işigerektiği-ni bilmesi, harp oyunları ve şehir, kale ve limanların muhafazası hakkında uzman olma-sı gerektiğini söylerler.287 Vezir Ebu’l Kasım Ali b. Hüseyin b. Mesleme siyaset işlerinde son derece uzman biri olarak tanınıyordu.288 Halife El Muktefî Liemrillah’ın veziri Ebu’l Muzaffer Yahya b. Hübeyre hicri 544 yılında Bağdat önlerine kadar gelen Selçuklu askerlerini aldığı tedbirler-le geri döndürme becerisini göstermiş, onun bu başarısını gören halife de onu kendisine vezir kılmıştı.289
290 El Vizaretü’l Abbasiyye 38 291 Devletü Al-i Selçuk 197
292 En Nücumu’z Zahire 5/233; El Vizaretü’l Abbasiyye 38 293 El Muntazam 10/217
294 El Bidaye Ve’n Nihaye; El Vizaretü’l Abbasiyye adlı eserden naklen 39 295 El Vizaretü’l
296 El Muntazam 9/234; El Vizaretü’l Abbasiyye 39 297 El Vizaretü’l Abbasiyye 39
298 En Nücumu’z Zahire 5/130; A,g,e. 40 299 El Muntazam 9/90,91; A,g,e. 40
6- Dini işler; Vezirin bilgili olması gereken sahalardan biri de dini işlerdi. Fıkıh, hadis ve sair dini ilimler hakkında bilgili olması gerekiyor-du. Reisü’r Rüesa Ali b. Hüseyin bu kabiliyeti sebebiyle vezirliğe nail ol-muştu. O, hadis ilimlerinde dirayet sahibi bir fakihti.290 Halife El Kaim Biemrillah’ın veziri Ebu’l Feth Muhammed b. Mansur b. Darest ise ken-di makamında ilim meclisleri düzenler, meclise gelen farklı ekollere mensup alimler ve fakihler arasında ilmi mübahaseler olurdu.291 Halife El Müsterşid Billah’ın veziri Celaleddin Ebu Ali Hasan b. Ali Sadaka tak-va sahibi alim bir zattı. Tutum ve davranışları iyi yöndeydi.292 Halife El Muktefî Liemrillah’ın veziri Avnuddin Yahya b. Hubeyre eş Şeybanî ileri gelen takva sahibi fakihlerden biriydi.293 Kur’an ve hadis ilimlerinde de-rinleşmişti. İmam Ahmed b. Hanbel’in mezhebine mensup fakihlerden-di. Çok sayıda kitabı olup birkaç cildi bulan İfsah adlı eseri de onlardan biridir. Bu kitapta hadisleri şerh etmiş ve orada fakihlerin görüşlerini açıklamıştır.294 Fıkıh, hadis, Kur’an ve tefsir ilimlerinde ilim sahibiydi.
7- Kanunlar; Abbasi halifeleri ve Selçuklu sultanları, vezirin kanun-ları bilmesini istiyorlardı. Halife El Müsterşid Billah’ın veziri Celaleddin Ebu Ali Hüseyin b. Ali b. Sadaka kanunları ezbere bilen biriydi.295Vezir Ebu’l Kasım Ali b. Tarad ez Zeynebî de kanunları ve siyasi işleri iyi bilen biriydi. Halife El Müsterşid Billah bir defasında ona “Vezirlik makamına her kimi nasp ettiysem o, o makamla şeref buldu. Sen hariç. Bilakis ve-zirlik makamı seninle şeref buldu.” demişti.296
8- Güzel konuşma ve belağat; Halifeler vezirde daha başka vasıflar da arıyorlardı. Vezirin, güzel konuşan, nahiv ilmini bilen, şair ve edip bi-ri olmasını istiyorlardı.297Halife El Kaim Biemrillah ve Halife El Mukte-dî Biemrillah’ın veziri Muhammed b. Muhammed b. Cehîr, bedi konuş-masıyla ve üstün şiiriyle tanınmış biriydi.298Vezir Ebu Şuca Muhammed b. Hüseyin er Rudraverî beliğ bir yazar ve iyi bir şairdi. Nesri güçlüydü, mektuplarında ve haber nakillerinde bu edebi kabiliyeti kendini en iyi şekilde gösteriyordu.299Vezir Celaleddin Ebu Ali Hasan b. Ali b. Sadaka
300 El Enba Fî Tarihi’l Hulefa 201; A,g,e. 40 301 Tarih-i İbni Verd 2/29; A,g,e. 40 302 El Enba 225; A,g,e. 41
303 El Vizaretü’l Abbasiyye 41 304 Zeyl-i Tarihi Dımaşk 224 305 El Vizaretü’l Abbasiyye 42 306 Ahkamu’s Sultaniyye 22; A,g,e. 42
307 Tuhfetü’l Ümera 61; El Vizaretü’l Abbasiyye 43
fesahat ve belağatıyla tanınan biriydi. Yazışmalarında kullandığı edebi dil ona Abbasi halifeleri nezdinde ayrı bir itibar kazandırmıştı.300Halife El Müsterşid Billah ve Selçuklu sultanı Mesut Selçukî’nin veziri Ebu Şir-van b. Halid el Kaşanî edebiyata karşı tutkusu ile tanınan biriydi. Maka-matü’l Harirî’nin yazılması ve geliştirilmesi onun sayesinde oldu.301 Ve-zir Yahya b. Hubeyre de fasih ve beliğ konuşan biriydi. Nahiv ve lugat ilimlerini biliyordu. Üstün bir yazar ve üstün bir şairdi.302
9- İnsanlar tarafından sevilen biri olması; Halifeler vezirin herkes tarafından sevilen biri olmasını istiyorlardı. Halife El Muktedî Biemrillah döneminde vezir Fahruddevle Ebu Nasr Muhammed b. Muhammed b.
Cehîr vezirlik makamına geri döndüğünde insanlar çok memnun olmuş-lar, onu karşılamak üzere sokaklara dökülmüşler ve kurbanlar kesmiş-lerdi.303
Halife El Müsterşid Billah’ın veziri Hasan b. Ali b. Sadaka da herkes tarafından sevilen biriydi. Bu sevgi, idari işlerin başarıyla yürütülmesin-de ona yürütülmesin-destek veriyordu.304
10- Hilafet divanının işleyiş şeklini bilmesi; Vezirde bulunması ge-rekli görülen vasıflardan biri de divanın işleyiş şeklini bilmesidir. Abba-si halifeleri divanın işleyiş şeklini bilmeyen bazı vezirleri görevlerinden almışlardır. Hatta halife El Müsterşid Billah hicri 496 yılında veziri Sedi-dülmülk Ebu’l Mealî b. Abdurrezzak’ı hilafet divanının işleyiş şeklini bil-mediği için tutuklamıştır.305
Şunu da ifade etmekte yarar var; Maverdî, vezirde bulunması gere-ken vasıfları şöyle sıralamıştır; Doğru sözlü olmak, güvenilir olmak, ilim sahibi olmak, fazilet sahibi olmak, isabetli fikir sahibi olmak, yetki ve so-rumluluklarıyla ilgili işlerde yeterli donanıma sahip olmak, dost ve düş-mana karşı yerli yerinde davranmak.306Sealibî ise vezirde bulunması ge-reken vasıfları şöyle sıralamıştır; Vezir, ahlakı güzel, davranışı olgun, gö-rüşü isabetli ve tedbiri sağlam biri olursa ondan adalet, dürüstlük, cesa-ret ve başarılı yönetim zuhur eder. Barış dönemlerinde vezirin halim se-lim olması uygun iken, savaş ve fitne dönemlerinde ise tavizsiz ve cesur olması gerekmektedir.307 Halife El Muktefî Liemrillah ve halife El
Müs-308 Hulefau Beni’l Abbas Ve Vüzerauhum 128; A,g,e. 43
309 Ahbaru’d Devleti’s Selçukiyye 120; Vefeyatü’l A’yan 6/231,232 310 Tarih-i Devleti Al-i Selçuk 21
311 A,g,e. 42
312 El Kamil Fi’t Tarih; Nizamu’l Vizare Fi’d Devleti’l Abbasiyye adlı eserden naklen 127 313 El Muntazam 10/125
tencid Billah’ın veziri Yahya b. Hübeyre oldukça kültürlü biri olup bel-deleri en iyi şekilde yönetiyordu. Abbasi devleti hakkında geniş malu-mat sahibiydi. Meselelerin hallinde ayrı bir kabiliyete sahipti. Abbasi devletinin Selçuklu hakimiyetinden kurtulması meselesi de aralarında olmak üzere Abbasilerin içinde bulunduğu zorlukların üstesinden gel-meyi beceriyordu.308