Ġdari Özerklik ve Siyasal Özerklik Arasında Kıyaslama

Özerklik ilkesinin nitelik bakımından iki türü bulunmaktadır. Ġlk olarak, kendi kendini yönetme ilkesidir, ayrıca özerklik mali ve idari özerkliği kapsamaktadır. Yönetim biliminde idari adem-i merkeziyet Ģeklinde adlandırılmaktadır.303 Ġdari özerklikte, yasama güçleri ve yargı güçleri merkezde yer almaktadır. Yerel yönetimlere sadece yürütmeye alakalı belirli yetkiler verilmiĢtir. Ġdari yerinden yönetim ise hizmet ve yer yönünden olarak ikiye ayrılmaktadır.304 Ayrıca konumuzla alakalı olduğu için yer yönünden yerinden yönetim üzerinde durulacaktır. Ġkinci olarak ise kendi geleceğini belirleme ilkesidir ve bu ilkeye siyasi özerklik ilkesi de denilebilir. Yönetim biliminde ise siyasal yerinden yönetim denilmektedir. Siyasi özerklik ilkesi, ikiye ayrılmaktadır Birincisi, federal devlet tipi örgütlenmelerde görülmektedir ve bu tip örgütlenmelerde yönetme konusunda geniĢ idari, mali ve siyasal özerklikten yararlanılmaktadır. Ġkinci olarak ise ülkenin federe devlet yapısına sahip olmadan, ülke içindeki, etnik, dini çatıĢmalar baĢta olmak üzere, çeĢitli ayrımların yol açtığı çatıĢmaları sona erdirmek için bölgelere kısmi siyasal özerklik tanınmaktadır.305

Siyasal özerklikte, siyasal güç merkezde kümelenmek yerine merkezi ile yerel yönetimler arasında bölüĢtürülmektedir. Bu düzende siyasal güç merkezde kümelenmemiĢtir ve il, kanton, eyalet gibi birimler arasında paylaĢtırılmıĢtır. Ayrıca bu birimler de egemenliğin bir parçasına sahiptir, yasama ve yargı alanında yetkilidir. ABD, Federal Almanya ve Ġsviçre gibi devletler örnek verilebilir.306 Üniter devletlerde de siyasal özerklik görülmektedir. Bir merkezi yönetim yasama ve yargı üzerinde denetimini koruyarak, kamu tüzel kiĢisine bir takım siyasal yetkileri devretmesiyle siyasal özerklik söz konusu olmaktadır. Ayrıca merkezi yönetim bu yetkileri, gerekli usullere uyarak geri alabilir.³⁰⁷

Siyasal özerklik, ister üniter devlette ister federatif devlet yapılarında olsun, yerel yönetim ünitelerinin yasama ve yargılama yapmak üzerine yetkileri yoktur. Bu çeĢitli yetkilerin yerel yönetimler düzeyinde mekânsal olarak bölüĢtürülmesi mümkün değildir. Böylelikle yasama ve yargılama yetkisi ve ilgili örgütlenme üniter yapılı

303Semih Mustafa Önen, “Özerklik”, Kamu Yönetimi Ansiklopedisi, ed. Yasemin Mamur IĢıkçı, Esmeray Alacadağlı, (Ankara: Astana Yayınları, 2019), 667-668.

304KeleĢ, Yerinden Yönetim ve Siyaset, 29

305 Önen, “Özerklik”, Kamu Yönetimi Ansiklopedisi , 668.

306Tortop, Aykaç, Yayman ve Özer, Mahalli İdareler, 48-49; Ulusoy ve Akdemir, Mahalli İdareler

Teori-Uygulama-Maliye, 25; Eryılmaz, Kamu Yönetimi, 67; KeleĢ, Yerinden Yönetim ve Siyaset,115; Nadaroğlu, Mahalli Ġdareler, 25.

307

devletlerde ise merkezi yönetime aittir, federatif yapılı devletlerde ise federal ile federe devlete aittir.³⁰⁸ Diğer bir ifadeyle mekânsal olarak daha geniĢ bölgelerde siyasal özerklik uygulanması daha mümkündür.

Siyasal özerkliği daha iyi anlayabilmek için, uygulamalara değinmek gerekmektedir. Amerika BirleĢik Devletleri örneğinde eyaletler, siyasal yerinden yönetime sahipken eyaletin altındaki birimler ise idari ya da yönetsel yerinden yönetime göre örgütlenmiĢtir. Keza Avrupa‟daki bölgesel yönetimlere bakıldığında da kısmi olarak siyasi yerinden yönetim olarak örgütlenmiĢlerdir. Fakat bunun altındaki birimler ise idari yerinden yönetim birimleri Ģeklinde örgütlenmiĢtir. Dolayısıyla siyasal yerinden yönetimin genelde, il üstü bölge düzeyinde örgütlendiği görülmektedir. Fransa‟da ise bölgeler, idari yerinden yönetim Ģeklinde örgütlenmiĢlerdir ve siyasi yetkileri yoktur.

Siyasal özerklik, siyasal ve anayasal Ģartları bakımından, toplumsal bölünme ve farklılıklara kurumsal bir çözüm olarak görülmüĢtür. Siyasi özerklik toplumsal, siyasal ve tarihsel faktörler nedeniyle her devlette farklıdır. Bir tarafın ayakta kalması için garanti olarak görülen siyasal özerkliğin merkez ile yerel arasındaki uyuĢmazlıklar; eğitim, kısmen ya da tamamen dil, sosyal hizmetler, temsili ve mahalli idare yapıları, polis ve güvenlik hizmetleri, toprak ve tabi kaynaklar gibi sorunlarla ilgilidir.³⁰⁹

Federal devletlerde siyasal özerklik, aĢağıdaki nitelikleri taĢımaktadır:310

 Yerel olarak seçilmiĢ ve bağımsız yasama yetkileriyle donatılan bir yasama meclisi bulunmaktadır. Fakat bu yetkilerin kullanılmasında, hukuki belgelerle belirlenmiĢ olan yerel yasama yetkileri aĢılmadığı sürece, egemen devlet tarafından veto konulmaması gerekir. Yerel yetkiler genellikle dilin kullanımı, ilk ve orta dereceli eğitim üzerindeki denetimler, mahalli idare yapısı, imar konuları ve arsa kullanımı konularıdır.

 Ġdareden, milli ve yerel kanunları uygulamaktan sorumlu, yerel olarak seçilmiĢ, bir yürütme organı bulunmaktadır.

 Yerel kanunların yorumlanması için tam bağımsız olan yerel yargı bulunmaktadır. Yerel yetiklerde anlaĢmazlık olursa, son karar genellikle devlet mahkemeleri ya da uyuĢmazlık mahkemelerinde verilir.

308

Ulusoy ve Akdemir, Mahalli İdareler Teori-Uygulama-Maliye, 25.

309 Kalabalık, “Mahalli Ġdarelerde Özerklik Sorunu”, 10.

310 Hurst Hannum, Autonomy,Sovereignty, And Self- Determination, Üniversity of Pennsylvania Press, Philadelphia,1990; aktaran A.g.e,11.

 Merkezi ve özerk idareler arasında ortak ilgi alanlarına iliĢkin esnekliğe izin veren yetki paylaĢımına iliĢkin düzenlemeler olabilir. Devlet kurallarının yerel düzeyde uygulanması limanların, kitle iletiĢim faaliyeti ve tabi kaynakların iĢletilmesinde ortak uygulamalar gerçekleĢtirilebilir.

Üniter devletlerde ise siyasal özerk örgütlenmeler (bölgeli devlet) aĢağıdaki nitelikleri taĢımaktadır:311

 Siyasal bölgelerin, belirli düzeyde yetkiye sahip yasama ve yürütme organları vardır. Yasama özerkliği de denilebilir, kendileri verilen sınırlar içinde yasa yapma ve bunları uygulama hakları bulunmaktadır.

 Genellikle üniter devletlerde olduğunu gibi yargı ilkesinin birliği söz konusudur ve yargılama yetkileri yoktur, olsa da semboliktir.

 Bölgeli devletlerde, devletin tekliği ilkesi söz konusudur, fakat üniter devletten farklı olarak milliyetlere ve bölgelere siyasal özerklik hakkı tanınmıĢtır.



Siyasal özerklik, genelde ulusal bütünlüğünü sağlayamamıĢ devletlere veya devlet içindeki farklı milletlere tanınmıĢ olabilir

.

Yerel yönetimler, yerel kamu hizmetlerinin yürütmesinden sorumludur. Dolayısıyla siyasal yerinden yönetim gibi yerel devlet ya da yerel hükümet gibi kurumlarla karıĢtırılmaması gerekir. Yerel yönetimler kamusal görevleri merkezi yönetimle paylaĢan, belirli görevlerin ve hizmetlerin yerine getirilmesinden mesuliyetli olan yönetsel yerinden yönetim kuruluĢlarıdır.312 Federe devletler, federal anayasanın önledikleri dıĢında, kendi yasalarını kendileri yapar ve federal mahkemeler dıĢında kendi yasalarını uygulayan bağımsız mahkemeleri de vardır.313

Federal yönetimlerde, eyaletler yasa yapma ve yargılama hususlarında bağımsızlıklarını korurken, yerel yönetimler ise söz konusu değildir. Bu güçler ister federal devlet, ister tek yapılı devletlerde olsun egemenlik hakkı üst organlarca kullanılmaktadır. Yerel yönetimler ise egemenlik hakkına sahip bir devlet veya yarı egemen nitelikte bir eyaletin, belirli bir yörede yaĢayan yurttaĢlara yerel nitelikte kamu hizmeti sağlayan ve egemenlik hakkı olmayan ünitelerdir.314

Siyasal özerk ve idari özerk birimlerini görev veya yetki yönünden kıyaslarsak; siyasi özerklik federe devletlerde yasama, yargı ve yürütme yetkileri bulunurken,

311 Nalbant, “Bölgesel Devlet: Yeni Bir Devlet Biçimi Mi? (I) Kuramsal Temeller”, 70. 312

Bozkurt ve Ergun, Kamu Yönetimi Sözlüğü, 259.

313 Nadaroğlu, Mahalli Ġdareler, 27. 314

bölge örgütlenmelerinde ise genellikle kısmi düzeyde yasama veya istisnai olarak yargı yetkileri vardır. Fakat yerel yönetimlerde ise karar organı ve bazı durumlarda temsil organı seçimlerle iĢbaĢına gelen belirli düzeyde idari ve mali yönden serbestliğe sahip kuruluĢlardır. Diğer bir deyiĢle yasama ve yargı yetkileri yoktur. Bu nedenle yerel yönetimler için belirli bir yörede hayatını idame ettiren yurttaĢların yerel nitelikli isteklerini karĢılamak amacıyla kurulmuĢ birimlerdir.

Belgede Yerel siyasetin meşruiyet unsurlarının Türkiye'de yerel yönetimler bağlamında incelenmesi (sayfa 102-105)