5.1 Tanım
Bir birey, sahip olduğu kaynaklar ve olanaklarla ihtiyaçlarını karşılayamıyorsa yoksul olarak tanımlanır. Bu tanımlama, bireyin sahip olduğu gelir, tüketim, eğitim, sağlık veya diğer bazı harcamalarının, yoksulluk sınırı olarak kabul edilen ölçütle karşılaştırılmasıyla yapılır. Mevcut kaynak ve olanakları ile belirlenen sınırın altında kalanlar yoksul olarak sınıflandırılır.
Yoksulluk analizleri, verinin mevcut olması halinde gelir veya tüketim çerçevesinde yapılabilir.
Tüketim ile ilgili veri olmadığı için, bu çalışmada sadece gelir esaslı ve çeşitli demografik gruplamalara dayalı yoksulluk analizleri yapılacaktır.
Yoksulluk sınırını iki şekilde belirlemek mümkündür. Birincisi toplumun tümü gözönünde bulundurularak elde edilen “göreli yoksulluk” sınırı, ikincisi ise sadece bireyin yaşayabilmesi için günlük kalori ihtiyacı esasına göre belirlenen “ mutlak yoksulluk4” sınırıdır.
Dünya Bankası, günlük zorunlu kalori ihtiyacı için gerekli besini almaya yetecek gelir seviyeleri için endeksler oluşturmuştur. Buna göre, az gelişmiş ülkelerde fert başına günlük 1$, Latin Amerika ülkeleri ve Karayiplerde 2$, Türkiye dahil Doğu Avrupa ülkelerinde 4$ ve gelişmiş ülkelerde 14,4$ bireyin yaşamını sürdürebilmesi için gerekli minimum besinleri almak için yeterlidir. Dünya Bankası’nın Türkiye için yaptığı ayrı bir çalışmada (World Bank, 1994) Türkiye için bu sınırın 1,2$ olduğu sonucuna varılmıştır. Erdoğan (1996)’da bulunan değer ise 1,7$’dir.
Yöntemler ve sonuçlar birbirinden farklı olsa da, hiç bir yöntemin ve sonucun diğerinden üstünlüğü yoktur. Her birinin kendi içerisinde haklı gerekçeleri vardır. Belirtilen değerlerin genel olarak 1$ ile 2$ arasında yer aldığı gerçeğinden hareketle, bu çalışmada mutlak yoksulluk analizleri hem 1$, hem de 2$ sınırına göre yapılmıştır.
5.2 Hane İtibariyle Yoksulluk
Tablo 32 haneler itibariyle belirlenen yoksulluk oranlarını içermektedir. Tablo değerleri, bir ferdin günlük temel ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için en az 1$’lık günlük gelire sahip olması gerektiği esasına göre hesaplanmıştır. Buna göre, her hanedeki bütün fertler için belirlenen yıllık değerlerin toplamı hesaplanmış (1x365xFert Sayısı) ve bir hanenin temel besin ihtiyacını giderebilmesi için yıllık olarak kazanması gereken gelir seviyesi tespit edilmiştir. 2001 yılında, belirlenen gelir seviyesinden daha düşük gelir elde edenler yoksul olarak değerlendirilmiştir.
Başka bir ifade ile, yoksul olarak tabir ettiğimiz hane veya kişiler, yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli temel besin ihtiyaçlarını giderecek yeterlilikte gelir elde edemeyenlerdir.
4Mutlak yoksulluk, bir bireyin yaşamını sürdürebilmesi için günlük olarak tüketmesi gereken minimum besin miktarını almaya yetecek kadar gelir elde edememesini ifade eder. Bireyin yaşamını sürdürebilmesi için günlük en az 2400 k/cal sağlayacak kadar besin tüketmesi gerekir.
2$ esasına göre hesaplanan yoksulluk (2x365xFert Sayısı) oranları ise Tablo 33’te yer almaktadır.
Tablo 32. Yoksul Hane Sayısı (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)
İl Geneli Düzce İl Merkezi Diğer Yerleşim Yerleri
Toplam Sayı 49 15 34
Tüm Hanelere Göre Yüzde 11,3 3,5 7,8
Yoksul Hanelere Göre Yüzde 100,0 30,6 69,4
Tablo 33. Yoksul Hane Sayısı (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)
İl Geneli Düzce İl Merkezi Diğer Yerleşim Yerleri
Toplam Sayı 159 41 118
Tüm Hanelere Göre Yüzde 36,5 9,4 27,1
Yoksul Hanelere Göre Yüzde 100,0 25,8 74,2
Tablo 32’deki değerlere göre, 1$ esaslı mutlak yoksulluk sınırının altında kalan hanelerin oranı yüzde 11,3’tür. Bunların yüzde 3,5’i Düzce il merkezinde, yüzde 7,8’i diğer yerleşim birimlerinde yaşamaktadır. Diğer taraftan, 2$ esaslı mutlak yoksulluk sınırının altında kalan hanelerin oranı yüzde 36,5’tir. Bunların yüzde 9,4’ü Düzce il merkezinde yaşıyorken, geri kalan yüzde 27,1’i diğer yerleşim birimlerinde yaşamaktadır.
Hane büyüklükleri itibariyle elde edilen bulgular Tablo 34 ve Tablo 35’te yer almaktadır. 1$
mutlak yoksulluk esasına göre 3, 4 ve 5 kişilik haneler en yoksul haneler içinde en yüksek orana sahip oldukları halde, 5 kişilik hanelerin yüzde 23’ü mutlak yoksulluk sınırının altında kalmaktadır. 6 kişilik hanelerin ise yüzde 15’i yoksulluk sınırın altında yer almaktadır. Diğer taraftan, 7 ve daha fazla ferde sahip hanelerin yoksul haneler içindeki oranı yüzde 14,3 olduğu halde, bu hanelerin yüzde 17,5’i yoksulluk sınırının altında kalmaktadır.
2$ mutlak yoksulluk esasına göre 4 kişilik ve 5 kişilik haneler en yoksul haneler içinde en yüksek orana sahiptir. Dört kişilik hanelerin yüzde 38,9’u mutlak yoksulluk sınırının altında kalırken, beş kişilik hanelerin yüzde 44,6’sı bu sınırın altında kalmaktadır. Diğer taraftan, 6 kişilik hanelerin yoksul haneler içindeki oranı yüzde 10,1’dir. Bu hanelerin yüzde 40’ı yoksulluk sınırının altında yer almaktadır.
Bu bulgulara göre, tüm haneler gözönünde bulundurulduğunda (son sütün) yoksul haneler çoğunlukla 3-5 arası fertlerden oluşmaktadır. Bu derece kalabalık hanelerin mutlak yoksulluk sınırının altında önemli sayılabilecek oranda yer almasının başlıca nedeni, bu tür hanelerin sayıca fazla olmasına karşılık hanelerde yaşayanların kişi başına ortalama gelirlerinin düşük olmasından kaynaklanmaktadır.
Tablo 34. Hane Büyüklükleri İtibariyle Yoksul Haneler (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar) Hane
Büyüklüğü Sayı Yoksul Hane Sayısına
Göre Yüzde Hane Büyüklük Sayısına
Göre Yüzde Toplam Hane Sayısına Göre Yüzde
Tablo 35. Hane Büyüklükleri İtibariyle Yoksul Haneler (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar) Hane
Büyüklüğü Sayı Yoksul Hane Sayısına Göre Yüzde
Hane Büyüklük Sayısına Göre Yüzde
Toplam Hane Sayısına Göre Yüzde
5.3 Fert İtibariyle Yoksulluk
1$ mutlak yoksulluk sınırının altında yer alan fertlerin, tüm fertler içindeki oranı yüzde 13,4’tür (Tablo 36). Bunların yüzde 54,5’i kadınlardan, yüzde 45,5’i erkeklerden oluşmaktadır. Tüm erkeklerin yüzde 6,1’i yoksulluk sınırının altında kalırken, kadınların yüzde 7,3’ü bu sınırın altında yer almaktadır. Diğer taraftan, 2$’lık mutlak yoksulluk sınırının altında kalan fertlerin oranı yüzde 38,4’tür (Tablo 37). Tüm erkeklerin yüzde 18,1’i yoksulluk sınırının altında kalırken, kadınların yüzde 20,3’ü bu sınırın altında yer almaktadır. 2$ ölçütüne göre yoksulluğun cinsiyete göre dağılımı 1$’lık ölçütüne göre belirlenmiş dağılım ile oransal olarak benzerlik göstermektedir.
Tablo 36. İl Geneli İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar) Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Erkek 111 45,5 6,1
Kadın 133 54,5 7,3
Toplam 244 100,0 13,4
Tablo 37. İl Geneli İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar) Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Erkek 329 47,2 18,1
Kadın 368 52,8 20,3
Toplam 697 100,0 38,4
5.4 Yerleşim Yeri İtibariyle Yoksulluk
Yerleşim yerleri itibariyle mutlak yoksulluk sınırının altında yer alan fertler ile ilgili bulgular Tablo 38, 39, 40 ve 41’de yer almaktadır. İlk iki tablo, her iki mutlak yoksulluk sınırına göre il merkezi ile ilgili bulguları içeriyorken, son iki tablo diğer yerleşim yerlerine ait bulguları içermektedir. 1$ sınırına göre yoksul fertlerin yüzde 24,6’sı il merkezindedir. Bunların toplam fertler içindeki oranı yüzde 3,4’tür. Her iki cinsiyet grubunun yoksulluk oranı eşittir ve tüm fertler içindeki oranları her bir cinsiyet grubu için yüzde 1,7’dir.
2$ dolar sınırına göre yoksul fertlerin yüzde 24,2’si il merkezinde yaşamaktadır ve bunların toplam fertler içindeki oranı yüzde 9,3’tür. İl merkezindeki yoksulların yüzde 50,3’ü kadın iken, bunların toplam fertler içindeki oranı yüzde 4,7’dir. Erkekler için bu oranlar, sırasıyla, yüzde 49,7 ve 4,6’dır.
Tablo 38. Düzce İl Merkezi Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar) Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Erkek 30 50,0 1,7
Kadın 30 50,0 1,7
Toplam 60 100,0 3,4
Tablo 39. Düzce İl Merkezi Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar) Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Erkek 84 49,7 4,6
Kadın 85 50,3 4,7
Toplam 169 100,0 9,3
1$ dolar sınırına göre yoksul fertlerin yüzde 75,4’ü il merkezi dışındaki diğer yerleşim birimlerinde yaşamaktadır. Bunların toplam fertler içindeki oranı yüzde 10,1’dir. Bu yerleşim birimlerindeki yoksulların yüzde 56’sı kadın iken, yüzde 44’ü erkektir. Kadın yoksulların tüm fertler içindeki oranı yüzde 5,7 iken, erkeklerin oranı yüzde 4,4’tür.
2$ dolar sınırına göre yoksul fertlerin yüzde 75,8’i il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde yaşamaktadır. Bunların toplam fertler içindeki oranı yüzde 29,1’dir. Kadın yoksulların tüm yoksullar içindeki oranı yüzde 53,6 iken, tüm fertler içindeki oranı yüzde 15,6’dır. Diğer taraftan yoksul erkeklerin toplam fertler içindeki oranı yüzde 13,5’tir.
Bu bulgulara göre, bütün yerleşim birimlerinde mutlak yoksulluk sınırının altında kalan kadınların oranı daha yüksektir.
Tablo 40. Diğer Yerleşim Yerlerinde Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)
Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Kadın 103 56,0 5,7
Erkek 81 44,0 4,4
Toplam 184 100,0 10,1
Tablo 41. Diğer Yerleşim Yerlerinde Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar) Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Kadın 283 53,6 15,6
Erkek 245 46,4 13,5
Toplam 528 100,0 29,1
5.5 Üretim Faktörleri İtibariyle Yoksulluk
Maaş, ücret veya yevmiye geliri elde edenler, işveren veya kendi işini yürütenler (müteşebbis) ile ücretsiz aile işçileri için tahmin edilen mutlak yoksulluk oranları Tablo 42’de yer almaktadır. 1$
mutlak yoksulluk ölçütüne göre, maaş, ücret veya yevmiye geliri elde edenlerin yüzde 10’u, 2$
ölçütüne göre ise yüzde 36,3’ü yoksuldur. 1 dolar ölçütüne göre müteşebbislerin ve ücretsiz aile işçilerinin sırasıyla yüzde 8,5’i ve yüzde 6,7’si yoksuldur. 2 dolar ölçütüne göre müteşebbislerin yüzde 28,3’ü ile ücretsiz aile işçilerinin yüzde 20’si yoksulluk sınırının altında yer almaktadır.
Tablo 42. Üretim Faktörleri İtibariyle Yoksullar (Yüzde) Maaşlı, Ücretli ve
Yevmiyeliler
Müteşebbisler (işveren ve
kendi işini yapanlar) Ücretsiz Aile İşçileri
1$ sınırı göre 10,0 8,5 6,7
2$ sınırına göre 36,3 28,3 20,0
5.6 Eğitim Durumu İtibariyle Yoksulluk
Bu bölümde eğitim seviyesine göre mutlak yoksulların dağılımı araştırılmıştır. Bu maksatla sadece 12 yaşından büyük fertler analizlere dahil edilmiştir. 12 yaşından küçük fertlerden bir bölümünün yaş faktöründen ötürü henüz herhangi bir eğitim kurumundan diploma almamış olma ihtimali yüksektir. Hatta altı yaşından ufak bölümü henüz herhangi bir eğitim kurumuna kayıtlı değildir. Bu gerekçelerden ötürü 12 yaşından küçük fertlerin analizlere dahil edilmesi, yansız sonuçların elde edilmesine engel olur.
Her iki mutlak yoksulluk kriterine göre il geneli için elde edilen bulgular Tablo 43 ve 44’te yer almaktadır. 1$ sınırına göre 12 yaşından büyük yoksulların oranı yüzde 12 iken, 2$ sınırına göre yüzde 36,5’tir. İlkokul mezunlarının sayıca çokluğundan ötürü toplam yoksullar içinde bu tür kişilerin oranı da yüksek çıkmıştır. Genel olarak, bu tür kişilerin sayısal oranı ile yoksulluk oranı doğru orantılı olsa da, eğitim seviyesi yükseldikçe mutlak yoksulluk sınırlarının altında kalanların oranı düşmektedir. Örneğin, 1$ sınırının altında kalan fakülte ve yüksek lisans mezunu yoktur.
Diğer taraftan, 2$ sınırının altında kalan yüksek lisans mezunu yoktur.
Tablo 43. Eğitim Durumu İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar, 12+
Yaş)
Eğitim Durumu Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Okuryazar Olmayan 20 11,7 1,4
Okuryazar Olup Diploması Olmayan 6 3,5 0,4
İlkokul 122 71,3 8,6
Ortaokul 8 4,7 0,6
Orta Meslek 1 0,6 0,1
Lise 7 4,1 0,5
Lise Meslek 6 3,5 0,4
Yüksek Okul 1 0,6 0,1
Fakülte 0 0,0 0,0
Master 0 0,0 0,0
Toplam 171 100,0 12,0
Tablo 44. Eğitim Durumu İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar, 12+
Yaş)
Eğitim Durumu Sayı Yoksul Fertlere Göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
Okuryazar Olmayan 67 12,9 4,7
Okuryazar Olup Diploması Olmayan 19 3,7 1,3
İlkokul 318 61,3 22,3
Ortaokul 45 8,7 3,2
Orta Meslek 4 0,8 0,3
Lise 37 7,1 2,6
Lise Meslek 23 4,4 1,6
Yüksek Okul 4 0,8 0,3
Fakülte 2 0,4 0,1
Master 0 0,0 0,0
Toplam 519 100,0 36,5
5.7 Medeni Hal İtibariyle Yoksulluk
Medeni duruma göre yoksulluk bulguları Tablo 45 ve 46’da yer almaktadır. Buna göre, 1$
esasına göre toplam yoksul fertlerin yüzde 65,5’i evli, yüzde 29,2’si bekar ve yüzde 5,3’ü dul fertlerden oluşmaktadır. Yoksul evlilerin 12 yaşından büyük tüm fertler içindeki oranı yüzde 7,9, bekarların oranı yüzde 3,5 ve dulların oranı yüzde 0,6’dir.
Tablo 45. Medeni Hal İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar, 12+ Yaş)
Genel Evli Bekar Dul Toplam
Toplam 112 50 9 171
Yoksul Fertlere Göre Yüzde 65,5 29,2 5,3 100,0
Tüm Fertlere Göre Yüzde 7,9 3,5 0,6 12,0
Erkek 56 21 1 78
Yoksul Fertlere Göre Yüzde 71,8 26,9 1,3 100,0
Tüm Fertlere Göre Yüzde 3,9 1,5 0,1 5,5
Kadın 56 29 8 93
Yoksul Fertlere Göre Yüzde 60,2 31,2 8,6 100,0
Tüm Fertlere Göre Yüzde 3,9 2,0 0,6 6,5
2$ esasına göre toplam yoksul fertlerin yüzde 67,6’sı evli, yüzde 26,8’i bekar ve yüzde 5,6’sı dul fertlerden oluşmaktadır. Yoksul evlilerin tüm fertler içindeki oranı yüzde 24,7, bekarların oranı yüzde 9,8 ve dulların oranı yüzde 2’dir.
Tablo 46. Medeni Hal İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar, 12+ Yaş)
Genel Evli Bekar Dul Toplam
Toplam 351 139 29 519
Yoksul Fertlere Göre Yüzde 67,6 26,8 5,6 100,0
Tüm Fertlere Göre Yüzde 24,7 9,8 2,0 36,5
Erkek 175 64 3 242
Yoksul Fertlere Göre Yüzde 72,3 26,4 1,2 100,0
Tüm Fertlere Göre Yüzde 12,3 4,5 0,2 17,0
Kadın 176 75 26 277
Yoksul Fertlere Göre Yüzde 63,5 27,1 9,4 100,0
Tüm Fertlere Göre Yüzde 12,4 5,3 1,8 19,5
Tablo değerleri ayrıca cinsiyet itibariyle elde edilen bulguları da içermektedir. Her iki yoksulluk ölçütüne göre kadın ve erkeklerin yoksulluk oranları genel olarak birbirine yakındır.
5.8 Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksulluk
İl geneli için, yaş aralıkları itibariyle tahmin edilen mutlak yoksulluk oranları Tablo 47 ve 48’de yer almaktadır. Buna göre, 1$ sınırının altında kalan 12-14 yaş grubu toplam yoksulların yüzde 37,3’ünü ve toplam hanehalklarının yüzde 5’ini oluşturmaktadır. 2$ sınırına göre çocuk
yoksulların toplam hanehalklarına göre oranı ise yüzde 12,1’dir. Bu oran, toplam yoksulların yüzde 31,4’üne eşdeğerdedir.
Yaşlı grup olan 65 ve üstü yaştaki fertler, 1$ sınırına göre toplam yoksulların yüzde 5,7’si ve 2$
sınırına göre yüzde 2,1’i kadardır.
Tablo 47. Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar, 12+
Yaş)
Yaş Aralığı Sayı Yoksul Fertlere göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
12 - 14 91 37,3 5,0
15 - 65 139 57,0 7,7
65 + 14 5,7 0,8
Toplam 244 100,0 13,4
Tablo 48. Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksul Fertler (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar, 12+
Yaş)
Yaş Aralığı Sayı Yoksul Fertlere göre Yüzde Tüm Fertlere Göre Yüzde
12 - 14 219 31,4 12,1
15 - 65 439 63,0 24,2
65 + 39 5,6 2,1
Toplam 697 100,0 38,4
6. DÜZCE İLİNDE GELİR DAĞILIMINI ve YOKSULLUĞU BELİRLEYEN FAKTÖRLER
¾ Kalabalık ailelerde kişi başına düşen ortalama gelirin düşük oluşu.
¾ Hanehalkı reisinin yanı sıra gelir getiren yetişkin erkek çocukların hanehalkları arasındaki dağılımının eşitsizliği.
¾ Önemli bir karar mercii olan hanehalkı reislerinin yaklaşık olarak yüzde 60’ının ilkokul mezunu ve yüzde 12’sinin herhangi bir diplomaya sahip olmamasından ötürü kaynakların etkin kullanılamaması.
¾ Gelir getiren kadınların ortalama gelirlerinin erkeklere oranla düşük oluşu.
¾ Emekli ve yaşlı fertlerin ortalama gelirlerinin düşük olmasından ötürü, bu tür kişilerin toplam gelirlerinin hanehalkı toplam geliri içindeki payının yüksek oluşu.
¾ Yüksek işsizlik oranı.
¾ Yüksek yoksulluk oranı.
¾ Özel sektördeki ortalama ücretlerin nispi düşüklüğü.
¾ Yüksek öğretim mezunu olanların az oluşu.
¾ İşgücünün kalifiye olmayışı.
¾ Devlet politikaları (DPT 2001):
Kamu kesiminde açıklar doğuran bütçe politikası,
Dolaylı vergilere ağırlık veren vergi politikası,
Yüksek enflasyona neden olan açık finansmana dayalı para politikası,
Sermayenin tabana yayılmasını sağlayamayan özelleştirme politikası,
Kaynakların emek veya tarım kesiminden aktarımına neden olan KİTlerin fiyat politikası,
Tekelci ve oligopolistik piyasa yapısı,
Örgütsüzlük ve işsizlik başta olmak üzere işgücü piyasasının yapısal ve kurumsal sorunları,
Sosyal ve ekonomik sorunlardan kaynaklanan göç olgusunun işgücü piyasasında yaratığı ucuz işgücü ve buna bağlı olarak ortaya çıkan haksız rekabet ortamı,
Kayıt dışı ekonominin varlığı,
Eğitim fırsat eşitsizliği doğuran eğitim politikası,
Teknolojik gelişmelerden ötürü ortaya çıkan sermaye yoğun yatırımlar.