2005
DEVLET PLANLAMA
TEŞKİLATI
T.C. DÜZCE VALİLİĞİ
ABANT İZZET BAYSAL ÜNİVERSİTESİ
DÜZCE TİCARET ve SANAYİ ODASI
DÜZCE BELEDİYESİ
GELİR DAĞILIMI,
YOKSULLUK ve İSTİHDAM
DÜZCE İL GELİŞME PLANI
DOÇ. DR. RAMAZAN SARI
İÇİNDEKİLER
TABLOLAR ... İİİ ŞEKİLLER ... İV
1. GELİRDAĞILIMININTANIMI ...1
2. DÜZCEİLİİÇİNGELİRDAĞILIMININTESPİTİ ...2
2.1 Giriş...2
2.2 Verilerin Elde Edilmesi...3
2.3 Gelir Dağılımı ile ilgili Bulgular...5
2.3.1 Anket Uygulanan Fertler ve Haneler ile ilgili Temel Bilgiler ...5
2.3.2 Fert Sayısı İtibariyle Hane Gruplarının Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelirleri.6 2.3.3 Toplam, Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelir...8
2.3.4 Gelir Getiren Fertler ...10
2.3.5 Kişisel Gelir Dağılımı ...12
2.3.6 Fonksiyonel Gelir Dağılımı...14
2.4 Gelir Dağılımı ve Yerleşim Yeri...15
2.5 Gelir Dağılımı ve Eğitim...17
2.6 Gelir Dağılımı ve Yaş ...20
2.7 Gelir Dağılımı ve Cinsiyet ...21
2.8 Kamu ve Özel Sektörde Gelir Dağılımı ...22
3. İSTİHDAM ...24
3.1 İşgücünün Durumu...24
3.1.1 Genel Olarak ve Cinsiyet İtibariyle İstihdam Durumu ...25
3.1.2 Yerleşim Yeri ve Cinsiyet İtibariyle İstihdam Durumu ...25
3.2 İşgücüne Dahil Olmayanlar...26
3.3 Sürekli Aynı İşte Çalışmama Nedenleri...28
4. TASARRUFARAÇLARI...29
4.1 Tasarruf Yapma Oranları ...29
4.2 Tasarrufların Değerlendirilmesi ...29
5. YOKSULLUK ...31
5.1 Tanım ...31
5.2 Hane İtibariyle Yoksulluk ...31
5.3 Fert İtibariyle Yoksulluk ...33
5.4 Yerleşim Yeri İtibariyle Yoksulluk...34
5.5 Üretim Faktörleri İtibariyle Yoksulluk ...35
5.6 Eğitim Durumu İtibariyle Yoksulluk ...36
5.7 Medeni Hal İtibariyle Yoksulluk...38
5.8 Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksulluk...39
6. DÜZCEİLİNDEGELİRDAĞILIMINI VE YOKSULLUĞUBELİRLEYEN
FAKTÖRLER...40
7. DÜZCEİLİNDEGELİRDAĞILIMINIİYİLEŞTİRMEYEYÖNELİKÖNERİLER.41 7.1 Hedef ve Politikalar...41
7.2 Verilerin Toplanması ile ilgili Öneriler...43
8. BÜYÜMEHEDEFLERİ...45
EKLER...50
EK1:GELİREŞİTSİZLİĞİTEORİLERİ ...50
Yetenek Teorisi ...50
Stokastik Teorisi...50
Bireysel Tercih Teorisi...51
Beşeri Sermaye Teorisi ...51
Eğitim Eşitsizliği Teorisi...52
Miras Teorisi ...52
Ömür Dönüşüm Teorisi...52
EK2:GELİRDAĞILIMIEŞİTSİZLİĞİNİNTESPİTİNDEKULLANILANENDEKS VE YÖNTEMLER ...54
Gini Katsayısı...54
Yüzde Paylar Analizi ...54
Quantile Oranı ...55
Varyasyon Katsayısı...55
Ayrıştırma...55
Diğer...55
EK3:TABLOLAR ...56
KAYNAKÇA ...59
TABLOLAR
Tablo 1. Anket kapsamına giren fert ve hane istatistikleri ...5
Tablo 2. Fert sayısı itibariyle gruplanmış hanelerin yıllık ortalama geliri (milyon TL) ...7
Tablo 3. Fert sayısına itibariyle gruplanmış hanelerde kişi başına düşen yıllık ortalama gelir (tüm fertler, milyon TL)...8
Tablo 4. Hanelerdeki ortalama kişi sayısı ve kişi başına düşen ortalama gelir (milyon TL) ...9
Tablo 5. Yerleşim yerleri itibariyle hanehalkları ve toplam gelir dağılımı (yüzde)...9
Tablo 6. Gelir getiren fertlerin dağılımı ve ortalama gelirleri (12+ yaş)...10
Tablo 7. Gelir getiren fertlerin yaş itibariyle dağılımı...11
Tablo 8. Gelir getiren fertlerin eğitim durumu itibariyle dağılımı (15+ yaş) ...12
Tablo 9. Düzce hanehalklarının yüzde 20’lik gelir dilimlerine göre gelir dağılımı ...13
Tablo 10. Hanehalklarının yüzde10’luk gelir dilimlerine göre gelir dağılımı ...14
Tablo 11. Faktörel gelir dağılımı (yüzde)...15
Tablo 12. Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli işgücünün toplam istihdam ve gelirdeki payları ...15
Tablo 13. Yerleşim yerlerine itibariyle hane ortalama geliri ve gini katsayıları...16
Tablo 14. Yerleşim yeri itibariyle faktörel gelir dağılımı (yüzde) ...17
Tablo 15. Fertlerin öğrenim durumları (15+ yaş)...17
Tablo 16. Öğrenim durumu itibariyle gelir getiren fertler (yüzde, 12+ yaş)...19
Tablo 17. Öğrenim durumu itibariyle gelir getiren fertlerin toplam gelirden aldığı pay (12+ yaş) ...19
Tablo 18. Öğrenim durumu itibariyle sürekli gelir getiren fertlerin ortalama geliri (milyon TL) 20 Tablo 19. Yaş aralıkları itibariyle yıllık ortalama gelir (milyon TL) ...21
Tablo 20. Cinsiyete itibariyle fert sayısı ve gelir dağılımı ...22
Tablo 21. Sürekli çalışan ücretli, maaşlı ve yevmiyeli fertlerin dağılımı...22
Tablo 22. Sürekli çalışan ücretli, maaşlı ve yevmiyeli fertlerin yıllık toplam ve ortalama geliri (milyon TL) ...23
Tablo 23. Maaş, ücret ve yevmiye gelirlerinin toplam kişisel gelirlere oranı ...23
Tablo 24. Genel işgücü durumu ...24
Tablo 25. Yerleşim yeri ve cinsiyette itibariyle işgücü durumu...25
Tablo 26. Neden itibariyle işgücüne dahil olmayanlar (15+ yaş)...27
Tablo 27. Neden ve cinsiyet itibariyle işgücüne dahil olmayanlar (yüzde, 15+ yaş)...27
Tablo 28. Sürekli olarak aynı işte çalışmama nedenleri (15+ yaş)...28
Tablo 29. Tasarruf yapma oranları ...29
Tablo 30. Tercih sırası itibariyle en çok tercih edilen tasarruf araçları...30
Tablo 31. En çok tercih edilen tasarruf araçları...30
Tablo 32. Yoksul hane sayısı (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar) ...32
Tablo 33. Yoksul hane sayısı (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar) ...32
Tablo 34. Hane büyüklükleri itibariyle yoksul haneler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar) ...33
Tablo 35. Hane büyüklükleri itibariyle yoksul haneler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar) ...33
Tablo 36. İl geneli itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar) ...34
Tablo 37. İl geneli itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar) ...34
Tablo 38. Düzce il merkezi yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri
olanlar) ...34
Tablo 39. Düzce il merkezi yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar) ...35
Tablo 40. Diğer yerleşim yerlerinde yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar) ...35
Tablo 41. Diğer yerleşim yerlerinde yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar) ...35
Tablo 42. Üretim faktörleri itibariyle yoksullar (yüzde) ...36
Tablo 43. Eğitim durumu itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...37
Tablo 44. Eğitim durumu itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...37
Tablo 45. Medeni hal itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...38
Tablo 46. Medeni hal itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...38
Tablo 47. Yaş aralıkları itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...39
Tablo 48. Yaş aralıkları itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...39
Tablo 49. Gelir dağılımı, tüketim, yoksulluk ve istihdam verilerinin elde edilme kılavuzu...44
Tablo 50. Gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları...46
Tablo E1. Tarım sektörü gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları ...56
Tablo E2. Sanayi sektörü gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları ...57
Tablo E3. Hizmet sektörü gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları ...58
ŞEKİLLER Şekil 1. Yıllık Yüzde 3 Ekonomik Büyümenin Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi...42
Şekil 2. Yıllık Yüzde 5 Ekonomik Büyümenin Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi...43
Şekil 3. GSYİH Gerçek Ve Trend Doğrusu Tahminleri...48
Şekil E1. Tarım Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...56
Şekil E2. Sanayi Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...57
Şekil E3. Hizmet Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...58
1. GELİR DAĞILIMININ TANIMI
Gelir dağılımı, üretim faktörleri tarafından elde edilen gelirin çeşitli kriterlere göre belirlenmiş gruplar veya fertler arasındaki dağılımını ifade eder. Belli bir dönemde toplum tarafından yaratılan gelirin büyük bir oranına az sayıdaki ferdin sahip olması durumunda, gelirin adaletsiz veya eşit olmayan dağılımı söz konusudur. Bunun aksine, toplum tarafından elde edilen gelirin bütün fertler arasında aynı oranda dağılması gelirin adaletli veya eşit dağılımı olarak ifade edilir.
Gelirin adaletsiz dağılımı çeşitli sosyal ve ekonomik sorunları beraberinde getirir:
• Gelir dağılımdaki adaletsizlik ekonomik büyümeyi olumsuz etkiler. Son zamanlarda geliştirilen ekonometrik yöntemler, daha güvenilir bir şekilde toplanan veriler ve gelişmiş bilgisayarlar ile yapılan araştırmalar, çeşitli nüfus grupları arasındaki gelir farklılıklarının yatırım eğilimleri, politik istikrarsızlık ve sosyal barış üzerinde yarattığı olumsuzluklardan ötürü ekonomik büyümenin gerçekleşmesine engel olduğu yönünde bulgular sunmuştur.
• Hanehalkları arasındaki önemli gelir farklılıkları, yiyecek, giyecek ve barınma gibi temel ihtiyaçlarını karşılayamayan ve eğitim ile sağlık hizmetlerinden yararlanamayan fertlerin toplam nüfus içindeki oranını yükseltir.
• Gelirin adaletsiz dağılımı suç işleme oranını yükseltir. Elde ettiği gelirin diğer fertlerin gelirine göre düşük olduğunu düşünen kişi toplum tarafından mağdur bırakıldığını düşünebilir. Bu düşünceye sahip olan kişinin göstereceği tepki, gayri meşru yollardan kendisinden ekonomik olarak daha iyi durumda olan insanlara ulaşma olarak somutlaşabilir.
• Gelir adaletsizliğinin var olduğu bir ortamda ekonomik büyümeyi hedefleyen politikaların uygulanması gelir dağılımını daha da bozar. Böyle bir ortamda verilen teşvik ve kredilerden nüfuz sahibi yüksek gelir mensuplarının daha çok yararlanması, uygulanan politikaların getirisinden yine üst gelir grubuna mensup fertlerin yararlanması gibi bir sonuç doğabilir.
• Gelir farklılıklarının oldukça yüksek olması, toplumun gelir farklılıkları için gösterdiği tahammül sınırını aşağı doğru çeker.
• Yeterince beslenemeyen ve sağlıksız koşullarda yaşayan hanehalklarının oransal olarak yüksek olması çocuk ölümlerinin artmasına neden olur.
• Düşük gelir gruplarında yaşayan insanların içinde bulundukları olumsuz ekonomik ve sosyal çevre koşullarının, bu koşullarda doğup büyüyen çocukların zihinsel ve fiziksel gelişimi üzerinde yarattığı olumsuzluklardan ötürü, devletçe uygulanan eşit eğitim uygulaması eğitim eşitsizliği ile sonuçlanır. Buradaki eşitsizlik, eğitim olanaklarından eşitsiz bir şekilde faydalanma değil, aynı eğitim kurumunda ve hatta aynı sınıfta, fertlerin farklı ekonomik ve sosyal geçmişleri nedeniyle, benzer eğitim olanaklarından yararlanmada farklılık göstermesi olarak düşünülmelidir.
• Gelir farklılıkları ile beraber yüksek suç oranı, eğitimsizlik, güvensizlik, umutsuzluk ve istikrarsızlık gibi faktörler toplumsallık güdüsünü yok eder.
Gelirin gruplar veya fertler arası eşit dağılımı tercih edilen bir durum olmakla beraber, çeşitli faktörlerden ötürü söz konusu eşitlik gerçekleşmeyebilir. Bireysel yetenek farklılıkları, stokastik faktörler olarak adlandırılan ve önceden öngörülmeyen veya kontrol edilemeyen doğal felaketler, savaşlar veya keşifler gibi faktörler, bireysel tercih farklılıkları, beşeri sermaye farklılıkları, eğitim eşitsizlikleri, miras ve yaş gibi faktörler gelirin adaletsiz dağılmasına neden olabilmektedir1.
Gelir dağılımının eşitsizlik derecesinin tespitinde çok sayıda yöntem ve endeks kullanılır. Gini katsayısı, yüzde paylar analizi, quantile oranı, varyasyon katsayısı, ayrıştırma, varyans, logaritmik varyans sözü edilen yöntem ve endekslerden birkaçıdır2. Bu endeks ve yöntemler sonucunda elde edilen bulgulara göre gelir dağılımını iyileştirici politikalar geliştirilir.
Geliştirilen politikalar gelir dağılımını doğrudan etkileyeceği için, dağılımın tespitinde uygun yöntem veya endeksin seçimi oldukça önemli olmaktadır.
2. DÜZCE İLİ İÇİN GELİR DAĞILIMININ TESPİTİ
2.1 Giriş
Gelir dağılımı günümüzde hemen hemen bütün ülkelerin gündeminde olan bir konudur. Özelikle 20’nci yüzyılda global ekonomide gerçekleşen hızlı ekonomik büyüme ile birlikte belirginleşen gelir eşitsizliğinin beraberinde getirdiği ekonomik ve sosyal sorunlar, gelir adaletsizliğini ivedilikle çözülmesi gereken bir sorun haline getirmiştir.
Yakın zamana kadar gelir dağılımı, bir ülkenin bütünü gözönünde bulundurularak makro düzeyde ele alınırdı. Bu yaklaşım sonucunda elde edilen bulgular, ülkenin bütünü için doğru kabul edilip gelir farklılıklarını gidermeye veya yoksulluğu azaltmaya yönelik politikalar geliştirilirdi. Ancak bu yaklaşım, aynı ülke içerisinde farklı bölgelerin ekonomik olanaklar ve sosyal yapı açısından farklılıklar sergileyebilmesinden ötürü, uygulanan politikaların amacından sapmasına neden olabilmiştir. Makro yaklaşımdan ötürü, sorunun genel boyutuna konulan yanlış teşhis, özelikle yoksulluğu azaltıcı politikaların sunduğu olanaklar, ekonomik ve sosyal durumlarını iyileştirmeyi hedeflediği kitlelerin dışında kalan kitleler lehine işlemiştir. Bu durumda gelir dağılımının ve yoksulluğun iyileşmesi gerçekleşmemiş, aksine durum daha da kötüleşmiştir.
Bu nedenle, özelikle Dünya Bankası’nın teşviki ile, bölge veya kent gibi daha dar coğrafik alanların ekonomik ve sosyal profilini tespit etme eğilimi giderek yaygınlaşmıştır. Devlet kurumları tarafından teşvik edilen coğrafi bilgi sistemleri ile Dünya Bankası tarafından oluşturulan “Yoksulluk Haritaları”nın amacı da bu tür profilleri oluşturabilmektir. Bu şekilde elde edilen bulgular doğrultusunda, bölgesel bazda ve doğrudan hedeflenen kitleye yönelik ekonomik ve sosyal politikalar geliştirmek mümkün olabilmektedir.
Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE)’nün 2000 Yılı GSYİH’sı ile ilgili raporunda il sıralamaları açısından olumlu bir tablo çizemeyen Düzce ilinde, hanelerin eline geçen gelirin dağılımının tespiti ile ilgili geçmişte herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu raporun hazırlanması amacıyla
1 Bu faktörleri açıklayan teoriler EK1’de daha detaylı bir şekilde ele alınmıştır.
ilk kez 2001 yılı için gerçekleştirilen hanehalkı gelir dağılımı anket çalışmasının özet bulguları bu bölümde yer alacaktır.
2.2 Verilerin Elde Edilmesi
Gelir dağılımını tespit etmek için gerekli olan veriler Düzce ilindeki tüm haneler ve yerleşim yerlerini kapsayacak şekilde “2001 Yılı Hanehalkı Gelir Dağılımı” anket çalışması ile elde edilmiştir. Anket çalışması tabakalı çok aşamalı olasılık küme örnekleme yöntemi ile seçilen 449 hanede gerçekleştirilmiştir.
Çalışmada kullanılan anket formlarının hazırlanmasında iki temel kaynaktan faydalanılmıştır.
Birinci kaynak DİE ve ikinci kaynak ekonomi genel yazınıdır. DİE uzmanlarının hazırladığı anket formları esas alınarak anket formlarının genel çerçevesi oluşturulmuştur. Bu formlara, ekonomi biliminin gelir dağılımı ile ilgili yazınından faydalanılarak DİE’nin başvurulan çalışmalarında yer vermediği gayri resmi eğitim, 7 yaş öncesi eğitim ve çeşitli miras bilgileri ile ilgili başlıklar ilave edilmiştir.
Pilot çalışma ile tesadüfi olarak seçilen hane ve kişiler üzerinde denenmek suretiyle son şekli verilen anket formu aşağıdaki temel bölümleri içermektedir:
- Hanehalkı Tanıtım ve Soru Kağıdı İşletim Bilgileri - Konut ve Konut Kolaylıkları
- Ekonomik Durum
- Hanehalkı Bileşimi, İstihdam ve Gelir Durumu - Hanehalkı Bileşimi
- Maaş Ücret ve Yevmiye Gelirleri - Müteşebbis Gelirleri
- Değiştirilen İş Gelirleri - Diğer İş (Ek İş) Gelirleri
- Faaliyet Dışı Elde Edilen Gelirler - Ev Üretimi Gelirleri
- Miras ve Gayriresmi Eğitim
Anketlerin hanelerde uygulanması için ihtiyaç duyulan anketörler Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gölköy yerleşkesinde eğitim gören öğrenciler arasından ilan vermek suretiyle seçilmişlerdir. Seçilen anketörler teorik ve uygulamalı eğitim sürecinden geçtikten sonra anketleri uygulayacak seviyeye gelmişlerdir.
Anketlerin uygulanacağı hanelerin seçiminde, kayıt sisteminin olmadığı yerler için en uygun yöntem olarak kabul edilen “Tabakalı Çok Aşamalı Olasılık Küme Örneklemesi” yöntemi kullanılmıştır. Yöntem gereği, önce örneklemenin çerçevesi belirlenmiştir. Buna göre, Düzce ilinin tüm yerleşim birimleri ilk aşamada örnekleme çerçevesine dahil edilmiştir. Böylece ilde bulunan tüm hanelere eşit olasılıkla seçilme şansı verilmiştir. Ancak, okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane ve hapishaneler ile kışla ve ordu evleri örnekleme çerçevesinin dışında tutulmuşlardır.
Örnekleme çerçevesi belirlendikten sonra tüm yerleşim birimleri üç tabakaya ayrılmıştır. Bunlar,
- Düzce il merkezi - İlçeler
- Köyler
Tabakaların belirlenmesinden sonra her tabaka için kümeler belirlenmiştir. Küme birbirine komşu 18 hane olarak tanımlanmıştır. Kümelerin seçimi, Düzce il merkezinde tek aşamada gerçekleştirildiği halde, ilçe ve köylerde iki aşamada gerçekleştirilmiştir. İlçeler için belirlenen tabakadan, önce tesadüfi yöntem ile ilçeler seçilmiş ve daha sonra seçilen ilçelerde yine tesadüfi yöntem ile kümeler belirlenmiştir. Benzer şekilde, köyler için oluşturulan tabakadan önce köyler ve daha sonra kümeler belirlenmiştir.
Örnekleme hacmi belirlenirken, zaman ve maliyet olmak üzere iki temel kısıtlayıcı faktör gözönünde bulundurulmuştur. Bu kısıtlayıcı faktörler çerçevesinde en uygun örnek hacminin tespiti için DİE kaynakları, ekonomi genel yazını ve dünyanın çeşitli kentlerinde yapılmış benzer çalışmalar esas alınmıştır. Buna göre, Düzce ilinin tümü için 449 hane en uygun örnek hacmi olarak kabul edilmiştir.
Gelir anketleri, seçilmiş örnek hanelerde 12 yaşından büyük tüm fertlere uygulanmıştır. 12 yaşından küçük fertlerin sadece demografik bazı bilgilerinin sorgulanması ile yetinilmiştir. 2001 yılı boyunca askerlik, hastalık veya öğrencilik gibi herhangi bir gerekçe ile uzun süre hanede yaşayamayanlara anket uygulanmamıştır.
Anketlerde toplam olarak 18 anketör kullanılmıştır. Düzce il merkezi dışındaki yerleşim birimleri için biri ekip başı olmak üzere 5’er kişilik bir ekip oluşturulmuştur. Düzce il merkezi için ekip sayısı iki olarak belirlenmiştir.
Anketlerin uygulanması sırasında, belediye başkanları, muhtarlar, öğretmenler, memurlar, imamlar ve yerleşim birimlerinde sözü geçen kişilerden yardım alınmıştır. Bu kişiler, hanelerin ziyaret edilmesi, anket çalışmasının amacının örnek hanelere açıklanması, anketin hanelere kabul ettirilmesi ve anketörlerin güvenliği konularında yardımcı olmuşlardır.
Her birim kümede hedeflenen sayıdaki hanede anket uygulaması gerçekleştikten sonra anketörler, kendilerinin uyguladığı formlar dışındaki formları, eksik bilgi, yazım hataları ve bilgi tutarsızlıkları için kontrol etmişlerdir. Bu kontrol işlemi yerleşim birimi terk edilmeden yapılmıştır. Kontrol işlemi sonucunda tespit edilen sorunlar, haneler tekrar ziyaret edilmek suretiyle giderilmiştir.
2.3 Gelir Dağılımı ile ilgili Bulgular
2.3.1 Anket Uygulanan Fertler ve Haneler ile ilgili Temel Bilgiler
Tablo 1’de görüldüğü gibi, gelir anketinin uygulandığı 449 hanede 2001 yılı boyunca ikamet eden fert sayısı 1.816’dir. Anket uygulanan hanelerin yüzde 21,8’i Düzce il merkezinde, geri kalanı ise Düzce il merkezi dışında yer alan ilçe ve köylerde yer almaktadır. Bu hanelerde yaşayan fertlerin yüzde 50,1’i erkek ve yüzde 49,9’u kadındır. Gelir bilgileri sorgulanan 1.423 kişinin ise, yüzde 50,1’i erkek ve % 49,9’u kadındır. Bu fertlerin yüzde 79,9’u Düzce il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde, geri kalanı ise Düzce il merkezinde ikamet etmektedir. Ayrıca, gelir anketi uygulanan fertlerin yüzde 68,6’sı evli, yüzde 25,9’u bekar ve yüzde 5,5’i dullardan oluşmaktadır.
Tablo 1. Anket Kapsamına Giren Fert ve Hane İstatistikleri
Sayı Oran
Hane Sayısı 449
Düzce İl Merkezi 98 21,8
Diğer Yerleşim Yerleri 351 78,2
Toplam Fert Sayısı 1.816
Erkek 909 50,1
Kadın 907 49,9
Anket Uygulanan Fert Sayısı (12+ yaş) 1.423
Cinsiyete Göre
Erkek 713 50,1
Kadın 710 49,9
Yerleşim Yerine Göre
Düzce İl Merkezi 285 20,1
Diğer Yerleşim Yerleri 1.138 79,9
Anket Uygulanan Fertlerin Medeni Durumları 1.423
Evli 977 68,6
Bekar 368 25,9
Dul (boşanmış veya eşi ölmüş) 78 5,5
2.3.2 Fert Sayısı İtibariyle Hane Gruplarının Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelirleri
Fert sayısına göre gruplandırılmış hanelerin yıllık ortalama geliri Tablo 2’de yer almaktadır.
Tablo değerleri, fert sayısı itibariyle oluşturulan her grubun hane toplam gelirlerinin, her grupta yer alan hane sayısına bölünmesi ile elde edilmiştir. Hesaplamalar, Düzce ilindeki bütün yerleşim birimlerini içerecek şekilde İl geneli (veya toplam), Düzce kent merkezini içerecek şekilde Düzce il merkezi ve Düzce il merkezi dışındaki yerleşim birimlerini içerecek şekilde diğer yerleşim yerleri olmak üzere üç temel başlık altında yapılmıştır. Çalışmanın bundan sonraki bölümlerinde yerleşim birimleri esasına dayalı hesaplamalar için burada yapılan tanımlama kullanılacaktır.
Buna göre, İl genelinde ve diğer yerleşim yerlerinde 7 kişilik haneler en yüksek yıllık ortalama gelire sahip iken, Düzce il merkezinde 4 kişilik haneler en yüksek ortalama geliri elde etmektedir.
Diğer taraftan, il geneli ile diğer yerleşim yerlerinde 1 kişilik, Düzce il merkezinde ise 6 kişilik haneler en düşük yıllık ortalama gelire sahiptir.
Genel olarak, hanelerin yıllık ortalama geliri fert sayısı ile orantılı olarak artma eğilimindedir.
Ancak, bu eğilim bütün yerleşim birimlerinde 3 ile 5 kişilik haneler tarafından bozulmaktadır.
Bunun nedeni, Düzce il merkezinde iki kişilik hanelerde yaşayan fertlerin her ikisinin de sürekli çalışıyor olmasıdır. Ancak, çocuk üçüncü bir fert olarak aileye katıldığında, çalışan kadın ev hanımı statüsüyle işgücünden çekilmektedir. Kadının iş gücünden çekilmesi üç kişilik hanelerin ortalama gelirinde önemli sayılabilecek bir düşüşe neden olmaktadır. Diğer taraftan, 5 kişilik hanelerde en az bir yaşlı veya çalışamaz durumdaki kişinin varlığı, hanede gelir getiren ortalama kişi sayısını düşürdüğü gibi, ortalama geliri de düşürmektedir.
Tablo 2. Fert Sayısı İtibariyle Gruplanmış Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri (Milyon Tl)
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000
Ortalama Gelir .
İl Geneli 4325,4 6373,0 5631,2 7475,4 6051,7 7351,6 9095,0
Düzce İl Merkezi 6346,9 3986,9 7787,3 5117,1 3648,5
Diğer Yerleşim yerleri 3835,0 6380,7 6145,0 7331,8 6268,7 8045,9 9237,6
1 2 3 4 5 6 7+
Fert sayısı itibariyle gruplandırılmış hanelerde kişi başına düşen yıllık ortalama gelir Tablo 3’te yer almaktadır. Tablodaki değerler, her hane grubunun toplam gelirinin, her hane grubunda yer alan hanelerde yaşayan toplam fert sayısına bölümü ile elde edilmiştir. Tablo, bir kişilik hanelerin ortalamalarını içermemektedir çünkü, bir kişilik hanelerin istatistiki olarak anlamlı olabilecek genel ortalamasını verecek sayıda veri elde edilememiştir.
Buna göre, il genelinde iki kişilik hanelerde yaşayan fertlerin kişi başına düşen yıllık ortalama geliri en yüksek değere sahiptir. Bunun başlıca nedeni iki kişilik hanelerde hanehalkı reisi ile eşinin genelde sürekli çalışıyor olmasıdır. Daha önceki bölümde de görüldüğü gibi, hanede fert sayısının artması ortalama gelir getiren kişi sayısını azaltmakta ve burada da görüldüğü gibi gelir getiren kişi sayısının azalması kişi başına düşen geliri de düşürmektedir.
En düşük ortalama gelir, Düzce il merkezinde 6 kişilik haneler ve diğer bütün yerleşim birimlerinde 7 ve daha fazla fert barındıran haneler için elde edilmiştir.
Bu bulgulara göre, hanelerin kalabalık olması ile hanede bulunana fertlerin işgücüne dahil olmama ihtimalinin yüksekliği arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. Bu nedenle, işgücüne dahil olmayan fertlerin sayısındaki fazlalık, kişi başına ortalama geliri düşürmektedir. Başka bir ifade ile, hanelerde gelir getiren fert sayısının toplam fert sayısıyla aynı oranda artmaması, hanelerde kişi başına düşen ortalama gelirdeki azalmanın temel nedenlerinden birini oluşturmaktadır.
Tablo 3. Fert Sayısına İtibariyle Gruplanmış Hanelerde Kişi Başına Düşen Yıllık Ortalama Gelir (Tüm Fertler, Milyon TL)
2.3.3 Toplam, Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelir
İl geneli ve yerleşim yerlerine göre hanelerin toplam, ortalama ve kişi başına düşen yıllık gelirleri Tablo 4’te yer almaktadır. Tabloda görüldüğü gibi, il genelinde anket uygulanan hanelerin yıllık toplam geliri 2 Trilyon 909 Milyar 117 Milyon TL’dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 6 Milyar 687 Milyon TL ve aylık gelir 608 Milyon TL’dir. Bu verilere göre Düzce geneli için kişi başına düşen yıllık ortalama gelir 1 Milyar 654 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak 1.181’dir3. Düzce il merkezinde anket uygulanan hanelerin yıllık toplam geliri 564 Milyar 742 Milyon TL’dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 6 Milyar 72 Milyon TL ve aylık gelir 552 Milyon TL’dir. Bu bulgulara göre, Düzce il merkezi için kişi başına düşen yıllık ortalama gelir 1 Milyar 651 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak 1.179’dur.
Düzce il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde anket uygulanan hanelerin yıllık toplam geliri 2 Trilyon 344 Milyar 375 Milyon TL’dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 6 Milyar 854 Milyon TL ve aylık gelir 623 Milyon TL’dir. Bu verilere göre, bu yerleşim yerleri için kişi başına düşen
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500
Ortalama Gelir
İl Geneli 3186,5 1877,1 1868,9 1210,3 1225,3 1116,0
Düzce İl Merkezi 3173,5 1329,0 1946,8 1023,4 608,1
Diğer Yerleşim Yerleri 3190,4 2048,3 1833,0 1253,7 1341,0 1129,4
1 2 3 4 5 6 7+
yıllık ortalama gelir 1 Milyar 655 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak 1.182’dir.
Tablo 4. Hanelerdeki Ortalama Kişi Sayısı Ve Kişi Başına Düşen Ortalama Gelir (Milyon TL) Toplam Düzce İl
Merkezi
Diğer Yerleşim Yerleri
Toplam Kişi Sayısı 1.816a 359 1.457
Toplam Hane Sayısı 449 98 351
Hanede Bulunan Ortalama Kişi Sayısı 4,04 3,66 4,15
Hanelerin Yıllık Toplam Geliri 2.909.117 b 5.64.742 2.344.375
Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri 6.687,6 6.072,5 6.854,9
Hanelerin Aylık Ortalama Geliri (11 ay) 607,9 552,1 623,2
Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir (Milyon TL) 1.654,8 1.651,3 1.655,7
Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir ($) 1.181$ 1.179$ 1.182$
a 2001 yılı boyunca hanede bulunan kişi sayısıdır. Askerlik, hastalık, öğrencilik vb. gerekçelerle hanede bulunmayan kişileri içermemektedir.
b Hanedeki en az bir kişinin gelir beyanı güvenilir bulunmadığı durumda hanenin toplam geliri hane esaslı gelir analizlerinin dışında tutulmuştur. Bu değer izafi kira gelirlerini içermemektedir.
Yerleşim yerleri itibariyle hane, fert sayısı ve toplam gelirlerin dağılımı Tablo 5’te verilmektedir.
Buna göre, İl merkezindeki hanelerin yüzde 21,8’i toplam gelirin yüzde 19,4’üne sahip iken, diğer yerleşim birimlerindeki hanelerin yüzde 78,2’si toplam gelirin yüzde 80,6’sına sahiptir. Bu değerlere göre, İl merkezinde, hanelerin yüzde 1’i toplam gelirden yüzde 0,89’luk (19,4/21,8) pay alıyor iken, diğer yerleşim birimlerinde yüzde 1,03’lük pay almaktadır. DİE’nin 1994 yılında Türkiye için gerçekleştirdiği gelir dağılımı çalışmasında ise, kentsel kesim için daha yüksek bir oran elde edilmiştir. Buna göre, Türkiye genelinde kentsel kesim için bu oran yüzde 1,2 ve kırsal kesim için yüzde 0,7’dir. Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında, Düzce ilinde kırsal kesim toplam gelirden daha fazla pay almaktadır.
Kırsal kesimin gelirdeki payının yüksek çıkmasında 1999 yılında meydana gelen deprem felaketinin bir etkisi olabilir. Depremden sonra varsıl ailelerin depreme karşı daha güvenli olduğu gerekçesi ile, kırsal kesimlerde yeni inşa edilen müstakil veya villa tipi evlere taşındığı gözlemlenmiştir.
Tablo 5. Yerleşim Yerleri İtibariyle Hanehalkları Ve Toplam Gelir Dağılımı (Yüzde)
Toplam Düzce İl Merkezi Diğer Yerleşim Yerleri
Toplam Kişi Sayısı 100.00 19,8 80,2
Toplam Hane Sayısı 100.00 21,8 78,2
Hanelerin Yıllık Toplam Geliri 100.00 19,4 80,6
2.3.4 Gelir Getiren Fertler
Tablo 6, gelir getiren fertler ile ilgili çeşitli veriler içermektedir. İl genelinde ve her iki yerleşim yerinde hane başına gelir getiren fert sayısı yaklaşık olarak 1,7’dir. Gelir getirenlerin yaklaşık yüzde 68’i erkek ve yüzde 32’si kadındır. Hanehalkı reisleri yüzde 54,2’lik oran ile gelir getirenler arasında ilk sırayı alırken, ikinci sırayı yüzde 20 ile hanehalkı reislerinin eşleri ve üçüncü sırayı yüzde 19,2’lik oran ile 12 yaşından büyük çocuklar almaktadır. Evli olanlar, gelir getirenlerin yaklaşık olarak yüzde 77’sini oluşturuyorken, bekarlar, boşanmışlar ve dul fertler geri kalanı oluşturmaktadır.
Yerleşim yerine göre dağılıma bakıldığında, gelir getirenlerin yüzde 20,7’si Düzce il merkezinde yaşıyor iken, geri kalanı diğer yerleşim birimlerinde ikamet etmektedir.
Tablo 6. Gelir Getiren Fertlerin Dağılımı Ve Ortalama Gelirleri (12+ Yaş)
Toplam Gelir Getiren Fert Sayısı 783
Hane Başına Ortalama Gelir Getiren Fert Sayısı 1,7
Sayı Oran Ortalama
Gelira Gelir Getirenlerin Dağılımı
Yerleşim Yerine Göre
Düzce İl Merkezi 162 20,7 2.083,9
Diğer Yerleşim Yerleri 621 79,3 2.113,9
Cinsiyete Göre
Erkek 534 68,2 3.675,4
Kadın 249 31,8 527,0
HHR’ye Yakınlık Derecesine Göre
HHR 424 54,2 5.218,1
Eş 157 20,1 504,7
Çocuk 150 19,2 873,8
Diğer 52 6,7 607,7
Medeni Duruma Göre
Evli 603 77,0 2.633,3
Bekar 130 16,6 762,0
Dul 50 6,4 1.871,8
* HHR = hanehalkı reisi
Düzce ilinde, gelir getiren fertlerin ortalama gelirlerinde yerleşim birimi önemli sayılabilecek bir faktör olmadığı halde, cinsiyet ve medeni hal oldukça önemli bir faktördür. Erkeklerin yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 3,5 milyar TL iken, kadınlar için bu değer yarım milyar TL
civarındadır. Çoğunlukla erkek olan hanehalkı reislerinin (HHR) ortalama gelirlerinin diğer fertlere oranla fazlalığı dikkat çekicidir. Gelir getiren fertlerin ortalama gelirini etkileyen diğer faktörler izleyen bölümlerde ele alınacaktır.
Gelir getiren fertlerin yaş ile olan ilişkisi Tablo 7’de sunulmaktadır. Gelir getirenlerin büyük çoğunluğunu 20-44 yaş aralığında yer alanlar oluşturmaktadır. Lise öğrenimini bitirme yaşı olan 18’den sonra gelir getiren fert sayısında önemli sayılabilecek bir artış olurken, emeklilik yaşı olan 50-55’ten sonra gözle görülebilir önemde azalma olmaktadır.
Gelir getiren fertlerin eğitim durumuna göre dağılımı Tablo 8’de yer almaktadır. Tablodan da anlaşıldığı gibi gelir getiren fertler arasında en büyük çoğunluğu ilkokul mezunları oluşturmaktadır. Bunları lise mezunları izlemektedir. En düşük sayıyı oluşturanlar ise, orta meslek mezunlarıdır. Gelir ile eğitim durumu arasındaki ilişki ile ilgili bazı detaylar ileriki bölümlerde belirtilecektir.
Tablo 7. Gelir Getiren Fertlerin Yaş İtibariyle Dağılımı
0 20 40 60 80 100 120
Sayı 3 55 75 87 105 90 80 63 56 39 37 33 23 13 6 2 3 1
10- 14
15- 19
20- 24
25- 29
30- 34
35- 39
40- 44
45- 49
50- 54
55- 59
60- 64
65- 69
70- 74
75- 79
80- 84
85- 89
90- 94
95- 99
Tablo 8. Gelir Getiren Fertlerin Eğitim Durumu İtibariyle Dağılımı (15+ Yaş)
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450
Sayı 62 46 422 62 7 72 47 49
Okuryazar Olmayan
Okuryazar Olup Bir
Okul
İlkokul Ortaokul Orta
Meslek Lise Lise Meslek
Yüksekoku l veya Fakültea
2.3.5 Kişisel Gelir Dağılımı
Gelir dağılımı analizlerinde hanehalkları arasındaki gelir eşitsizliğini tespit etmek için haneleri eşit oranda dilimlere ayırmak gerekir. Bu amaçla, önce bireysel gelirlerin hane bazında toplamaları hesaplandı. Daha sonra haneler, toplam gelirlerine göre en düşükten en büyüğe doğru sıralandı. Son olarak, uygulanan yönteme bağlı olarak haneler, yüzde 10’luk veya yüzde 20’lik eşit hanehalkı dilimlerine ayrıldı.
Yüzde 20’lik dilimlere dayalı gelir dağılımı ile ilgili bulgular Tablo 9’da yer almaktadır. Tabloya göre, birinci yüzde 20’lik hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 1 Milyar 352 Milyon TL iken, en yüksek gelir grubunu temsil eden beşinci dilimdeki hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 18 Milyar 515 Milyon TL’dir. Bu sonuca göre, en zengin yüzde 20’lik hane diliminin geliri, en yoksul yüzde 20’lik hane diliminin yaklaşık olarak 13,7 katı kadardır. En düşük ve en yüksek gruplar arasındaki bu farklılık, her bir hane diliminin toplam gelirden aldıkları paylara bakıldığında da kendini göstermektedir. Birinci dilimin gelirden aldığı pay yüzde 4 iken, ikinci dilimin payı yüzde 7,5, üçüncü dilimin payı yüzde 12, dördüncü dilimin payı yüzde 21,1’dir. En yüksek grubun payı tek başına gelirin yüzde 55,4’ü kadardır. Birikimli yüzdelerden de anlaşılacağı gibi nüfusun yüzde 80’i, toplam gelirden yüzde 44,6 kadar bir pay alırken, nüfusun yüzde 20’lik en zengin dilimi geri kalan yüzde 55,4’lük payın tümünü almaktadır.
Gelir dağılımında belirginleşen bu eşitsizlik Gini katsayısına da yansımaktadır. Düzce ili için Gini katsayısı 0,50 olarak hesaplanmıştır. Gelirin bütün hanelere eşit olarak dağılması durumunda Gini katsayısının değeri 0 veya tüm gelirin sadece bir kişiye ait olması durumunda katsayı 1 değerine eşit olur. Katsayı sıfırdan ne kadar uzaklaşırsa gelir o kadar eşitsiz dağılıyor demektir.
Gelir dağılımının adaletli olmasını ifade eden 0 değeri ile karşılaştırıldığında, 0,50 değeri, gelir dağılımındaki eşitsizliğin sorun teşkil edecek boyutta olduğunu ifade etmektedir.
Tablo 9. Düzce Hanehalklarının Yüzde 20’lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı
Hanehalkı Dilimleri
Yıllık Ortalama
Gelir (Milyon TL)
Yıllık Ortalama
Gelir ($)
Yüzde Pay
Türkiye Yüzde
Paya (1994)
Düzce Birikimli
Yüzde
Türkiye Birikimli
Yüzde
1nci % 20 1.352,9 966 4,0 4,9 4,0 4,9
2nci % 20 2.501,2 1.787 7,5 8,6 11,5 13,5
3ncü % 20 4.020,4 2.872 12,0 12,6 23,5 26,1
4ncü % 20 7.048,6 5.035 21,1 19,0 44,6 45,1
5nci % 20 18.515,0 13.225 55,4 54,9 100,0 100,0
Gini Katsayısı (Düzce) 0,50 Gini Katsayısı (Türkiye) 0,49
* 2001 yılı ABD dolar kuru 11 aylık ortalaması DİE kaynaklarında 1400000 olarak alınmıştır.
a Kaynakta verilen rakamların ondalık değerlerinin yuvarlatılmış olmasından ötürü toplam değer tam olarak 100 olmayabilir. Kaynak: DPT (2001).
Gelir dağılımı açısından Düzce için belirtilen sorunlar, genel olarak Türkiye için geçerli olan sorunlardan farklı değildir. Ancak Düzce ve Türkiye için hesaplanan katsayılar arasında 0,01 kadar fark vardır. Toplam gelirlerin büyüklükleri göz önünde bulundurulduğunda bu fark önemli olabilir. Nitekim bu farkın önemi Tablo 9’da görülebilmektedir. Gelir gruplarının toplam gelirden aldıkları paylar birbirlerine yakın oldukları halde, Düzce’de birinci, ikinci ve üçüncü gruplar Türkiye’deki benzer gruplara göre daha az paya sahiptir. Diğer gruplar ise, Türkiye geneline göre daha fazla pay almaktadırlar.
Yüzde 10’luk dilimlere dayalı gelir dağılımı ile ilgili bulgular Tablo 10’da yer almaktadır. Düzce il genelindeki gelir dağılımı olumsuzluklarını yüzde 10’luk gelir dilimleri ayırımında da görmek mümkündür. En düşük gelir seviyesine sahip olan ilk yüzde 10’luk grubun toplam gelirden aldığı pay yüzde 1,4 iken, en yüksek grubun aldığı pay yüzde 38,5’tir. Başka bir ifade ile, en zengin yüzde 10’luk gelir grubunun geliri, en fakir yüzde 10’luk grubun gelirinin yaklaşık olarak 27 katıdır. Türkiye için bu oran yaklaşık olarak 22 ve Bolu ili için 25’tir.
Arada kalan gruplara bakıldığı zaman, gelir grubu yükseldiğinde, grupların toplam gelirdeki payları da artmaktadır. Bu oranlar, Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında, Düzce’deki ilk 6 dilimin Türkiye geneline göre daha yoksul olduğu görülebilmektedir. En yüksek dilimler karşılaştırıldığında, yine benzer bir durum görülebilmektedir. Düzce’deki en zengin dilimin
toplam gelirden aldığı pay yüzde 38,5 iken, Türkiye için bu oran yüzde 40,5 ve Bolu ili için 37,3’tür.
Tablo 10. Hanehalklarının Yüzde10’luk Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı
Düzce Bolu (2000) Türkiye (1994)
Oran Birikimli Orana Birikimli Oranb Birikimli
1nci %10’luk Dilim 1,4 1,4 1,5 1,5 1,8 1,8
2nci %10’luk Dilim 2,5 4,0 2,8 4,3 3,0 4,9
3ncü %10’luk Dilim 3,2 7,2 3,7 8,0 3,9 8,7
4ncü %10’luk Dilim 4,1 11,3 4,6 12,6 4,8 13,5
5nci %10’luk Dilim 5,1 16,4 6,0 18,6 5,7 19,2
6ncı %10’luk Dilim 6,8 23,2 7,3 25,9 6,9 26,1
7nci %10’luk Dilim 8,9 32,1 8,8 34,7 8,4 34,5
8nci %10’luk Dilim 12,2 44,3 11,6 46,3 10,6 45,1
9ncu %10’luk Dilim 17,2 61,5 16,4 62,8 14,4 59,5
10ncu %10’luk Dilim 38,5 100,0 37,3 100,0 40,5 100,0
a Kaynak: Sarı (2003).
b Kaynakçada (DPT,2001) verilen rakamların ondalık değerlerinin yuvarlatılmış olmasından ötürü toplam değer tam olarak 100 olmayabilir.
Sunulan bütün bulguların ifade ettiği gibi, Düzce ilinin gelir dağılımı genel olarak Türkiye genelinde görülen eşitsiz gelir dağılımına benzer bir yapıya sahiptir. Ancak, Düzce’de en alt gelir seviyesine mensup haneler, genel olarak, daha yoksuldurlar ve en yüksek gelir grupları ise Türkiye geneline göre daha zengindir.
2.3.6 Fonksiyonel Gelir Dağılımı
Dağılım analizleri açısından fonksiyonel gelir dağılımı, kişisel gelir dağılımı kadar önemli bir konudur. Fonksiyonel gelir dağılımı, işgücü, sermaye, girişimci ve doğal kaynaklar şeklinde dört temel gruba ayrılan üretim faktörlerinin gelirleri olan ücretin, faizin, karın ve rantın toplam gelirdeki payları ile ilgilidir. Bu bölümde, bu gelirlerin detaylı bir analizini yapmak yerine, ücretli, maaşlı ve yevmiyeli çalışanların toplam gelirdeki payları ile istihdamdaki oranlarına yer verilecektir.
Tablo 11’de faktör gelirleri üç temel başlık altında yer almaktadır. Düzce genelinde girişimcilerin geliri olan kar, yüzde 43,1 ile en fazla paya sahip iken, bunu yüzde 29,6 ile işgücünün geliri izlemektedir. Ücretler ve karlar dışındaki tüm gelirler üçüncü grupta yer almaktadır. Bolu ili içinde aynı sıralamayı gözlemlemek mümkün olduğu halde, Türkiye
Tablo 11. Faktörel Gelir Dağılımı (Yüzde)
Gelir Türü Düzce Bolub (2000) Türkiyec (1994)
Ücret, Maaş ve Yevmiye Gelirleri 29,6 35,9 28,3
Müteşebbis Gelirleri 43,1 37,6 42,4
Diğer Gelirlera 27,2 26,4 29,3
a Menkul, gayrimenkul ve karşılıksız gelirleri içermektedir.
b Kaynak: Sarı (2003).
c Kaynak: DPT (2000)
Ücretlilerin ortalama gelirleri ve istihdamdaki oranları, gelir getiren tüm fertlerin toplam gelirleri yerine yıl boyunca sürekli olarak çalışanların gelirleri ve ilgili diğer verileri kullanılarak daha iyi anlaşılabilir. Bu amaçla oluşturulan Tablo 12’den de anlaşılacağı gibi, yıl boyunca sürekli çalışanlara göre ücretlilerin, maaşlıların ve yevmiyelilerin toplam gelirdeki oranı yüzde 47,2 iken, toplam istihdamdaki oranı yüzde 63,5’tir. Ücretlilerin, maaşlıların ve yevmiyelilerin yıllık ortalama geliri 2 Milyar 683 Milyon TL iken, aylık gelirleri yaklaşık olarak 244 Milyon TL’dir.
Tablo 12. Ücretli, Maaşlı Ve Yevmiyeli İşgücünün Toplam İstihdam Ve Gelirdeki Payları
Sürekli Çalışanlara Görea Düzce Bolub (2000)
Toplam Gelirdeki Pay (yüzde) 47,2 52,0
Toplam İstihdamdaki Oran (yüzde) 63,5 67,3
Tüm Gelir Getiren Fertlere Göre
Toplam Gelirdeki Pay (yüzde) 29,6 35,9
Ortalama Ücretler, Maaş ve Yevmiyeler (Milyon TL)
Yıllık (11 Ay) 2.683,7
Aylık (11 ayın ortalaması) 244,0
a Sürekli çalışan fertlerin toplam gelirlerinin hanehalkı toplam geliri içindeki oranı yüzde 78,58’dir.
b Kaynak: Sarı (2003).
2.4 Gelir Dağılımı ve Yerleşim Yeri
Bireyin doğduğu yerin, bireyin kendisi açısından tesadüfi olduğu düşünülürse, yerleşim yeri, gelir dağılımını belirleyen stokastik faktör olarak düşünülebilir. Belirli bir yerleşim yeri, sosyal yapısı,
ya da dezavantajlı olabilir. Avantaj sağlama ya da dezavantajlı olma, genellikle, bireylerin kontrolünde olmayan faktörlere bağlı olarak ortaya çıkar.
Doğal kaynakların varlığı veya yokluğu, temel yerleşim birimlerine yakınlık veya uzaklık, içinde bulunulan kültür gibi faktörler yerleşim yerinde doğan bireylerin doğduktan sonra karşılaştıkları faktörlerdir. Belli bir yerleşim yerinin sahip olduğu doğal kaynaklar, örneğin, o yerleşim yerinde yaşayan bireylerin ortalama geliri üzerinde olumlu bir etki yaptığı halde, bu kaynaklara sahip olmayan başka bir yerleşim yerinde ortalama gelir üzerinde bu tür bir etkide bulunmaz.
Bir yerleşim birimi eğer diğer yerleşim yerlerine göre bir takım avantajlara sahip ise ve bu avantajlar ortalama gelire yansımışsa, zaman içerisinde bu olumlu etki diğer yerleşim yerlerinde yaşayan ve bu tür olumlu faktörlere sahip olamayan bireylerin ilgisini çekecektir. Gelir farklılıklarından ötürü bu çekicilik, yerleşim yerleri arasında göç olayının temel nedenlerinden biridir. Yerleşim yerlerine özgü gelir dağılımını tespit etmek bu açıdan önemli olabilmektedir.
Tablo 13’te sözü edilen yerleşim yerlerinin hane bazındaki gelirleri esas alınarak hesaplanmış hanehalkı yıllık ortalamalar ile Gini katsayıları yer almaktadır. Düzce il merkezinde hanelerin yıllık ortalama geliri 6 Milyar 72 Milyon TL ile il geneli için hesaplanan ortalamanın altındadır.
Diğer yerleşim birimleri ise en yüksek ortalama gelire sahiptir.
Tablo 13. Yerleşim Yerlerine İtibariyle Hane Ortalama Geliri Ve Gini Katsayıları
Yerleşim Yeri Toplam Gelir Yüzde Hanelerin Ortalama
Geliri (Milyon TL) Gini Katsayısı
Düzce İl Merkezi 564.742 19,4 6.072,5 0,56
Diğer Yerleşim Yerleri 2.344.375 80,6 6.854,9 0,49
Toplam 2.909.117 100,0 6.687,6 0,50
Gini katsayılarına bakıldığında, gelir eşitsizliği sorunun il genelinde olduğu gibi her iki yerleşim yeri içinde geçerli olduğu görülmektedir. Düzce il merkezi için hesaplanan Gini katsayısı 0,56 iken, diğer yerleşim yerleri için hesaplanan katsayı 0,49’dur. Buna göre, en adaletsiz gelir dağılımı Düzce il merkezi için mevcuttur. Başka bir ifade ile, il merkezinde gelir hem düşüktür hem de adaletsiz dağılmaktadır.
Yerleşim yeri itibariyle faktörel gelir dağılımı Tablo 14’te yer almaktadır. Tabloya göre, Düzce il merkezinde anket kapsamındaki hanelerin maaş, ücret ve yevmiye gelirleri yüzde 26,8 ile il geneli için tahmin edilen yüzde 29,6’dan düşüktür. Müteşebbis gelirleri için de daha düşük bir oran tahmin edildiği halde, faiz ve kira gibi faaliyet dışı gelir kalemlerini içeren diğer gelirler için daha yüksek bir oran tahmin edilmiştir. Diğer yerleşim birimlerinde ise, müteşebbis gelirleri yüzde 44,1 ile en yüksek orana sahiptir.
Tablo 14. Yerleşim Yeri İtibariyle Faktörel Gelir Dağılımı (Yüzde)
Gelir Türü Düzce İl
Merkezi
Diğer Yerleşim
Yerleri İl Geneli Türkiyeb (1994)
Ücret, Maaş ve Yevmiye Gelirleri 26,8 30,3 29,6 28,3
Müteşebbis Gelirleri 38,9 44,1 43,1 42,4
Diğer Gelirlera 34,2 25,6 27,3 29,3
a Menkul, gayrimenkul ve karşılıksız gelirleri içermektedir.
b Kaynak: DPT( 2001).
2.5 Gelir Dağılımı ve Eğitim
15 yaş ve üzerindeki hanehalkı fertlerinin öğrenim durumları ile ilgili bulgular Tablo 15’te yer almaktadır. Tablo değerleri 2001 yılında Düzce ilinde yaşayan ve resmi öğretim kurumlarından diploması olanları ifade etmektedir. Buna göre, herhangi bir diploması olmayanların oranı yüzde 17,3’tür. Bunun yüzde 11,8’i okuryazar değildir. Bu bağlamda Düzce ilinde okuryazar olmayanların oranı Türkiye’ye göre daha düşüktür. Okuryazar olduğu halde herhangi bir diploması olmayanların oranı Türkiye için tahmin edilen değerden daha yüksektir. Diğer taraftan, yüzde 54,7 ile ilkokul, yüzde 0,8 ile orta dengi meslek ve yüzde 5,4 ile lise dengi meslek mezunlarının oranı Türkiye geneli için tahmin edilen oranlardan daha yüksek olduğu halde, diğer eğitim kurumlarından mezun olanlar için tahmin edilen değerler daha düşüktür.
Tablo 15. Fertlerin Öğrenim Durumları (15+ Yaş) Düzce
Sayı Yüzde
Bolub (2000) (yüzde)
Türkiyec (2000) (yüzde)
Okur Yazar Olmayan 157 11,8 10,3 13,7
Okuryazar Olup Bir Okul Bitirmeyen 73 5,5 4,8 4,2
İlkokul 729 54,7 49,3 49,4
Ortaokul 107 8,0 9,3 11,0
Orta Dengi Meslek 10 0,8 0,6 0,4
Lise 122 9,2 11,5 11,0
Lise Dengi Meslek 72 5,4 7,4 4,6
Yüksekokul veya Fakültea 60 4,5 6,7 5,6
Bilinmeyen 3 0,2 0,1
Toplam 1.333 100,0 100,0
aYüksek lisans mezunlarını içermektedir. Doktora mezunları için veri elde edilememiştir.
bKaynak Sarı (2003) c Kaynak: DİE (2001)
Gelir getiren fertler ile eğitim durumu arasındaki ilişkiyi veren bulgular Tablo 16’da yer almaktadır. İl genelinde, okuryazar olmayan fertlerin gelir getirici faaliyetlerde bulunanların oranı % 8 iken, bu oran Türkiye için tahmin edilen oranın yarısı kadardır. İlkokul mezunları gelir getiren fertler arasında il geneli için yüzde 54,9, il merkezi için yüzde 46,5 ve diğer yerleşim birimleri için yüzde 57 ile en büyük orana sahiptir. Türkiye genelinde bu oran yüzde 53,4’tür.
Düzce il merkezi dışında kalan yerleşim yerlerinin Türkiye geneline yakın bir değere sahip olduğu görülebilmektedir. İl genelinde, Lise meslek mezunları dışındaki diğer eğitim kurumlarından mezun olanların gelir getiren fertler içindeki oranı Türkiye için tespit edilmiş oranlara genel olarak yakındır. Lise meslek mezunlarının Düzce için tespit edilen yüzde 6’lık oranı, Türkiye için tespit edilen yüzde 2’lik orandan oldukça yüksektir. Diğer taraftan, il merkezinde lise ve üniversite mezunlarının gelir getiren fertler içindeki oranı Türkiye geneli için tahmin edilen orandan yüksektir.
Eğitim düzeyine göre gelir getiren fertlerin toplam gelirden aldıkları paylar incelendiğinde, ilkokul mezunlarının hem Düzce il merkezinde, hem de diğer yerleşim yerlerinde en yüksek paya sahip olduğu görülebilmektedir. Tablo 17’de belirtildiği gibi, ilkokul mezunlarının Düzce il merkezinde gelirden aldıkları pay yüzde 32,2, diğer yerleşim yerlerinde yüzde 53,6 ve Düzce il genelinde yüzde 49,5’tir. Türkiye genelinde bu oranın yüzde 47,2 olduğu düşünüldüğünde (DPT, 2001), Düzce il merkezinde ilkokul mezunlarının toplam gelirden aldıkları payın oldukça düşük olduğu görülebilmektedir.
Düzce il merkezinde ve il genelinde toplam gelir içerisinde en büyük ikinci paya sahip olanlar ortaokul mezunlarıdır. İl merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde bu grubun payı yüzde 10,1 ile dördüncü sırada yer almaktadır. Bu grubun il genelinde gelirden aldığı pay yüzde 13,7 olduğu halde, Düzce il merkezinde yüzde 28,8 ile ilkokul mezunlarının payına oldukça yakındır.
İl merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde en büyük ikinci paya sahip olanlar üniversite mezunlarıdır. Bu mezunların, bu yerleşim birimlerinde elde ettikleri ortalama gelir, ilkokul mezunları hariç, il merkezindeki bütün ortaokul mezunları ile il genelindeki bütün lise mezunlarının ortalama gelirinden daha yüksektir.
2001 yılı içerinde sürekli çalışmayan fertler analizlerin dışında tutularak ortalama gelirler ile sahip olunan diploma arasındaki ilişki Tablo 18’de yer almaktadır. Tablo, söz konusu fertlerin yıllık ortalama gelirlerini vermektedir. İl genelinde eğitim kurumlarında harcanan zaman ile elde edilen ortalama gelir arasında beklenen doğrusal ilişki görülmemektedir.
Tablo 16. Öğrenim Durumu İtibariyle Gelir Getiren Fertler (Yüzde, 12+ Yaş)
İl Geneli Düzce İl
Merkezi Diğer Yerleşim
Yerleri Türkiye (1994)
Okuryazar Olmayan 8,0 5,7 8,6 16,1
Okuryazar Olup Bir Okul Bitirmeyen 6,0 3,2 6,7 6,7
İlkokul 54,9 46,5 57,0 53,4
Ortaokul 8,2 10,2 7,7 8,1
Orta Meslek 0,9 0,6 1,0 0,1
Lise 9,5 15,3 8,0 8,8
Lise Meslek 6,1 10,2 5,1 2,0
Yüksekokul veya Fakültea 6,4 8,3 5,9 5,2
Bilinmeyen 0,1 0,0 0,2 -
aYüksek lisans mezunlarını içermektedir.
Tablo 17. Öğrenim Durumu İtibariyle Gelir Getiren Fertlerin Toplam Gelirden Aldığı Pay (12+ Yaş)
0 10 20 30 40 50 60
%
Düzce İl M erkezi 2,0 1,3 32,2 28,8 0,0 13,4 5,4 16,8 0,0
Diğer Yerleşim Yerleri 3,9 5,1 53,6 10,1 1,8 10,4 3,7 11,3 0,0
İl Geneli 3,5 4,4 49,5 13,7 1,5 11,0 4,0 12,3 0,0
Okuryazar Olmayan
Okuryazar Olup Diploması
İlkokul Ortaokul Orta
M eslek Lise Lise
M eslek
Yüksekokul veya Fakülte
Bilinmeyen
Tablo 18. Öğrenim Durumu İtibariyle Sürekli Gelir Getiren Fertlerin Ortalama Geliri (Milyon TL)
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000
Düzce İl M erkezi 3230,3 16908,2 2981,4 3809,0
Diğer Yerleşim Yerleri 6037,2 5578,1 4904,4 6421,0 4911,7 8256,7
İl Geneli 6037,2 5578,1 4519,7 8347,2 4363,6 7144,8
Okuryazar Olmayan
Okuryazar Olup Diploması
İlkokul Ortaokul Lise Yüksekokul
veya Fakülte
** Yüksekokul veya Fakülte değerleri Yüksek Lisans mezunlarını içermektedir. Doktora mezunları için veri elde edilememiştir.
2.6 Gelir Dağılımı ve Yaş
Gelir ile yaş arasındaki ilişki son zamanlarda ekonomi genel yazınında sıkça tartışılan konulardan biri haline gelmiştir. Bu konunun gündeme gelmesinin başlıca nedeni ise, yaş ile bireysel verimlilik arasında var olduğu düşünülen doğru yönlü ilişkidir. Bu yaklaşıma göre beşeri sermaye birikimi ömrün belli bir dönemine kadar artar ve daha sonra azalır. Beşeri sermayeye bağlı olarak gelirde bir artış meydana gelir. İleri yaşlarda ise, gerek ilerlemiş yaşın verdiği doygunluk ile yorgunluk ve gerekse o yaşa kadar elde edilen fiziksel sermaye birikimi beşeri sermaye ediniminin durmasına yol açar ve mevcut olan birikim kullanılır. Ancak bilimsel icatlar ve artan bilgi birikimi beşeri sermayenin niteliğini değiştirir. Birey, beşeri sermaye edinimini bırakıp mevcut olanı kullandığı andan itibaren, genç kuşak ile karşılaştırıldığında, daha niteliksiz birikime sahip olacaktır. Bu durum, verimlilikte nispi bir azalmaya ve sonuç itibariyle de gelirde bir düşüşe neden olacaktır.
Sözü edilen yaklaşımın doğru olması halinde, Düzce il geneli için fertlerin yıllık ortalama geliri yaş grupları ile karşılaştırıldığında “çan” eğrisi şeklinde bir eğirinin elde edilmesi gerekir. Bu amaçla 15 yaşından büyük ve gelir getiren tüm fertler beşer yıllık yaş gruplarına ayrıldı. Yaş grupları ile her bir grubun yıllık ortalama gelirleri Tablo 19’da yer almaktadır.
Buna göre, ortalama geliri en yüksek yaş grubu 50-54’tür. En düşük ortalama geliri elde eden grup ise 15-19 yaş grubudur. Tabloda görülmemekle beraber, genel olarak 35-55 yaşları
arasındaki bireylerin yıllık ortalama geliri diğer tüm yaş gruplarının ortalama gelirine göre daha yüksektir. 54 yaşına kadar hızlı bir şekilde yükselen ortalama gelir 54 yaşından sonra daha hızlı bir şekilde düşmektedir. Buradaki düşüşün başlangıçtaki artıştan daha hızlı olmasının nedeni emekliliktir. 55-60 yaşları arasında gelir getiren fertlerin yaklaşık olarak yüzde 50’sinin temel gelir kaynağı emeklilik maaşıdır. Buradaki bulgular, emeklilik yaşının gelir dağılımı üzerindeki muhtemel etkisi konusunda ipuçları içermektedir.
Tablo 19. Yaş Aralıkları İtibariyle Yıllık Ortalama Gelir (Milyon TL)
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000
Ortalama Gelir 1426,9 2249,8 3839,6 4222,6 3744,7 5302,3 4026,9 6808,4 2528,2 3645,4 3952,3 2249,1 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74
2.7 Gelir Dağılımı ve Cinsiyet
Günümüzde kadınların gerek toplum içinde ve gerekse aile içindeki konumlarının değişmiş olması, kadının ekonomik karar alma sürecindeki ağırlığını artırmıştır. Bu nedenle, kadının ekonomik faaliyetler üzerindeki etkisini araştırmak anlamlı olacaktır.
Tablo 20 cinsiyete göre gelir dağılımını vermektedir. Buna göre, erkeklerin 2001 yılı boyunca hanede bulunan toplam nüfus içindeki oranı yüzde 50,1 ve gelir getiren fertler içindeki oranı yüzde 68,2’dir. Kadınların toplam nüfus içindeki oranı yüzde 49,9 iken, gelir getiren fertler içindeki oranı yüzde 31,8’dir. Toplam gelirden alınan paylara bakıldığında ise her iki cinsiyet arasındaki farklılığın esas boyutu ortaya çıkmaktadır. Erkeklerin toplam gelirdeki payları yüzde 87,6 iken, kadınların payı yüzde 12,4’tür.
