Alışveriş akdindeki parada şart olan şeyler, ücrette de şarttır. Çünkü ücret, mülk edinilen bir menfaatin parası olarak ücret akdiyle tahakkuk etmiştir. Ücrette bulunması gereken şartlar:
1. Helâl Olması
Köpek, domuz ve murdar hayvandan elde edilen para veya murdar hayvanın tabaklanmamış derisi veya hayvan dışkısı, ücret olarak verilemez. Çünkü bunlar necistir, necis olduğu için de akit sahih olmaz.103 Hz. Peygamber’in, köpeğin bedelini alıp yemekten insanları nehyettiği rivayet edilmiştir.104 Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:
Allah ve Allah'ın Resulü “şarabın, meytenin, domuzun, putların alınmasını ve
101 El-Hin, El-Fıkhu’l-Menheci, c.III, s129 102 El-Hin, El-Fıkhu’l-Menheci, c.III, s.132-133 103
Apaydın, H. Yunus, DİB İlmihal, DİB yayınları Ankara 2006, c.II, s.381 104
satılmasını haram kılmıştır.”105
Sonradan necis olan ve temizlenmesi mümkün olmayan sirke, süt, eritilmiş yağ, zeytinyağı gibi maddelerin de ücret olarak verilmesi caiz değildir.106 Çünkü Hz. Peygamber necis olan sıvı yağın dökülmesini emretmiştir.
Ebu Hüreyre'den şöyle rivayet edilmiştir: "Hz. Peygamber'e, yağın içine fare
düşüp farenin ölmesi durumunda yağın durumu sorulduğunda 'Eğer yağ katı ise farenin bulunduğu kısım oyularak alınıp atılır, gerisi yenir. Eğer yağ sıvı ise sakın ona yaklaşmayın' buyurdu."107 Hz. Peygamber'in (s.a.v) “ sakın ona yaklaşmayın” veya
“onu dökün” demesi, bunların temizlenmesinin mümkün olmadığına delâlet eder.
Dolayısıyla bunları satmak ve ücret olarak vermek de caiz olmaz.
2. Ücretin, Kendisinden Yararlanılabilecek Şekilde Olması
Haşerat veya buğdayın iki danesini ücret olarak vermek caiz değildir. Zarar vermesi söz konusu olduğundan yırtıcı hayvanların, şer'an kullanılması haram olan oyun, çalgı aletleri, putlar ve resimleri ücret olarak vermek de sahih değildir. Çünkü bunlar kendisinde bir menfaat olmayan ve mal sayılmayan şeylerdendir. Bu nedenle de bunları ücret olarak vermek caiz olmaz.108
3. Ücreti Teslim Etme Kudreti Olması
Havadaki kuşun, sudaki balığın, elinde olmayan gasp edilmiş malın ücret olarak verilmesi caiz değildir. Gasıp, gasp ettiği malı ücret olarak verebilir. Mal sahibi gasp edilmiş malını gasıptan alabilecek durumda ise onu ücret olarak verebilir.109
4. Ücretin Malum Olması
Ücret, akit yapan taraflarca bilinmelidir. Kiralanan kişinin çalışmasıyla meydana gelen malın bir parçasını ücret olarak vermek meçhul ücret türüne girer. Miktarı belli buğdayı öğütmek karşılığında çıkan unun dörtte birini veya beşte birini ücret olarak vermek de caiz olmaz. Zira unun miktarı meçhuldür. Ayrıca ücretle çalışan kişinin onda emeği vardır. Bu nedenle de onun ücret olarak verilmesi caiz olmaz. Nitekim Hz.
105
Buhari, Kesb bölümü, 2122, Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim İbnu’l-Haccacel-Kuşeyri en-Nisaburi (204-261) kesb bölümü, 1581
106
Elbânî, Muhammed Nâsıruddin (V. 1420 H.), Sahihu Mevâridi'z-Zam'an ilâ Zevâidi İbn Heban (Hibbân), Riyad Dâru's-Sâmi’î li’n-Neşr ve’t-Tevzi',2006/1427, 2006 s.331
107
Elbânî, Mevâridi'z-Zam'an ilâ Zevâidi İbn Heban (hibban), s.331 108
El-Hin, El-Fıkhu’l-Menheci, c.III, s130-132 109
Peygamber (s.a.v) öğütülen maddeden bir kısmını almayı yasaklamıştır. Bu, öğütme ücreti olarak öğütülen maddeden bir kafiz (Peygamber döneminde kullanılan ölçek) vermenin yasak olduğuna delâlet eder.110
Ancak unun bir kısmı karşılığında diğer daneleri öğütmek için adam kiralamak caizdir. Çünkü burada icâre akdinin sahih olmasına mani olacak bir meçhuliyet yoktur, kiralanan kişinin emeği de kendi ücretine karışmış değildir. Eliyle veya alet yardımıyla ekin biçen bir kişiye, mahsulün bir parçasını vermek, dernek ve benzeri yerler için para toplayan kişiye, topladığı paranın yüzde ikisini veya daha fazlasını ücret olarak vermek de caiz değildir. Evleri veya diğer eşyaları satan komisyonculara, sattığı malın muayyen bir parçasını ücret olarak vermek de sahih değildir. İcâre akdinin bu üç şekli de sahih değildir, zira burada ücretler meçhuldür. Bu yolla mal kazanmak gayr-ı meşrudur; veren de alan da sorumludur. Özellikle de dine hizmet eden birtakım dernek ve cemiyetler için toplanan malların çoğu fakirlerin, miskinlerin hakkıdır, yani zekât malıdır. Oysa o dernek ve cemiyetler için para toplayan kişiler batıl yolla o malın bir parçasını yemekte o dernek ve cemiyetler için para toplayıp onun bir miktarını ücret olarak almakla da güzel bir iş yaptıklarını zannetmektedirler.111
Bilindiği gibi, İslâm hukukunda icâre akdi belli bir süre için belli bir ücretle akdedilir. O halde süre dolmadan mal sahibi kira bedelini yükseltemez. Buna hakkı yoktur. Kiracı da akdedilen kira nispetini düşüremez. Onun da buna hakkı yoktur. Ancak iki tarafın rızası ile kira bedelini süresi dolmamış olsa bile artırıp eksiltmekte bir sakınca yoktur. Kiralama süresi sona erdikten sonra artırıp eksiltmek zaten söz konusu olamaz. Çünkü süre sona ermiştir. Kiralama için yeni bir akde ihtiyaç vardır. O takdirde yeni akit yapılırken yeni bir pazarlık yapmak caizdir.112
Medeni hukukta ise ücret; kira sözleşmesinin tanımının yer aldığı Borçlar Kanunu’nun 248. maddesinde “ücret” terimine yer verilmiştir.113 Ücret, “bir kimseye
bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen
110
Dârekutni, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer (v.385/995), es-Sünenü’l-Kübra, Beyrut, 4.baskı, 1981, c.I hadis no:195
111
El-Hin, El-Fıkhu’l-Menheci, c.III, s130-132 112
Yıldırım Celal, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, Uysal Kitapevi yayınları, Ankara, t.y. c.III s.390-391
113
İş görme sözleşmelerinde, işverenin işçiye karşı olan borcunu ifade etmek için “ücret”teriminin kullanılması doğru olmakla birlikte, kira sözleşmelerinde kiracının kiralayana karşı olan borcu her zaman paradan ibaret olmadığı için Borçlar Kanunumuzda ki ücret ifadesini kira bedeli olarak anlamak gerekmektedir. Nitekim bu konudaki sıkıntı Tasarıda giderilmiştir. Arpacı, Kira Hukuku ve Uygulaması, s. 18
tutardır”114 yani yapılan çalışma karşılığında bir hak ediştir. Bu tanım dikkate alındığında kanunumuzda geçen ücret terimini kira bedeli olarak anlamak daha doğru olacaktır. Kira bedelinden kastedilen paradır. Para dışındaki edinimler de kira bedeli olarak kararlaştırılabilmekle beraber çoğu halde sözleşmenin niteliğini değiştirebilmektedirler.115 Taraflar Borçlar Kanunu’nun 19. ve 20. maddelerinde yer alan genel sınırları aşmamak şartıyla kira bedelini serbestçe belirleyebilirler. Çünkü bilindiği üzere, hukukumuzda irade serbestîsi prensibi hâkimdir.
Yine kanunumuzda yapılan son değişikler neticesinde kira bedelinin döviz olarak belirlenmesi imkânı da sağlanmıştır.116