Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I

(1)

Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I

(2)

1924 Anayasası

1921 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu), olağanüstü koşulların ürünü olan eksik ve yetersiz bir metindir. 20 Ocak 1921 tarihli ve 85 sayılı yasayla kabul olunan

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 23 madde ve bir de “Madde-i Münferide”den (ayrı madde) oluşmaktadır.

1921 Anayasası:

 3. maddesinde yeni bir devletin kurulduğunu bildiriyor (Türkiye Devleti)

 Egemenlik hakkını kesin olarak millete veriyor

 Yasama ve yürütme, hatta yargı yetkilerini Büyük Millet

Meclisi’nde topluyor.

(3)

1924 Anayasası

Cumhuriyetin ilanının ardından olağanüstü koşulların ürünü olan 1921 anayasasının yerine yeni bir anayasa yapılması gereği ortaya çıkmıştır.

Hazırlanan anayasa taslağında,

cumhurbaşkanına ve hükümete parlamenter sistemle bağdaşmayacak ölçüde geniş yetkiler verilerek bir ölçüde yürütme yararına

‘kuvvetler birliği’ ilkesi devam ettirilmek

istenmiştir.

(4)

1924 Anayasası

TBMM’deki görüşmeler sırasında meclis üyeleri tasarının yürütmeye geniş yetkiler veren düzenlemelerine karşı çıkarak bir

anlamda meclisin üstünlüğünü savunmuşlar ve sonuç olarak ortaya parlamenter sisteme daha yakın bir anayasa çıkmıştır.

20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilen 1924

Anayasası, 24 Mayıs’ta yürürlüğe girmiş ve

gerek tek partili hayatta gerekse çok partili

hayata geçildikten sonra 37 yıl boyunca

uygulanmıştır.

(5)

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

İkinci TBMM’nin üyelerinin hemen hemen tamamı Halk Fırkası üyelerinden oluşsa da Türkiye’nin yaşadığı büyük dönüşümler yeni muhalifler yaratmıştır. Cumhuriyetin ilanı ve Hilafet’in kaldırılmasında görülen muhalefet, 1924 Anayasası’nın görüşülmesi ve kabulü sırasında da sürmüştür.

Mustafa Kemal Paşa’nın ısrarlı talebine karşılık I. Ordu Müfettişi Kazım Karabekir, 2. Ordu

Müfettişi Ali Fuat Paşa ve 7. Ordu Müfettişi

Cafer Tayyar Paşa’nın siyasal alanda faaliyet

göstermeyi tercih etmeleri.

(6)

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

9 Kasım’da Hüseyin Rauf Bey’in çevresindeki 32 milletvekilinin partiden ayrılması ve 17

Kasım’da Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kurulması.

Milli Mücadele’nin önde gelen isimlerinden Ali Fuat Paşa, Sabit Bey, Kazım Paşa, Adnan Bey, Rauf Bey, İsmail Canbulat Bey bu

partinin kurucuları arasındadır.

(7)

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

Parti, adem-i merkeziyetçiliği, güçler ayrımını ve evrimci değişimi savunuyor. Liberal bir

ekonomi politikasına sahip. Parti programında özel sermayenin desteklenmesi, serbest ticaret ilkesinin hayata geçirilmesi, yabancı

sermayenin teşvik edilmesi gibi vaatler var.

(8)

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın yeni partiye karşı aldığı önlemler.

 Meclis’teki parti grubu içerisinde disiplinin sıkılaştırılması

 Bir grup Doğulu muhafazakar milletvekiliyle uzlaşmaya varılması.

 CHF’nin radikal kanadını temsil eden İsmet

(İnönü) Bey’in yerine, 21 Kasım 1924’te

siyasal bakımdan liberal biri olarak tanınan

Ali Fethi (Okyar)’nin getirilmesi.

(9)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu

Kürt milliyetçiliği

 1908 Meşrutiyet Devrimi’nden sonra,

başkentteki Kürt seçkinlerinin Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’ni kurmaları.

 1912’de İstanbul’daki bazı Kürt öğrencilerin, daha belirgin bir milliyetçi eğilime sahip olan Hevi (Umut) cemiyetini kurmaları.

 1918 yılında İstanbul’da Kürdistan Teali

Cemiyeti’nin kurulması.

(10)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu

Kurtuluş Savaşı sırasında Kürtlerin tavrı Lozan Barış Antlaşması sonrasında Kürt milliyetçilerinin yaşadığı hayal kırıklığı

1923’te, eski milis subaylarının Azadi (Özgürlük) cemiyetini kurmaları.

Azadi cemiyetinin 1924 yılındaki ilk kongresinde Zaza aşiretleri arasında çok nüfuzlu bir kişi olan Palu’lu Şeyh Sait’in öne çıkması.

Şeyh Sait, Nakşibendi tarikatının çok etkin bir

mensubudur.

(11)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu

Hilafetin kaldırılmasının Kürtler üzerindeki etkisi

Cumhuriyet yönetiminin yeni bir ulusal bilinç oluşturma çabası içindeki uygulamalarının

Kürtler üzerinde yarattığı rahatsızlık

Azadi ile Şeyh Sait’in 1925 Mayıs’ı için

planlamış oldukları büyük isyanın 8 Şubat’ta Piran köyünde zamanından önce patlak

vermesi.

(12)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu Ayaklanmaya Zaza aşiretlerinin hemen hemen tamamı ve iki büyük Kırmançi aşireti katılsa da Kürtler arası anlaşmazlıklar nedeniyle ayaklanma topyekün bir Kürt ayaklanması niteliği

kazanmamıştır.

Ayaklanmanın lider takımı özerk, hatta bağımsız bir Kürdistan arzusu taşımaktadır. Halk tabakası ise

dinsel güdülerden hareketle şeriat ve hilafetin getirilmesini istemektedir.

Alevi Kürtler, hilafet ve geleneksel Sünni düzen

taraftarlarına karşı genellikle Cumhuriyetin laik

eğilimlerini desteklemektedir.

(13)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu

25 Şubat 1925’te Doğu vilayetlerinde bir aylık sıkıyönetim ilan edilmesi

Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda, dinin siyasete alet edilmesini vatana ihanet suçları arasına dahil eden bir değişiklik yapılması

21 Şubat’ta Mustafa Kemal, İsmet Bey (İnönü)’in Ankara’ya çağrılması

2 Mart 1925 günü yapılan güven oylamasını 60’a karşı 94 oyla kaybeden Fethi Bey hükümetinin istifası üzerine

hükümeti kurma görevinin İsmet Bey’e verilmesi

İsmet Bey’in kabinesinin 4 Mart 1925’te Terakkiperver

Fırkalıların ret oyuna rağmen açık farkla güvenoyu alması

(14)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu Yeni hükümet güvenoyu aldığı gün meclise iki kanun tasarısı sunar.

1) Takrir-i Sükun Kanunu tasarısı

2) İki tane İstiklal Mahkemesi (biri Doğu vilayetleri, diğeri ülkenin geri kalanı için) kurulmasını öngören tasarı.

 Takrir-i Sükun Kanunu, iki yıllık bir süre için, hükümete, kamu düzeninin bozulmasına yol

açtığına karar verdiği bütün örgüt ya da yayınları

idari tedbirlerle yasaklama yetkisi verir.

(15)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın bütün

eleştirilerine rağmen Takrir-i Sükun Kanunu 22 ret oyuna karşılık 122 kabul oyuyla meclisten geçmiştir.

Şeyh Sait’in yakalanması (27 Nisan 1925).

İsyan sona erdikten sonra hükümet, askeri müdahaleler ve İstiklal Mahkemeleri yoluyla Kürtleri çok sert cezalara çarptırmış, Kürt

önderlerinden birçoğu idam edilmiş ve 20 binden

fazla Kürt ülkenin batısına yerleştirilmiştir.

(16)

Şeyh Sait İsyanı-Takrir-i Sükun Kanunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Sonu

Takrir-i Sükun Kanunu sonrasında

 İstanbul’daki en önemli gazete ve dergilerin sekiziyle bazı taşra gazeteleri kapatılmış;

 İstanbullu önde gelen gazetecilerin hepsi tutuklanmış ve Doğu’daki İstiklal

Mahkemesi’ne gönderilmiş;

 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 3 Haziran

1925’te hükümet tarafından kapatılmıştır.

(17)

Kaynaklar

Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, çev. Yasemin Saner, 32.B., İstanbul, İletişim

Yayınları, 2016.

Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri

(1789-1980), 3.B., İstanbul, YKY, 1999.