Şekil Özellikleri 91 

Bir kitabın biçim veya dış yapı özelliklerinin belirleyicisi daha çok geleneksel kurallardır. Ancak alışılagelmişin dışında yaratıcı düzenlemelere de rastlanmaktadır. İyi bir düzenleme sayesinde bir kitabın parçaları bütün olarak görülebilir. Yine iyi bir düzenleme, okuyucunun hayal gücüne hitap ederek, kitabın içeriğinin anlaşılmasına, edebî ve estetik değerlendirmelerin daha kolay yapılmasına yardımcı olabilir (Güleç ve Gelgeç, 2006:164).

Okunan kitabın veya okuma materyalinin dış yapı özellikleri; şekil, boyut, cilt, kapak, kâğıt, sayfa düzeni, yazı puntosu, resim gibi özelliklerdir.

Şekil, bir kitapta ilk fark edilen dış yapı özelliğidir. Okulöncesi çocuklar için hazırlanan kitaplarda kullanılan yaygın şekiller dikdörtgen ve karedir. Ancak çocuklar sürekli olarak aynı şekilde hazırlanmış kitaplardan zevk almayabilirler. Bu nedenle kedi, köpek, telefon, çiçek gibi değişik şekillerdeki kitaplar da çocukların ilgisini çekmektedir (Güleç ve Gelgeç, 2006:165).

Çocuk yayınlarında boyutların, içerikle uyarlık göstermesi gerekir. Esasen, çocukların sürekli olarak aynı boyutlarda hazırlanmış kitapları okumaktan hoşlanmadıkları bir gerçektir. Çocuklar değişik büyüklükteki kitapları karıştırmaktan ve okumaktan zevk duyarlar (Oğuzkan, 1983:304). Bununla birlikte, kitabın ağırlığı da

görmesi ve kullanabilmesi olanağını verecek nitelikte hafif olması gerekir (Gürel, Temizyürek ve Şahbaz, 2007:29). Güleryüz (2006:160) ise ana sınıflardaki kitapların A4(21x29), diğer sınıflarda da B5(14x21) boyutlarında olabileceğini vurgulamıştır.

Bir kitabın ciltli olması, dayanıklılığını sağladığı gibi, onun görünüşünü de etkiler (Demiray, 1975:38). Bunun yanında çocukların sinir- kas dengeleri yetişkinler kadar gelişmediği için kitapları yetişkinler kadar özenle ve bilinçle kullanmaları olanaksızdır. Çocuklara göre hazırlanmış kitapların sağlam, dayanıklı ve dikişli olması gerekmektedir. Bütün çocuk kitaplarında özellikle de okulöncesi çağı kitaplarında ciltlemenin önemi çok büyüktür. Cilt kapağının kalın mukavva veya bezden olması, içeriğinde plastik kaplama bulunması kitabın yırtılmasını önler (Gürel, Temizyürek ve Şahbaz, 2007:29).

Ciltlemeyle birlikte kitabın kapak tasarımı da oldukça önemlidir. Okurun dikkatini çeken, kitabı sevimli kılan, satışını kolaylaştıran bir ögedir. Kapak bir yandan kitabın konusuyla ilişkili olmalı, diğer yandan alıcısını düşündürmeli, onunla duyuşsal bir bağ kurmalıdır. Bir dizinin kapağı hazırlanırken de kapaklar arasında bir ilişki, renk uyumu, zengin ve etkileyici çağrışımlar olmalıdır (Güleryüz, 2006:161).

Çocuk kitaplarının kâğıtları parlak olmaktan ziyade, mat ve sağlam olmalıdır. Kağıdın mat olması göz sağlığı, sağlamlığı ise kitabın çabuk yıpranmaması ve şekil güzelliğini sağlama bakımından şarttır (Demiray, 1975:38).

Çocuk kitaplarının dış yapı özelliklerinden bir de sayfa düzenidir. Çocuk yayınlarında normal aralıklı veya normalden çok aralıklı satırlarla dizilmiş sayfalar tercih edilmelidir. Sayfa kenarlarında ise geniş boşluklar bırakılması uygun olur. İlkokulun ilk üç sınıfındaki çocuklar kısa paragraftan hoşlanırlar. Çift sütun olarak düzenlenen sayfalar yerine tek tek sütun olarak düzenlenen sayfalar okuma rahatlığı yönünden daha iyidir (Oğuzkan, 1983:305; Demiray, 1975:38).

Kitaplarda kullanılan yazıların büyüklükleri ve karakterleri yaşlara göre değişiklik göstermektedir. Birinci sınıf öğrencileri için 24 punto, ikinci sınıflar için 18

punto, üçüncü, dördüncü ve beşinci sınıflar için 12 punto, altıncı, yedinci ve sekizinci sınıflar için de 10 puntolu harfler kullanılmalıdır (Güleryüz, 2006:161).

Çocuk kitaplarında önemli bir unsurda resimdir. Çocuk kitaplarındaki resimler işlevleri bakımından üçe ayrılır: süsleyici resimler, metni açıklayıcı ve yorumlayıcı resimler, metni tamamlayıcı resimler. Süsleyici resimlerde bir konunun açıklanmasından çok, o metni daha güzel biçimde sunma isteği ön plandadır. Açıklayıcı ve yorumlayıcı resimlerde ise resimler metnin daha derinlemesine anlaşılmasına ve yorumlanmasına yardımcı olmak kaygısı ön plandadır. Tamamlayıcı resimler de metinde işlenen konunun daha daha iyi anlaşılmasına ve belirgin duruma gelmesine yardımcı olur (Şirin, 2000:214; Oğuzkan, 1983:305; Kıbrıs, 2000:27).

Russell (2005), çocuk kitaplarında yer alan resimlerin karmaşık ve en çok eleştiri alan dış yapı özelliği olduğunu vurgulamakta ve resimlendirmenin ayrı bir sanat olduğunu ifade etmektedir. Ona göre resimlerde dikkat edilmesi gereken özellikler şunlardır (Russell, 2005:125-133):

1. Çizgi: Resimlerdeki her çizginin farklı bir anlamı vardır. Dairesel çizgiler, sıcaklığı, güvenliği çağrıştırır. Çapraz ve zikzaklı çizgiler heyecanı ve hızlı hareketi, düz çizgiler, sakinliği ve dengeyi çağrıştırırken, düşey çizgiler yüksekliği ve mesafeyi akla getirir.

2. Yer: Sayfada çok küçük bir boşluk birçok resimle dolu ise dikkat yeterince bölünür, okuyucu nereye bakacağını kesin olarak bilemez. Bununla birlikte geniş miktarda boşluk içinde yer alan küçük bir nesne de bütün dikkati kendisine çekebilir. 3. Geometrik biçimler: Tıpkı çizgilerde olduğu gibi geometrik biçimlerde bir anlam yüklüdür. Dairesel çizgiler rahatlık, güvenlik, kararlılık, kare, açısal çizgiler, heyecan, uyarılma, dikkat, karışıklık hissi verebilir.

4. Renk ve doku: Kitap resimlerinde kural olan renkler kullanılır: gökyüzü mavi, çimenler yeşil gibi. Fakat renkler bunlardan çok daha fazla olanak taşıyan özellikleri vardır ve çocuklar için çok önemli özellikleri sağlayabilirler. Bazı araştırmacılar, 7 yaşındaki bir çocuğun 32 farklı maviyi ayırt edebilecekleri söylemektedir. Renkler

birçok duyguyu çağırabilme yeteneğine sahiptir. Psikologlar kırmızı ve sarı rengin sıcak renkler olduğunu ve heyecanı çağrıştırdığını, mavi ve yeşilin soğuk renkler olduğunu rahatlığı ve huzuru çağrıştırdığını belirtmektedir. Bununla birlikte realistik çizgiler dokuyu derinleştirebilir ve okuyucuyu coşturup, hayal gücünü zenginleştirebilir.

5. Kompozisyon ve bakış açısı: Bir resmin kompozisyonunda ayrıntıların iyi bir biçimde düzenlenmesi tercih edilir. Kompozisyon anlatının kalitesini belirlemesi ve duygusal etkilerin sağlanması bakımından önemlidir. Kompozisyonun biçimle olan ilişkisinin birinci önemli yanı, biçimin kararlılık sağalama, kapsamı belirleme veya kapatılma belki acayiplik sağalama gibi etkileri sağlamsıdır. Diğer yandan resimde yer alan bir mananın zayıf biçimi, daha seyrek gruplama biçimleri hareketi hissettirebilir ve özgürlük düşüncelerini süsleyebilir. Resmin organizasyonunda nesnelerin yerleşim yerleri en iyi odaksal noktada olmalıdır. Manzara noktası veya bakış açısı nesneleri sayfada görebileceğimiz en iyi noktada olmalıdır. Resimlendirmeleri yapan sanatçı, görünümdeki olayları bir çocuğun gözüyle, bir kuşun gözleriyle görebilmelidir.

Çocuk kitaplarında resimleme yaparken, yaş ve sınıf düzeyleri göz önüne alınmalıdır. Bu anlamda okulöncesi dönem kitapların bütünü resimli olabilecekken, 1. Sınıfta 1/4’ü yazı, 3/4 ’ü resim; 2. Sınıfta 2/4 ‘ü resim, 2/4 ‘ü yazı, 3. Sınıfta 1/4 ‘ü resim, 3/4 ‘ü yazı olabilir. Dördüncü sınıfla birlikte bu oran git gide azalmalıdır. Yedinci ve sekizinci sınıflarda ise metni açıklayıcı nitelikte olmadıkça resim konulmamalıdır (Kıbrıs, 2000:27).