Üretim, temel amacı topluma değer yaratmak olan ve insan gereksinimlerinin, doğa tarafından tam olarak karşılanmaması sonucu ortaya çıkan ve insanlar tarafından gerçekleştirilen bir etkinliktir (Tanyaş ve Baskak, 2006). Bir üretim sisteminde girdiler (malzeme, işçilik, sermaye, enerji ve diğer), dönüştürme süreçlerinden geçirilerek çıktılar (ürün, yarı ürün, yan ürün, hizmet, artıklar) haline getirilir. Bu sistemi etkileyen çevresel etmenler ise ekonomik koşullar, yasal koşullar, rakipler ve rekabet koşullarıdır (Tanyaş ve Baskak, 2006).
3.1.1 Üretim sistemlerinin ürüne uygulanan stok politikasına göre sınıflandırması
Stok politikası ele alındığında, ürünün teslim zamanı ve ürün üzerinde istenen özelleştirmeler en önemli değişkenler olmaktadır. Ürüne uygulanan stok politikasına göre üretim sistemleri üç ayrı sınıfta incelenmektedir (Tanyaş ve Baskak, 2006). Bu sınıflandırma, kamçı etkisinin analizi açısından en önemli sınıflandırmayı teşkil etmektedir.
3.1.1.1 Stok için üretim
Ürün üzerinde özelleştirmelerin hemen hiç olmadığı, ancak teslim zamanının önemli olduğu durumlarda ürün, müşteri talebinden bağımsız olarak üretilerek stoklanacak, ve siparişi takiben hemen sevk edilecektir (Tanyaş ve Baskak, 2006).
3.1.1.2 Sipariş için üretim
Müşterilerin ürün üzerinde çok fazla özelleştirme yaptığı ve bunun için toplam üretim zamanını beklemeyi göze aldığı yapılardır. Üretici sadece hammadde stoğu bulunduracak, ve müşterinin talebine göre spesifik ürünlerin üretimini gerçekleştirecektir (Tanyaş ve Baskak, 2006). Sipariş için üretim; imalatın yapıldığı sürelerin düzeni bakımından üç alt gruba ayrılır:
• Az sayıda mamulün yalnız bir defa üretilmesi.
• Az sayıda mamulün belirli aralıklarda periyodik olarak üretilmesi (Kobu, 1996).
3.1.1.3 Siparişe göre son işlemler
Stok için ve sipariş için üretim sistemlerinin karışımı niteliğinde olan sistemdir. Ürüne ait ana parçalar, alt montaj grupları ve opsiyonel parçalar üretilerek stoklanır. Müşterinin spesifik taleplerine göre montaj gerçekleştirilir ve müşterinin bekleme süresi, sadece montaj süresi ile kısıtlanmış olur (Tanyaş ve Baskak, 2006).
3.1.2 Üretim sistemlerinin yönetimi
Üretim yönetimi; miktar, kalite, zaman ve maliyet parametrelerini optimize etmeye çalışarak ürünün, istenen kalitede, istenen miktarda, istenilen zamanda ve en düşük maliyetle gerçekleşmesini sağlayacak biçimde bir işletmenin elinde bulunan malzeme, makine, işgücü, vb. üretim kaynaklarının planlanması, üretimin gerçekleştirilmesi, kontrol edilmesi ve geliştirilmesi olarak tanımlanmaktadır (Tanyaş
ve Baskak, 2006).
Üretim yönetiminin birincil amaçları kısaca aşağıdaki gibi sıralanabilir (Tanyaş ve Baskak, 2006):
1. Tüketici taleplerinin fiyat, zaman, miktar ve kalite açısından en iyi şekilde karşılanması.
2. Stok düzeyinin olabildiğince düşük tutulması veya stok devrinin arttırılması.
3. Đşletmenin insan gücü ve makine kaynaklarından yararlanma derecesinin yükseltilmesi.
3.1.3 Üretim planlama ve kontrol
Üretim planlama ve kontrol, üretilecek ürünü belirlemek, üretim için donanım gereksinimi saptamak ve ürünlerin istenen kalite ve maliyette, istenen sürede, doğru zamanlarda ve istenen miktarlarda oluşumunu sağlayacak çizelgeleme, programlama çalışmalarını yapmak gibi faaliyetlerden oluşan bir üretim yönetimi etkinliğidir (Tanyaş ve Baskak, 2006).
Üretim planlama ve kontrolün önemi, aşağıda belirtilen nedenlerden ötürü artmaktadır (Barutçugil, 1988):
1. Küresel rekabetin hızlı bir şekilde artması
3. Đşletme içi faaliyetlerin koordinasyon zorluğu
4. Đşletmeler arası ilişkilerin yoğunlaşması
5. Talebin büyümesi ve çeşitlilik kazanması
6. Tedarik ve dağıtım faaliyetlerinin geniş bir alana yayılması
7. Kalite, fiyat ve hizmet rekabetinin yoğunlaşması
8. Etkinliğin sağlanması amacıyla malzeme, makine zamanı ve işgücü kayıplarını en az düzeye indirgeme çalışmaları
9. Çok işlevli yapıya geçiş
3.1.4 Stok yönetimi
Stok kavramı, mal ve hizmet üretimi ve satışı için gerekli olan malzemeleri içermektedir. Stok kavramı dahilinde yer alan bu malzemeler, fiziksel varlıklardan oluşmaktadır. Stok sorunu, kar amacı güden veya gütmeyen birçok işletme için ortak bir sorun olup, çözümü için özellikle II.Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde çok yoğun çalışmalar ve analitik yöntemler geliştirilmiştir (Tanyaş ve Baskak, 2006).
Envanter ise daha geniş bir anlam ifade etmekte olup, stokların yanı sıra makine vb gibi demirbaş malzemeleri de içerir ve genellikle parasal olarak ifade edilir (Tanyaş
ve Baskak, 2006).
Stok yönetimi, ürün ve hizmet pazarlama, ve satış fonksiyonunu destekleyen satın alma, nakliye ve depolama faaliyetlerle birlikte dağıtım kanalını oluşturmaktadır. Dağıtım kanalı ise kısaca ürün veya hizmetleri pazara ulaştıran araçlar dizisi olarak tanımlanmaktadır (Tanyaş ve Baskak, 2006).
Stoklar; tedarikçiler, üreticiler, depolar, toptancı ve perakende mağazaları, ve tüketicilerde oluşmakta olup, bir tedarik zincirinde yer alan stok alanları Şekil 3.1’de verilmiştir (Tanyaş ve Baskak, 2006).
Bu stoklar, alan kirası ve amortismanı, elde bulundurma, enerji, güvenlik, bakım, sigorta gibi maliyetlere neden olmakta, ve bu maliyetler de ürün ve hizmetlerin fiyatlarına yansımaktadır (Tanyaş ve Baskak, 2006). Etkin bir stok yönetiminin, bu maliyetleri azaltmaya yönelik olmakla beraber, aynı zamanda dağıtım depolarında stok devir hızının ve müşteri hizmet düzeyinin artmasına yönelik olması gerektiği belirtilmektedir (Tanyaş ve Baskak, 2006).
Stok yönetiminde, itme ve çekme sistemleri olmak üzere iki temel yaklaşım söz konusudur. Đtme sisteminde malzeme stokları, önceden belirlenmiş yeniden sipariş
verme noktası (reorder level - ROL) düzeyine düştüğünde, ekonomik sipariş miktarı (economic order quantity - EOQ) kadar sipariş edilmektedir. ROL ise, güvenlik stoğu ile tedarik süresine karşılık gelen talebe bağlı olmaktadır. Sipariş verme işlemi, sadece o aşamadaki talep dikkate alınarak gerçekleştirilir (Tanyaş ve Baskak, 2006).
Çekme sisteminde ise sipariş miktarları tümüyle tedarik zincirindeki değişimlere göre belirlenir ve tedarik maliyetleri, itme sistemindeki minimum stok düzeyi maliyetlerinden daha önemlidir (Tanyaş ve Baskak, 2006).
Tedarikçideki stoklar Üreticideki hammadde stokları Üreticideki yarı ürün stokları Üreticideki ürün stokları Bölge depolarındaki ürün stokları Bayideki / Toptancıdaki ürün stokları Perakendecideki ürün stokları Tüketicideki stoklar
Şekil 3.1: Tedarik zincirindeki stok alanları