Çocuk Dostu Bilgi Toplama Yolları

Çocuğun yüksek menfaatinin gözetilmesi ilkesinin usuli karakteri, bilgi toplama yollarının çocuğun menfaatlerine uygun olmasını; buna yönelik çocuk dostu yöntemler geliştirilmesini gerektirmektedir. Nitekim çocuklarla ilgili karar verme sürecinin tamamında çocuğun korunması ve haklarından en yüksek düzeyde faydalandırılması oldukça önemlidir. Konumuzla ilgili olarak bilgi toplama yollarına ilişkin olarak “yaş tespiti, mülakat, kişisel verilerin korunması” hususlarının öne çıktığı görülmektedir.

a. Yaş Tespiti

Özellikle menşe ülkesi dışında bulunan ve yaşını gösteren herhangi bir belgeye sahip olmayan refakatsiz çocuklar bakımından, yaş tespitinin çocuğun menfaatlerine uygun olarak, yalnızca fiziksel görünümü değil aynı zamanda psikolojik, ruhsal ve mental gelişimini de dikkate alacak yollar tercih edilmesi oldukça önemlidir.⁷² Zira bireyin 18

70 United Nation High Commissioner for Refugees (UNHCR), Guidelines on Assessing and Determining the Best Interests of the Child, November 2018, (BIP Guidelines 2018), https://www.refworld.org/docid/5c18d7254.html, (E.T. 05.05.2020), s. 31.

71 KALVERBOER, M.E. /BELTMAN, D./ van OS, C.. /ZILJSTRA, E.A.E.: “The Best Interests of the Child in Cases of Migration: Assessing and Determining the Best Interests of the Child in Migration Procedures” The International Journal of Children s Rights, 2017, vol. 25, s. 114-139, s. 129; European Asylum Support Office (EASO), Practical Guide on the best interests of the child in asylum procedures, EASO Practical Guides Series, 2019, s. 19; IOM, UNICEF, OHCHR, Save the Children, PICUM, ECRE, Child Circle, “Guidance to Respect Children’s Rights in return Rolicies and Practices - Focus on the EU Legal Framework”, 2019, s. 27.

72 General Comment No.6, para. 31(i).

yaşından küçük ya da büyük olması, ÇHS’nin sağladığı korumadan faydalanması açısından belirleyici etkiye sahiptir. Bunun yanında, çocuğun hangi yaş grubu arasında olduğunun tespiti de menfaat değerlendirmesinde esas alınacak hususlardan biridir.

Çocuk Hakları Komitesi, yaş tespitinin bireyin ÇHS’de yer alan haklardan faydalanması için ön koşul olması nedeniyle temel bir husus olduğuna işaret etmektedir.⁷³ Yabancı olarak bulunduğu ülkede, ÇHS’nin sağladığı koruma kapsamına girmemesi, çocuğun haksız bir şekilde ülkeden uzaklaştırılmasına sebep olabilmektedir. Bundan dolayı menşe ülkesi dışında refakatsiz olarak bulunan, kimliğini belirlemeye yarayan belgelere de sahip olmayan bireyler bakımından yaş tespiti çok önemlidir. Bir yönüyle bireyin Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin sağladığı koruma kapsamına girip girmediğinin tespit edilmesi; diğer yönüyle çocuğun yaşına ve gelişim düzeyine uygun bir muamelede bulunulması bakımından yaş, belirleyici bir faktör teşkil etmektedir. Çocuk Hakları Komitesi’nin içtihadında yaş tespitine ilişkin hususlar genellikle bireyin 18 yaşının altında olup olmamasıyla ilgili olarak karşımıza çıkmaktadır. Genellikle çocuk yaşta olduğunu iddia eden başvurucular, vardıkları ülkede taraf devlet makamları tarafından fiziksel özelliklerine göre testlerden geçirilerek 18 yaşından büyük oldukları değerlendirilmekte ve ülkeden uzaklaştırılma riskiyle karşı karşıya kalmaktadırlar. Çocuk Hakları Komitesi’nin ise kısa zamanda çok sayıda verdiği kararlarla bu konuya ilişkin tutarlı bir içtihat geliştirdiğini söylemek mümkündür:

“12.3 Komite, reşit olmadığını iddia eden bir gencin yaşının belirlenmesinin temel önemde olduğunu düşünmektedir. Sonuç, o kişinin çocukken ulusal makamlarca korunma hakkına sahip olup olmayacağını belirler. Benzer şekilde bu nokta Komite için de çok büyük öneme sahiptir, Zira Sözleşme'de yer alan haklardan yararlanılması bu karara bağlıdır. Bu nedenle, bir kişinin yaşını belirlemek için

73 N.B.F. v. Spain (CRC/C/79/D/11/2017), (CRC: N.B.F. v. Spain), para. 12(3).

adil bir süreç yürütülmesi ve çıkan sonuca çocuğun itiraz etmesine fırsat verilmesi zorunludur. Bu süreç devam ederken birey, şüpheden yararlanmalı ve kendisine çocuk olarak muamele edilmelidir. Dolayısıyla Komite, yaş belirleme sürecinde çocuğun yüksek menfaatinin birinci planda dikkate alınması gereken bir husus olması gerektiğini düşünmektedir.”⁷⁴

Çocuk Hakları Komitesi’nin incelediği bir bireysel başvuruda, taraf devlet, çocuğun sınırlar arasına yerleştirilen tel örgülerden atlamayı becerebildiğine göre 18 yaşından büyük olduğu görünümü verdiğini ve yaş tespiti yapılmasına gerek duyulmadığını ifade etmiş; bunun üzerine Komite, yalnızca fiziksel özelliklerin değil aynı zamanda psikolojik ve ruhsal özelliklerin de yaş tespitinde dikkate alınması gerektiğine işaret etmiştir.⁷⁵

Çocuk Hakları Komitesi, konuya ilişkin içtihadında çocuğun yüksek menfaatine uygun bir yaş tespiti sürecini şu ifadelerle tarif etmektedir:

“12(4) Komite, kimlik belgelerinin veya diğer uygun kanıtların bulunmadığı durumlarda, yaş hakkında güvenilir bir ölçüm yapmak için, devletlerin çocuğun uzman çocuk doktorları veya vasıflı diğer profesyoneller tarafından yürütülen fiziksel ve psikolojik gelişimi hakkında kapsamlı bir değerlendirme yapması gerektiğini hatırlatır. Bu tür değerlendirmeler, çocukların görüşmeleri ve uygun olduğu takdirde, eşlik eden yetişkinler de dahil olmak üzere, çocuğun anladığı bir dilde hızlı, çocuk dostu, cinsiyete duyarlı ve kültürel olarak uygun bir şekilde yapılmalıdır. Aksine kanıt olmadıkça mevcut belgeler orijinal kabul edilmeli ve çocuklar tarafından yapılan bildirimler dikkate alınmalıdır. Yaşı

74 CRC: N.B.F. v. Spain, para. 12(3); J.A.B. v. Spain (CRC/C/81/D/22/2017), (CRC: J.A.B. v. Spain), para.

13(3); R.K. v. Spain (CRC/C/82/D/27/2017),(CRC: R.K. v. Spain) para. 9; M.T. v. Spain (CRC/C/82/D/17/2017), (CRC: M.T. v. Spain), para. 13(3).

75 CRC: D.D. v. Spain (CRC/C/80/D/4/2016)

değerlendirilmekte olan birey şüpheden yararlandırılmalıdır. Devletler, diğer hususların yanı sıra, geniş hata payları olan ve ayrıca çocuk için travmatik sonuçlar doğurabilecek ve gereksiz hukuki işlemler yapılmasını gerektiren kemik ve diş muayenesi gibi fiziki özelliklerin analizine dayanan tıbbi yöntemler kullanmaktan kaçınmalıdır.

12(5) Mevcut davada, Komite şunları kaydetmektedir: (a) yaşının tespiti için, kayıtsız bir şekilde İspanyol topraklarına gelen başvurucu, sol elinin röntgeni ve iddia edildiği üzere, özellikle psikolojik testler olmaksızın yalnızca fiziksel incelemelerden oluşan tıbbi testlere tabi tutulmuştur. Sürecin bir parçası olarak, başvurucu ile mülakat yapıldığına dair kayıtlar mevcut değildir. (b) Yapılan testlerin güvenilirliği hakkında, söz konusu tıp merkezi, Greulich ve Pyle Atlas'a göre, olası bir hata payı bırakmadan, başvurucunun kemik yaşının 19’dan daha fazla olduğunu tespit etmiştir. (c) Bu tıbbi sonuç temelinde, Granada Yüksek Mahkemesi’nin çocuk soruşturma hizmeti, başvurucunun yasal yaşta (reşit) olduğunu belirten bir karar çıkarmıştır.

12(7) Taraf devlet, başvurucunun açıkça reşit yaşta göründüğü ve doğrudan yetişkin olarak kabul edildiğini buna rağmen, yine de yaş tespiti için tıbbi testler yapıldığını belirtmesi karşısında Komite, taraf devlete Genel Yorum No.6’yı hatırlatır. Buna göre yaş değerlendirmelerinde, bireyin fiziksel görünümüne ek olarak bireyin psikolojik olgunluğu dikkate alınmalıdır. Yaş tespitinin bilimsel, güvenli ve tarafsız bir yaklaşımla çocuğa ve cinsiyete duyarlı bir şekilde yapılması; belirsizliğin devam ettiği durumlarda ise şüpheden birey yararlandırılması ve bireye çocuk olarak muamele edilmesi gerekmektedir.”⁷⁶

76 CRC: N.B.F. v. Spain, para. 12(7).

b. Mülakat

Çocuk Hakları Komitesi, katılım hakkının tam olarak yerine getirilmesi için taraf devletlerin, çocuğun kendine saygı duyulduğunu hissettiği, görüşlerini ifade ederken güvende olabileceği bir ortam sağlamaları gerektiğini ifade etmektedir.⁷⁷ Bu bağlamda yaşça küçük çocuklara, kendi deneyimlerini, bakış açılarını ve isteklerini açıkça anlatabilecekleri, oyun, vücut dili, drama, çizim, boyama gibi çeşitli iletişim biçimleri ile kendilerini ifade etme imkânı tanınmalıdır.

Ayrıca içinde bulundukları özel durumlardan dolayı kendisine anlatılanları anlayamayan veya görüşlerini açıklamakta zorlanan çocukların da bu haktan yararlandırılmasına yönelik gerekli tedbirler alınmalıdır.⁷⁸ Örneğin engelli çocuklarla karşılıklı iletişime geçme konusunda uzmanlardan yardım alınmalı; yabancı uyruklu çocukların anladıkları dilde kendilerini ifade edebilmelerine imkân verilmelidir.⁷⁹

Bununla birlikte çocuğun savaş, şiddet, cinsel istismar mağduru olması veya uluslararası koruma ihtiyacı içinde olduğu durumlarda, çocuğun tam korunmasını temin ederek görüşlerine başvurulmalı, uzman ve psikologlar eşliğinde deneyimleri sorulmalıdır.⁸⁰ Yanlış bir uygulamanın çocuk üzerinde travmatik sonuçlar doğurabileceği unutulmamalıdır.

c. Çocuğun Kişisel Verilerinin Korunması

Uluslararası nitelik taşıması bakımından ülkeden uzaklaştırmaya ilişkin iş ve davalarda, gerek çocuğa ilişkin gerekse uzaklaştırılacağı ülkeye ilişkin bilgi edinme sürecinde çocuğun kişisel verilerinin korunması büyük önem taşımaktadır.⁸¹ Uzaklaştırılacağı ülkeye ilişkin bilgi edinme esnasında, ülkelerarası adli yardım sistemleri vasıtasıyla veya bizzat çocukla ve onunla temas halinde olan kişilerle görüşmeler

77 General Comment No. 12, para. 21.

78 General Comment No. 14, para. 54.

79 UNHCR, A Framework fort he Protection of Children, 2012, https://www.unhcr.org/50f6cf0b9.pdf, (E.T. 04.06.2020), s. 23.

80 A.g.m., s. 27.

81 IOM et. al., s. 26.

yapılırken; bütün aşamalarda çocuğun menfaatlerine uygun hareket edilmesi; gerekli düzeyde bilgi toplanması, çocuğun hassas bilgilerinin üçüncü kişilerle paylaşılmasında dikkatlı ve ölçülü olunması gerekmektedir. Toplanan veriler, çocuğun yüksek menfaati değerlendirmesinde kullanılmadan önce doğrulanmalı ve analiz edilmelidir.⁸²