Williams ve Anderson (1991: 601-602), yöneldiği hedefe göre örgütsel vatandaĢlık davranıĢlarını, birey hedefli davranıĢlar ve örgüt hedefli davranıĢlar olmak üzere iki baĢlık altında incelemiĢlerdir. Gilbert ve diğerleri (2010: 341), bu vatandaĢlık türlerini Ģu Ģekilde açıklamaktadırlar:
Örgüt Hedefli DavranıĢlar: Örgüte yönelik herhangi bir olumsuz durumun önlenmesi ve/veya örgüte katkısı olabileceği düĢünülen bir düĢüncenin dile getirilmesi, uygulanması, paylaĢılması ve bireyin örgütsel yapıya aktif bir Ģekilde katılım sağlaması gibi davranıĢları içeren, sonuçları itibariyle bireyler ile örgüt arasındaki etkileĢim içerisinde yer alan örgütsel vatandaĢlık davranıĢlarıdır.
Birey Hedefli DavranıĢlar: Bireysel özellikler, kiĢilik yapısı, çevre ile uyum, örgütün sosyal imkânları, yürütülen faaliyetlerin niteliği gibi unsurların etkisiyle oluĢan ve sonuçları itibariyle bireyler arasındaki etkileĢim içerisinde yer alan örgütsel vatandaĢlık davranıĢlarıdır. ÇalıĢanların birbirlerine, iĢle ilgili konularda hiçbir karĢılık gözetmeksizin yardımcı olmaları, iĢe gelemeyen arkadaĢının sorumluluklarını gönüllü olarak yüklenmeleri ve baĢkalarını etkileyen konularda faaliyete baĢlamadan önce birbirlerini haberdar etmeleri bu kategoride yer almaktadır.
2.3.2. DavranıĢ Tarzına Göre Örgütsel VatandaĢlık DavranıĢları
DavranıĢ tarzlarına göre örgütsel vatandaĢlık davranıĢları iki farklı Ģekilde ortaya çıkmaktadır. Bu davranıĢlar kısaca Ģu Ģekilde açıklanabilir (Bogler and Somech, 2005: 421):
Olumlu Aktif DavranıĢlar: Bu davranıĢ türünde, üyeler hiçbir baskı altında kalmadan, örgütün faydasına olacağına inandıkları davranıĢları sergilemektedirler.
KiĢilerin çalıĢtıkları örgüte mensup olmalarından kaynaklanan ve bu nedenle onlardan beklenmekte olan davranıĢların ötesinde sergiledikleri faydalı davranıĢları ifade eder. Üyelerin örgütün faydasına olan faaliyetler konusunda gönüllü davranıĢlar göstermeleri ve ekstra rol davranıĢlarını gönüllü olarak sergilemeleri olumlu aktif davranıĢlar kapsamındadır. Bu davranıĢlar, tüm çalıĢanlar ve örgüt yönetimi tarafından takdir edilen ve benimsenen davranıĢlardır.
Olumlu Sakınma DavranıĢları: Olumlu sakınma davranıĢları, üyelerin örgütün aleyhine olan davranıĢlardan çekinmeleri ve bu davranıĢları yapmaktan sakınmalarıdır. Bu davranıĢ türünde iĢgörenler, örgütte yaĢanan aksaklıkları sorun haline dönüĢtürmeyerek veya görmezlikten gelerek uyumlu bir iĢ ortamı yaratmak, kendisine aktarılan örgütsel kaynakları israf etmeyerek verimliliğe katkı sağlamaya çalıĢmaktadırlar.
Bu iki tür davranıĢ arasında önemli farklılıklar vardır. Ġlkinde, üyeler örgüt için aktif bir Ģekilde örgüt hayatının içinde yer alırlar. Bu nedenle aktif, çalıĢkan ve üretkendir. Ġkincisinde ise amaç örgüte zarar vermemektir. Bu nedenle, burada aktiflikten söz edilemez, sadece kaçınma söz konusudur. Birbirinden farklı olmakla beraber, bu iki tür davranıĢ da istenilen ve örgütün faydasına olan davranıĢlardır. Çünkü her ikisinde de ortak amaç, örgütün verimliliğini ve etkililiğini artırmaktır. Ġki tür davranıĢ arasındaki farklılığın temel nedeni ise kiĢisel ya da örgütsel farklılıklardır (Özdevecioğlu, 2003a:119).
2.3.3. Diğer Örgütsel VatandaĢlık DavranıĢı Türleri
Sahte vatandaĢlık davranıĢları: Üyelerin izlenim amaçlı olarak üstlerine ve örgüt yöneticilerine yakın davranmaları, sadece onların gördüğü zamanlarda ilave iĢler yapmaları, onların özel iĢleri ile ilgilenmeleri, örgütlerde çok sık rastlanan durumlardır. Bu davranıĢlar, “izleme davranıĢı” (yağcılık) olarak nitelendirilmektedir. Ġzleme davranıĢının, örgütsel vatandaĢlık davranıĢı ile ayırt edilmesinde yöneticilerin çalıĢanlarını tanıması ve yöneticilik becerilerinin büyük önemi bulunmaktadır. Tecrübesiz ve çalıĢanlardan uzak olan yöneticiler, bu kiĢilerin davranıĢlarını örgütsel vatandaĢlık davranıĢı olarak algılayabilmekte ve değerlendirmeye alabilmektedir. Fakat tecrübeli ve çalıĢanlar ile sürekli ilgilenen
yöneticiler, bu davranıĢları ayırt etmekte zorluk çekmemektedirler (Çelik, 2007: 119- 120). Bu tip davranıĢlar, örgüt yönetimi farkında olduğu ve bir adaletsizliğe sebep olmadığı sürece örgüt için faydalı davranıĢlardır. Sebebi ne olursa olsun, örgüt için yapılan ilave katkılar bulunmaktadır. Fakat yöneticiler tarafından fark edilmez ve ödüllendirmede adaletsizliğe sebep olursa, örgüt için olumsuz sonuçlara sebep olabilmektedir.
Anti vatandaĢlık davranıĢları: ĠĢgörenler, bazen örgüt açısından negatif sonuçlar doğurabilecek davranıĢlar sergileyebilmektedirler. Bu davranıĢlar, örgütün etkinliğini olumsuz yönde etkileyen davranıĢlardır. Podsakoff ve MacKenzie (1997: 146) anti vatandaĢlık davranıĢlarını, kuralları çiğneme, otoriteye karĢı koyma, baĢkalarının iĢlerini sabote etme, rakip örgütlere bilgi sızdırma, örgütü zorda bırakacak bilgileri basına aktarma, çok iĢ yapıyor görüntüsü altında az iĢ yapma, mesai saatlerinde özel iĢleri ile ilgilenme, örgüte ait malzemeleri satma gibi örneklerle betimlemiĢlerdir.
Olumsuz yardımlaĢma davranıĢları: Üyeler maaĢ artıĢı, sosyal hakların geniĢletilmesi gibi kendi çıkarlarının söz konusu olduğu durumlarda, aralarında bir dayanıĢma geliĢtirerek örgüt yönetimi ile pazarlık edebilmektedirler. Bu dayanıĢma ve yardımlaĢma faaliyetleri, örgütün yararına değil zararına olan davranıĢlardır (Padsakofff and Mackenzie, 1997: 146). MaaĢlarına zam almak veya sosyal haklarını geniĢletme adına üyelerinn bir araya gelerek, üretimi aksatmaları, kendi aralarındaki dayanıĢmaların bir sonucudur. Böylesi davranıĢlar, örgütte sabit maliyetlerinin yükselmesi, sipariĢlerin yetiĢtirilememesi, pazar payının küçülmesi gibi sonuçlar doğuracaktır.
MüĢteri odaklı davranıĢlar: Üyeler müĢterilerle olan iliĢkilerinde örgüt tarafından belirlenen kurallara uymadıkları takdirde, sergiledikleri davranıĢların sonuçları olumsuz olabilmektedir (Padsakofff and Mackenzie, 1997: 146). Sözgelimi, bir üyenin yetkisi olmadığı halde sadece müĢteriyi memnun etmek adına fiyat indirimi yapması, kullanılmıĢ bir ürünü değiĢtirmesi iyi niyetle sergilenen ancak örgüt açısından olumsuz sonuçlar doğuran davranıĢlardır.
2.4. ÖRGÜTSEL VATANDAġLIK DAVRANIġI ĠLE BENZER