Çeviride Kişisel Beceriler: Özyeterlilik, Benlik Kavramı,

Çeviride bilişsel olmayan beceriler olarak da tanımlanabilen ve bireyin yaşanmışlık düzeyi, tecrübeleri, duygusal zekâ düzeyine bağlı olan pek çok kişisel beceri bulunmaktadır. Tezin bu kısmında, kişisel beceriler arasında yer alan ve çevirmen açısından en önemli olduğu varsayılan Özyeterlilik, Benlik Kavramı, Özfarkındalık, Özgüven, Esneklik, Motivasyon, Yaratıcılık, Sezgi kavramlarına yer verilmiştir.

Özyeterlilik: Çeviri görevini başarıyla yerine getirebilme beklentisidir ve kişinin genel

olarak performansına inanması, güvenmesidir. Özyeterlilik etkin öğrenme, iş tutumu ve iş performansının önemli göstergesidir. Aynı zamanda bu kavramın kişinin benlik, özsaygı ve girişimcilik gibi psikolojik kavramlarla bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, özyeterlilik kavramının sorumluluk alma, azim, geri dönüt, eğitimde ve iş yaşamında öğrenme ve başarı gibi kavramlarla pozitif yönlü bir ilişkisi bulunmaktadır (Bontempo ve Napier, 2011: 92-93). Bununla birlikte özyeterlilik, çeviri süreci incelemelerinde önemli bir araştırma nesnesi haline gelmiştir çünkü kaynak metni okuyup anlama, çeviride karşılaşılabilecek belirsizliklere karşı tolerans gösterebilme, çevirmenlerin profesyonel olabilmeleri için gerekli olan bilgi ve becerilerin edinilmesine yönelik algıları, çeviride gerekli olan arka plan bilgisine ulaşabilme becerisi ve çeviri

82

sürecinde karşılaştıkları çeviri problemlerine çözüm arayışını ne zaman kesip kesmeyeceklerine karar vermede önemli bir rol oynadığı, yapılan araştırmalarca kanıtlanmıştır (Bolaños-Medina 211-212).

Benlik Kavramı125, hayatımızda önemli bir yeri olan insanlardan aldığımız geri dönüt ve deneyim yoluyla oluşan vizyonlarımızdır. Çevirmenlerin benlik kavramı, çeviri edinci modellerinde önemli rol oynamaktadır. Benlik, ayrıca çeviri eyleminin çevirmene yüklediği çeşitli sorumluluk ve sınırların farkında olunması şeklinde de tanımlanabilir. Benlik kavramı çeviri bağlamında, çevirmenin; çevirinin amacının, çeviri işinin gerektirdiği bilgi ve becerilerin farkında olmasını, çeviri işini yerine getirme becerisi konusunda kendini değerlendirmesini, ortaya çıkan çeviri ürününün erek kitlenin beklenti ve ihtiyaçlarına yeterlilik ve uygunluğu açıdan denetleyebilme ve değerlendirebilmesi içerisinde barındırır126. Göpferich’e (2009) göre, benlik kavramı çeviri edincinin geliştirilmesiyle bağlantılı olarak çevirmenlerin sosyal sorumluluk ve rollerini kapsar. Çeviri işinin çevirmene verilmesi ve normlar, çevirmenin psiko-fizyolojik yatkınlığı ile birlikte, çevirmenin benlik kavramı, Göpferich’in çeviri edinci modelinin üç temel faktöründen birini oluşturur. Maureen Ehrensberger-Dow ve Gary Massey (2013) çeviri süreçlerini incelemek amacıyla gerçekleştirdikleri araştırmada çeviri edincinin çevirmenin benlik kavramı ve özfarkındalığı ile ilintili olduğunu bulgulamışlardır (Bolaños-Medina, 2014: 204-205).

Özden’e (2011: 29) göre ise, akademik, sosyal, duygusal ve bedensel olmak üzere benlik kavramının dört boyutu bulunur. “Akademik benlik kavramı, öğrencinin kendi kendisini okulda ve kendi sınıfındaki öğrencilere göre nasıl algıladığının bir göstergesidir. Akademik benlik kavramı gelecekteki başarıyı belirleme gücüne sahiptir” (Koç, 2011: 1). Sosyal benlik kavramı ise, kişinin diğer insan ve gruplarla ilişkisini belirler. Kişinin sağlıklı ilişkiler yürütmesini, iletişim becerileri ve girişkenliğini vurgular. Aynı zamanda farklı koşullara uyum sağlama yeteneğini belirtir. Özellikle benlik kavramının duygusal boyutu duygusal zekânın özbilinç, duyguları idare edebilme, kendini harekete geçirebilme, empati yapabilme ve ilişkileri yürütebilme alt boyutlarıyla ilgilidir. Beden

125 Benlik kavramı; Özsaygı, özfarkındalık ve özyeterlilik gibi üç kavramın bir araya gelmesinden oluşmaktadır (bkz. Bolaños-Medina, 2014: 211-212).

83

boyutu ise kişinin kendini fiziksel olarak nasıl gördüğü ve psikomotor yeteneklerini nasıl kullandığıyla ilgilidir (Özden, 2011: 30). Özden ayrıca şunları belirtir (Özden, 30-31):

“Sağlıklı bir benlik kavramının gelişmesi için bu dört boyutun birlikte düşünülmesi gerekir. Bunlardan biri veya birkaçı ihmal edildiğinde benlik gelişimi olumsuz etkilenecektir. Bu nedenle derslerinde veya sporda çok iyi olduğu halde benlik gelişimi yetersiz olan öğrenciler çoktur. Her ikisinde başarılı olduğu halde, duygularını idare edemediği için, benlik tasarımı çok zayıf olan birçok öğrenci de vardır. Hatta derslerinde, sporda iyi olduğu duygusal gelişimi de yerinde olduğu halde, sosyal olarak başarısız olan öğrencilerin bu alandaki eksiklerinin onların benlik tasarımını olumsuz etkilediğini hepimiz biliriz”

Özfarkındalık; Goleman’a göre özfarkındalığı yüksek olan bireyler hem kendilerinin

hem de birlikte çalıştığı kişilerin duygularını kolaylıkla anlayabilir. Örneğin çevirinin son teslim tarihleri, özfarkındalığı yüksek olan çevirmenler için sorun teşkil etmez çünkü zaman yönetimi stratejilerini iyi uygularlar ve ona göre plan yaparlar (Rodríguez-Castro, 2011: 149). Kussmaul’e göre, özfarkındalık ve özgüven profesyonel çevirmen olmanın iki önemli psikolojik parçasıdır ve birbirleriyle yakın ilişkilidir. Çevirmenler, özfarkındalık sayesinde özgüven kazanırlar. Çeviri sürecinde kendisini neyin beklediğini bilen çevirmenlerin özgüveni de paralel olarak daha yüksek olacaktır. Bu durum Hönig tarafından da doğrulanmaktadır (Bolaños-Medina, 2014: 203).

Özgüven; Kussmaul’e göre, özgüven yaratıcı çevirinin ön koşullarından biridir.

Tirkkonen-Condit ve Laukkanen (1996), özgüven ve çeviri kalitesinin pozitif yönde ilişkili olduğunu ve duygusal faktörlerin çeviri ürünün kalitesinde önemli rol oynadığını belirtir. Çeviri sürecinde, çevirmenin kendisine olan güven duygusu arttığında, çevirmenin salt metin aktarıcısı olmaktan çıkıp iletişimci rolüne bürünmesi daha olasıdır. Bununla birlikte, çevirmenin mesleki güven ve mesleki imajını belirleyen faktörler oldukça karmaşıktır ve araştırmaların bu kavramları kendi içerisinde incelemeleri gerekir. Çeviri eğitiminde de öğrencilere pozitif profesyonel benlik imajı kazandırılmalı ve aynı zamanda yaptıkları çeviri işine güven duymaları sağlanmalıdır (Bolaños-Medina, 2014: 203-204).

Esneklik; Esneklik çevirmenlerin profesyonel yaşamlarında başarılı olabilmeleri ve ekip

içinde uyumlu çalışabilmeleri için gerekli bir kişisel beceridir. Herhangi bir ekip içerisinde, ekip üyelerinden birinin esneklik gösterememesi ekip uyumunu ve ekip içindeki iletişimi olumsuz yönde etkileyebilmektedir (Rodríguez-Castro, 2015: 38). Esneklik kavramına farklı şekilde yaklaşılacak olursa, esnekliğin çeviri sürecinde çeviri

84

kalitesine olumlu etki ettiği söylenebilir çünkü kaynak metnin söz diziminin erek dile aktarılması esnasında esnek davranamayan bir çevirmen, kaynak metnin iletisinin aktarılamamasına neden olabileceği gibi, erek okuyucunun çeviri metni anlamlandıramamasına ve okuma sürecinde sıkılmasına yol açabilir.

Motivasyon; beynin işleyiş yöntemlerinin bir parçasını oluşturmaktadır. Bilginin

edinilmesinde ve uygulanmasında motivasyon etkin rol oynamaktadır. Uzmanlar duygusal olarak karşılaştıkları problemlerle ilgilenir, ortaya çıkan sonuçlardan sorumluluk alır. Birey bağımsız ve sorumluluk bilincine sahip olursa ve duygusal açıdan işine kendini verirse, motivasyonu da yüksek olmaktadır. Motivasyon, çeviriyi başlatma ve tamamlama süreçlerinde etkin rol oynar (Risku, 1998). Güney’e göre (2013:14);

“Motivasyon her alandaki insanlar için geçerli olan bir kavramdır. İnsanların toplumun, grupların veya kurumların amaçları doğrultusunda çalışmaları için onların motive edilmesi gerekir. Çünkü motive edilen birey zevkle işini yapar ve bu da hem kendisinin hem de kurumun verimliliğini olumlu yönde etkiler. Her insan davranışının arkasında bir istek ve önünde bir amaç vardır. Amaca ulaşmak için insanın isteklerinin doyurulması gerekir”.

Bu alıntıdan anlaşılabileceği gibi, çevirmenler çeviri eyleminde bir amaçla yola çıkar. Bu amacın başarılabilmesi ve çeviri işinin müşteriye zamanında teslim edilebilmesi için, çevirmenin motivasyonu olması, diğer bir ifade ile yaptığı işten zevk duyması ve iş tatmininin yeterli düzeyde olması gerekmektedir çünkü çeviri yüksek derece özdisiplin, sabır, strese karşı dayanıklılık vb. gerektirmektedir.

Yaratıcılık; Yaratıcı düşünme, zihinsel etkinlikleri kapsarken, yaratıcılık kavramı

zihinsel ve performansla ilgili etkinlikleri akla getirir. Yaratıcılıkla ilgili bilimsel araştırmaların ilki Guilford liderliğinde Amerikan Psikoloji birliği tarafından 1950’li yıllarda başlamıştır. Yaratıcılık kavramı; esneklik, akıcılık, özgür düşünme, rasyonel düşünme, analitik düşünme, sorun çözme, sezgisel düşünme gibi her türlü zihinsel faaliyetle yakından ilgilidir. Bireylerin yaratıcılığını etkileyen pek çok faktör vardır. Örneğin bireylerin zekâsı, yetenekleri, benlik algısı, sorunlarla başa çıkma, güdülenme düzeyi vb. faktörler yaratıcılığı olumlu anlamda etkilerken, bireylerin problemlerin farkına varamaması, analitik düşünememesi, gözlem becerisinin yetersizliği, kavramsal bilgi düzeyinin eksikliği vb. gibi algısal; kendine güvensizlik, başarısızlık korkusu, sabırsızlık, önyargılı olma, motivasyon azlığı gibi duygusal; içinde bulunulan kültürel

85

kısıtlamalar gibi kültürel; kişinin eşya ve olaylara kalıp anlamlar vermesi, tabu ve fobiler gibi öğrenilmiş; bireyin bir öğretim programını belli zamanda tamamlama zorunluluğunun olduğu yüklü program ve kişinin mükemmeliyetçilik, eleştirilme korkusu, hata yapma korkusu gibi bireysel engeller yaratıcılığa ket vurmaktadır (Doğan, 2011).

Aşağıda yaratıcılığı etkileyen faktörler, kişilik özellikleri, öğretim teknikleri, gerekleri, engelleri, süreç aşamaları, ilişkili düşünceler ve ögelerle ilgili yaratıcılık şeması veya Doğan’ın verdiği isimle yaratıcılık güneşi yer almaktadır:

Şekil 2: Yaratıcılık Güneşi 127

Yaratıcılık kavramını çeviribilim açısından inceleyecek olursak, yüksek duygusal zekâya sahip çevirmenler aynı zamanda yaratıcı yazarlık özelliğine de sahiptir. Bu da çevirmenlerin çeviri sürecinde kaliteli bir çeviri metin üretmelerine yardımcı olmaktadır (krş. Hubscher, 2013). Ayrıca Paul Kussmaul çeviride yaratıcılık konusunu incelemiştir. Bu alanda önemli gelişmeler kaydedilmekle birlikte, çeviride yaratıcılığın ölçülmesi halen büyük bir zorluk teşkil etmektedir. Psikoloji alanında yaratıcılık ile ilgili

127 Doğan, 2011: 195

86

araştırmalar 1950’li yıllarda başlamasına rağmen, çeviribilimde yaratıcılık araştırmaları uzun zaman sınırlı düzeyde kalmıştır ve 1990’lara kadar serbest çeviri ve anlamsal çeviri tartışmaları bağlamında ele alınmıştır. Wills’e (1988) göre bunun sebebi de çevirideki yaratıcılığın kavramsallaştırılmaması, ölçülememesi veya tam olarak tanımlanamamasından kaynaklanmaktadır. Yaratıcılık alanında Kussmaul’ün öncül çalışmasının ardından farklı metin türlerinde örneğin reklam metinleri, dini metinler, görsel-işitsel çeviri, popüler müzik, teknik metinler, hukuk metinleri gibi metin türlerinde çalışmalar yapılmıştır. Hubscher Davidson (2005; 2006) ve Hague (2009) çevirmenlerin yaratıcı kişilik özellikleri üzerinde durmuşlardır. Thomä (2003) ise çeviriye özgü yaratıcılık testi geliştirmiş ve 30 öğrenci ve 16 profesyonel çevirmenin yaratıcılığını inceleyen bir doktora tezi yazmıştır. Çeviride yaratıcılık ile ilgili ilk konferans 12 Kasım 2005 yılında Portsmouth’ta düzenlenmiş ve konferansa profesyonel çevirmenler, araştırmacılar ve çeviri eğitimcileri katılmıştır. Heiden (2005) çeviride yaratıcılık üzerinde gerçekleştirdiği çalışmasında en yaratıcı çevirilerin çevirinin yapıldığı ana evrede olduğunu bulgulamış ve uzun revizyon aşamalarının yaratıcı çeviri süreçlerinin güçlü bir göstergesi olduğunu ortaya koymuştur. Çeviride yaratıcılık ve uzmanlık arasında bir ilişki yakalamak için çok az araştırma yapılmıştır. Thomä, çeviride yaratıcılığın profesyonel çevirmenlerde öğrencilere nazaran daha yüksek olduğunu ve ikinci dilden ziyade ana dile yapılan çevirilerin daha yaratıcı olduğunu ortaya koymuştur (bkz. Bayer-Hohenwarter, 2011).

Sezgi; Bilinçaltı süreçler aracılığı ile algılama işlevi olarak tanımlanabilir. Sezgileri

sayesinde insanoğlu duygu ve düşüncelerinin ötesinde hakikate ulaşabilir (Güney, 2013: 213). Sezgisellik ise durumlar elverdiğinde mantık ve sezgiyi bir arada kullanarak karar verme becerisidir (Özdemir Yaylacı, 2008: 110). Sezgisel kişiler, altıncı hislerine göre hareket eder ve sistematik olmayan şekilde bilgi toplamak, yeni sorunlarla karşılaşmak ve çözümler bulmaktan keyif duyma eğilimindedir, ayrıca bu tipler monoton ve rutin işlerden sıkılan sabırsız kişilik özelliği gösterir. Sezgisel tipler, zihinlerinde birçok şeyi eşzamanlı olarak düşünür ve yeni beceriler kazanmak onlar için oldukça önemlidir (Özkalp, 2013: 37).

87

Sezgi ile ilgili olarak ise ilk çeviribilim çalışmaları bilişsel eylem kuramcıları tarafından gerçekleştirilmiştir. Hans Hönig’ göre çeviri eyleminin sürdürülmesi esnasında çevirmenin salt bilişsel becerileri yeterli değildir. Çevirmenin sezgisi de çeviri sürecinde önemli rol oynamaktadır. Hatta Hönig, sezginin bilişten önce geldiğini belirtmektedir. Öte yandan Wills ise çeviri sürecinde sezgiyi yok saymamakla birlikte bilişsel becerilerin daha önemli olduğunu vurgular (Bnini, 2016). Bu araştırmaların yanı sıra çeviribilim alanında sezgi ile ilgili Hönig’in yaklaşımını doğrulayan araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Özellikle Hubscher-Davidson (2009, 2013), sezgi veya duygusal zekâ gibi kişilik özelliklerinin çevirmenlerin davranışlarını yönlendirmede etkin rol oynadığını ve bunun çeviri sürecinin başarılı geçmesinde destek olduğu göstermiştir (Rojo ve Ramos, 2016).