OSMANLI ARA$TIRMALARI

(1)

OSMANLI ARA$TIRMALARI XXIV

Ne§ir Heyeti - Editorial Board

Halil iNALCIK- ismail E. ER0NSAL Heath W. LOWRY- Feridun EMECEN

Klaus KREISER

THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES XXIV

istanbul - 2004

(2)

TOKTAMI~

ADI HAKKINDA

Osman

G. OZGUDENil -* Goksel OZTURr' -* Aylin

KO<;***

Tarihl, sosyal,

filolojik

ve etnografik tetkiklerde, §ahts adlan ara§trr- malan

(onomastik)'nm

onemi btiytikti.lr. Hadiselerin

~oztimiinde

ya da daha iyi anla§Il.masmda. kimi zaman tarihl, kimi zaman da ki.ilttirel katlalarda buluna- bilmektedir. Tarihi geni§

bir cografyaya yayilan farkh Turk topluluklannda

kullarulan §alus adlanmn tespit edilmesi ve degerlendirilrnesi, TUrk kiilttir tarihi ara§turnalan ac;ISmdan biiytik onem ta§l.Dlaktachrl.

~imdiye

kadar tek tek, onemli

~ab.§malara

konu olmakla birlikte2, TUrk tarihindeki

pek_~ok

adm tespit

* **

***

2

Marmara 'Oniversitesi TiirJdyat Ar~tumalan Enstitiisil, istanbul.

Marmara 'Oniversitesi Tiirkiyat Ara~tumalan EnstitiisU, istanbul.

Marmara 'Oniversitesi TUrkiyar Ara~t:umalan EnstittisU, istanbul.

Bu konuda bkz. Tuncer GUlensoy, "Tiirk Ki~i Adlannm Dil ve Tarih Ac;tsmdan Onerni", Dil ve insa11, lillO, (1997),

s.

9-12. ·

TUrkc;e adlan izah ve tahliJe ytinelik c;alt~malardan bilhassa ~u tetkikleri zikretmek mUmkUndiir: Hamit ZUbeyir Ko~ay, "TUrk Adlanna Ail Ara~tmnalar", Tlirk Yurdu, V, (1927), s. 120-125; A. von Le Coq, Tiirkisclze Name11 tmd Titel in /11die11, Garbe Festgabe 1927; Laszlo Rasonyi, "Selc;uk Admm Men§elne Dair", Bellete11, lll/10, (1939), s. 377-384; Adnan Erzi, "Osmanh Devleti'nin Kurucusunun isrni Meselesi", Tilrkiyat Mecmuast, Vll-VIII/1, (1942), s. 323-326; Osman Turan, "Cengiz Adt Hak- landa", Bellete11, V/19, (1941), s. 267-276; Osman Turan, "Terken Unvaru Hakkmda.

TUrkan Degil Terken", Tiirk Hukuk Tarihi Dergisi, I, (1944), s. 67-73; M. Fuat KtiprUlii, "Tilrk Onomastique'i Hakkmda", i.O.E.F. Tarih Dergisi, I/2, (1950), s. 221- 236; Hikmet Bayur, "Sultan ilet:mi~'in Ad1 Haklanda", Belleten, XJ.V/56, (1950), s.

567-588; Aym mUellif, "Hari~ab AlaU'd-din "Teki§"in Ad.J HakJanda", Belleten, XJ.V/56, (1950), s. 589-594; L. Bazin, "Notes sur les mots "Oguz" et "Tiirk", Oriens, VJJ2, (1953), s. 315-322; Aym miiellif, "Le nom propre d'homme Qorqut; Discussion etymojogique", UAJhb., XXXVI/3-4, (1965); K.H. Menges, "Etymological notes on some Paciiniik names", Byzamion, XVll, (1951), s. 256-280; Uszl6 Rasonyi, "Sur quelque categories de noms de personnes en Turc", Acta U11guistica, III/3-4, (1953), s.

323-350; Aym mUeUif, "Les noms de nombre dans l'anthroponymie turque", Acta Orientalia Hung., XIIll-3, (1961), s. 45-71; Aym mUellif, "Les noms de personnes

OSMANLI ARA~TIRMALARI, XXIV (2004).

(3)

322 Osman G. OZGODENLi-Goksel OZTORK-Aylio KO<;

ve degerlendidlmesi ~i, bugtin i<;in de Ti.lrkoloji ve TUrk kiilttir tarihi ~tmna

lannm oniinde aydmlaulmay1 bek:leyen btiyiik bir sorun olarak durmaktadrr.

Burada, saytstz ornekten sadece biri tizerinde durulacak.tlr.

Toktanu~ Han (1379-1397), Altm Orda devletinin onemli hiiktimdarlann- dan birisidir. Bilhassa Timur' a kaqt verdigi uzun miicadele ve bu mticadele neticesinde devletinin kaderini tayin eden hezimeti ile Altm Orda tarihinde onemli bir yere sahiptir3. Bu makalede, Toktarru~ Han' m muhtelif meti.nlerde farkh ~e-

3

imperatifs chez les peoples torques", Acta Orientalia Hung., XV/1-3, (1962), s. 233- 243; Aym mUellif, "TUrldtikte Kadm Adlan", Turk Dili Arfl§tznnalan Y1ll1gl Belleten 1963, (1964), s. 63-87; Ayru mUellif, "Kumao Ozei Adlan", Tiirk Kiiltiirii Ara§ttmzalan, III-IV, (1969), s. 71-144; Ayru mUellif, "The Psychology and Categories of Name giving among the Turkish Peoples", Hungaro-Turcica, (1976); Ayru mUellif,

"Remnants ofTheophoric Names in Turkic Name Giving", Belleten, XLVJ/182, (1982), s. 291-296; J. Nemeth, "Noms elhniques turcs d' origioe ·totemistique", Studia TurCica, ed. L. Ligeti, Budapest 1971, s. 349-359; Bahaeddin Ogel, ''Caca· Bey Vakfiyesindeki Bazt Unvan ve K.i§i Adlan Hakkmda Notlar", Selfuklu Arfl§tznnalan Dergisi, II, (1911), s. 67-74; Aym mUellif, "Tognl Bey'in Ad1 Hakkmda", Selfuklu Ara§tznnalan Dergisi, III, (1971), s. 201-207; [H. Nihal] Ats1z, "Arslan Yabgu'nun Oglunun Ad1", Selfuklu Arfl§tlmtalan Dergisi, III, (1971), s. 183-189; O.F. Sertkaya, "inel Kagan nu? ini

ii

Kagan rru?", Ats1z Amzaganr, istanbul1976, s. 397-419; Tuncer GWensoy, "Cebe Ad1 Haklonda", Atsrz Annagam, istanbul 1976, s. 257-265; Peter Zieme, "Materialien zum uigurischen Onomasticon I-ll-III", Turk Dili Arfl§tznnalan Yzlllgz •. Belleten, 1977, s. 71- 86; Belleten, 1978-1979, s. 81-94; Belleten, 1984, s. 267-283; N.A. Baskakov, "Oguz., Oguz-Kagan Etimolojisi Oz.erine", i.O.E.F. Tiirk Dili ve Edebiyatz Dergisi, XXIV- XXV, (1986), s. 35-41; Erge§ Ucgun ve Yun Ko§ttglarz, haz.. Orhan Sfiylemez, istanbul 1997, s. 14-17; Kemal Eraslan, "Oguz-name'de Ge~en Bazt isirnler Hakkmda", i.O.E.F.

Tiirk Dili ve Edebiyatz Dergisi, XXVIII, (1998), s. 263-274. Tiirk kavirn adlanyla ilgili bkz. L. Ligeti, "Klrgzz Kavim isminin Men~ei", Tiirkiyat Mecmuasz, I, (1925), s. 235- 249; Gy. N~meth, "Die Volksoamen quman uod qun", Koriisi Csoma Arclzivum, 3, (1940), s. ·95-109;

i.

Kafesoglu, "TUrkmen Adt, Manast, Mahiyeti", Jean Deny Armagam, Ankara 1958, s. 121-133; J. Nemeth, "Wolksname Karluk und seine semaotiscb Gruppe", Acta Linguistica Academiae Socierniarum Hungaricae, XIX, (1969), s. 13-17; G. Clauson, "The Name Uygur", JRAS, 3-4, (1963); Bu konuda genel bir degerlendirme i~in bkz.. Tuncer GUlensoy, "TUrkiye'de TUrk K.i~i ve Yer Adlan He ilgili Bilimsel <;ah§malara Bir Bakz§", Kafalz Annaganz, yay. S. Game~. Ankara 2002;

s. 189-193. ~alus adlanyla ilgili daha gene! nitelikli bir 9all§ma Faruk SUmer tarafmdan yapllml§tlr: Tilrk Devletleri Tarihinde $alus Adlan,l-IT, istanbul 1999.

Cengiz Han'm bUyUk oglu <;oci'oin neslinden Tuy-Hoca'run oglu olan Toktarru§ Han, Urus Han (l369-1379)'m babasm1 katletmesinden sonra Timur'a stgmarak ondan temin ettigi yard 1m ile uzun bir mUcadele neticesinde Altm Orda tahtJru ele g~irmi§tir. Ancak bir sUre sonra Harezm haJcimiyeti ytizUnden Timur ile aras1 a9l1In1§tir. Timur kaf§ISmda 1391 ve 1395 ylllarmda ugradtgi iki bUyUk hezimetin ardmdan Alt:Jo Orda tahtJru kaybeden Toktaml§, u:zun ve neticesiz bir mUcadelenin ardmdan muhtemelen 1405 yth ba§lannda vefat etmi§tir. Fiayatt ve siyasi faaliyetleri i9in bkz. Bertold Spuler, Die

(4)

TOKfAMI~ ADI HAKKINDA

323 killerde kaydedilen ad!. bu adm etimoloiisi ve eski Ttirk ad venne

aelenP.ldP.- riyle ilgisi Uzerinde durulacaktrr.

Toktarru§ adt bizzat devrin resmi. vesikalannda §U

§ekilde

ge~mektedir:

Toktarru§ tarafmdan 1393 ylhnda Lehistan-Litvanya hOkUmdart Yagayla'ya

gtinderilen Uygur

harfleriyle yazllffil§ yarhgm ilk

saurmda Tuqtiimi§

(Twqd'mys),

⁴

Toktarm§ Han tarafrndan

Bik Haci'ye verilen 24 Zt'l-ka'de

782/19 $ubat 1381 tarihli yarl!gda Tiiqtiimi§ (

~W_,; )S

ve Kazan

Hanl!~'mn

kurucusu Ulug Muhammed Han'm II.

Murad'a gonderdigi Arap harfleriyle

yaz.llml§ 27 Cemwu'l-evvel831/14 Mart 1428

tarihli yarh~

6. satmnda

da Tiiqtiimi§ (

,;...w_,; ) §eklinde

y~ttr.6

Toktaml.§ Han'm sikkelerinde de bu ad TuqtiimL§ (

~W_,; )

veya Tiiqtamz§ (

~_,;

) olarak iki ayn §elcilde kay-

dedilmi§tir.7

4

5

6

7

Goldene Horde. Die Mongolen in Ru.ssland 1223-1502, Leipzig 1943, s. 121-136; A.

Yu. Yakubovsldy, Altzn Ordu ve <;iiliii§U, TUrk~e terc. Hasan Ereo, Ankara 1976,

s.

210-264; Akdes Nimet Kurat, IV-XV/JI. YUzytllarda Karadenizin Kuzeyindeki Turk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, istanbul 1972, s. 138-140; Mustafa Kafab, Altm Orda Hanlll1'mn Kuruluf ve Yiikselif Devirleri, istanbul 1976,

s.

101-111; M. Veysel, Zortul, Timur'un Altmordu Seferi,

i:O

S.B.E. Basllmaau~ YUksek Lisans Tezi, istanbul 2001, s. 12-70; Mustafa Kafah, "Toktarru~". iA, XII/1, s. 412-420; D. DeWeese,

"Toktamlsh",

EP,

^X,s. 560-563.

Bu yarhgm metni ilk kez Michail Aodreevi~ Obolenskiy taraftndan 1850 y1ltnda Kazan'da yaymlarurii§tlr: Yarl1k chana Zolotoy Ord1 Tochtatntla k pol'skomu Korolju Yagaylu (1892-1893 goda), Kazan 1850. Daha sonrald yaymlar1 i~in bkz. A.N. Kurat, Kazan Hanlzgmz Kuran Ulug Muhammet Hanm Yarltgz, istanbul 1937, s. 32; A.

ibatov, XIV. Gaszrdagz Xandar Jarltglartii Tili, Alman 1990, s. 26-27; A. Melek Ozyetgin, Altm Ordu, Kmm ve KaUlll Salzasma Ait Yarlzk ve Bitiklerin Dil ve Oslup incelemesi, Ankara 1996, s. 105-106, 251-252.

Bu yarh~n yaymlan i~in bkz. I.N. Berezin, Tarchanme yarltlci Toclztamz;a, Timur- Kutluka i Saadet-Giraya, Kazan 1851; W. Radloff, "Yarhld Toktanu~a i Timur- Kutluga", Zapiski Yost. Otd. Imp. Russk. Archeol. Obff·· ill, (1889), s. 1-40; A.

ibatov, XIV. Gastrdagt Xwular Jarlzglanil Tili, s. 12-14; 144-145; A. Melek Ozyetgin,

"Alnn Ordu Ham Toktam.t~'m Bik Haci Ad1.1 Ki~iye Verdigi 1381 Tarihli Tarhanh.k Yar1Jg1", Turkoloji Dergisi, XIII/1, (2000), s. 172.

A.N. Kurat, Kazan Hanlzgmz Kuran Ulug Muhammet Hamn Yarlzgz, s. 6 n. 6; Ayru mUeUif, Topkapz Sarayz Miiz.esi Ar1ivindeki Altm Ord11, Kmm ve TIJrkistan Hanlanna Ait Yarlzk ve Bitikler, istanbul 1940, s. 9-11; Ayru mUeUif, JV-XVI/l. Yiizyzllarda Karadenizin Kuzeyindeld Turk Kavimleri ve Devletleri Tarilzi, s. 350-351; A. Melek Ozyetgin, Altm Ordu, Kmm ve Kaz.an Salrasma Ait Yarlzk ve BitikleriJt Dil ve Oslup lncelemesi, s. 108, 256.

"Es-Sultiinu'l- 'tidil" veya "es-Sultiinu'l-a'z.am". Bkz. Nurettio Agat, Altmordu (Cufi Ogullart) Paralart Katalogu 1250-1502, Istanbul 1976, s. 94-103; Stephen Album,

(5)

324

Osman G. OZG(IDENLi- Goksel OZTO:RK- Aylin KOc;

Toktanu~

admm devrin tarih¢1erine yansnnasma gelince; bu ad tarihi kaynakJarda uzun vokallere yer veril.meksizin Toqtamz§ (

u~ -c; ), 8

ltl ile /q/

arasma /v/ harfi Have edilerek Tiiqtamz§

(.J-:J.i' ),9

aym

yaz1h~a

sadlk kahnarak

/rnl

ile /§/ arasma tl/ ilave edilerek Tii.qtami§ (

~.i'-),10

/tl ile /m/

arasma

/a/

eklenerek Tiiqtiimf§ (

.).:.oW.i' ), 11

baz1 milellifler tarafindan ise

/q/

yerine

/g'of

veya /'of tercib edilmek suretiyle Toghtam11 (

~ )12,

Tug]Jtamz§

(~.i')l3

ya da Tii!J.tamz§

(~.i')l4-

To!J.tamz§

(~)15

olarak farkh

§ekillerde kaydedilmi§tir.

G~rilldtigti

i.izere, adm yazth§l mtielliflere gore degi§tigi gibi, hazen bir eser

i~erisinde iki farkll

§ekli kullanan miiellifler de var-

dtrl6.

Biitiin bu fark11 §ekiller daha XIV ve XV. yiizyillarda dahi Toktanu§ ad1

8

9

Sylloge of Islamic Coins in the Ashmolean, IX, Iran After the Mongol Invasion, Ouord 2001, s. 37, 70.

Hatiz-i EbrO, Zubdetu'r-tevarih, ne~r. Kema.I Hac Seyyid Cevadi, Tahran 1378/l999, I, s. 530, 533; IT, s. 651, 670, 691, 693, 700 vd.; 'Abdu'r-Rezziik es-Semerkandt, Matla'u's-sa'deyn, Siileymaniye Ktb., Esat Efendi, nr. 2125, vr. 354a vd.; Devle~ah

Semerkandi, Tedciretu'§-§u'arli.', ne§r. Muhammed Ramazfini, 1366/1987, s. 231, 245;

Yahya b. 'Abdu'l-Latif Kazvinl, Lubbu't-tevarfh, Tahran 1363/1984, s. 306; KM.1 Ahmed Gaffari, Ttmn-i Nigarist/Jn, ne§r. Murtaza Muderris Gilani, Tahran 1404hk, s.

308-312.

~erefu'd-din 'Ali Yezdi, Zajer-11ame, ne§r. A. Uronbayev, Ta§kent 1972, s. 334-335, 338, 340-342, 385-389,415-416 vd.; Devle~ah Semerkandi, Teiliretu'§-§u'ara', s. 243;

Hvandemir, Habibu's-siyer, yay. Muhammed Debir Siyill, Ill, Tahran 136211983, s.

440,441, 462-463 vd.; Miineccimba§l, Cami'u'd-duvel, Siileymaniye Ktb., Esad Efendi, nr. 2103, vr. 418a; ibrahim b. 'Ali Kefevi, Tevarih-i Tatar Han ve Dagzstan ve Moskov

· ve De§t-i Kzp~lik, ismail Otar Kiitiiphanesi, (fotograt), s. 64-65. ·

10 Ebii'l-Gazi BahadJr Han, $ecere-yi Tiirk, (Histoire des Mongols et des Tatares), ne~r. Le Baron Desmaisons, (I. G. vol. 225, ed. Fuat Sezgin), I, Frankfurt 1994, s. 162-163, 178;

Ni.z1i..rnu'd-din ~ami, Zafer-name, ne§r. Felix Tauer, Tahran 1363/l984, s. 13, 74-78, 97, 101-102, 106 vd.; Tiirkye tercilmesinde "Toktamz§" §eklinde verilmi§tir (Zafenzame, Tiirkye terc. Necati Lugal, Ankara 1949, s. 142, 143, 146, 147, 148 vd).

11 Mu'inu'd-din Natanzi, Mzmtehabu't-tevarih-i Mu'fnf (Anonim-i iskender), ne~r. Jean Aubin, Tahran 1336/1957, s. 87, 93-98, 100, 168, 334, 336, 340-346vd.

12 Zeynu'd·din b. HamdulHih Mustevfi-yi Kazvini, Zeyl-i Tarih-i guzfde, ne§r. irec Af§lir, Tahran 1372/1993, s. 118; Ca'feri, Tarih·i Ca'feri, Kitabhane-yi Minovi, (Tahran), 'Aks nr. 108, vr. 266a, 267a.

13 Zeynu'd-din b. Hamdullah Mostevfi-yi Kazvini, Zeyl-i Tlirilz-i guzide, s. 116, 117, 123;

Mirhvand, Ravzaru's-safa, VI, Tahran 1339/1960, s. 103-107, 167, 196vd.

14 Otemi§ Hac1, <;ingiz-nlime, ne§r. V.P. Yudin, Yu. G. Baranov, V.X. Abuseyitova, Alma-Ata 1992, (faksimile) s. 38b, 55b.

15 Otemi§ Hfrc1, <;ingiz-11ame, s. 54b, 55b.

(6)

TOKT AMI$ ADI HAKI<INDA

325

i~in,

vesika ve kaynaklarda tek bir yazrm §eklinin

ge~erli

olmadtg-tru ortaya koymaktadtr.J7 <;agda§ seyyah Clavijo tarafmdan Totamix, Tortamix

§eklinde

kaydedilen iS bu ad, eski Rus kaynaklanna Toktamaz§,19

edebi

kaynaklara ise Tuqtamz§20 veya Tu!Jtamz §21 §ekllnde yansum§tl.r.

Toktamz§ adt kaynaklarda oldugu kadar, ara§tmnacllar arasmda da farkll

§ekillerde kullaruliDl§trr. Bu kullaru§lar arasmda To!Jtamys,22 To!Jtamz§,23 Tuktaml§24 ve Toktamz§25 en

~ok

kabul goren §ekillerdir.

Toktamt§

adtrun

kaynaklardaki farkll yaz1m

§ekillerini

tespit

ettikten sonra, ~imdi etimolojisiyle ilgili konulara ge~ebiliriz.

Toktamz§ adtrun 'durmak' ma.nasma gelen

TUrk~e

tokta- fiiliyle ilgili oldugu

a~tktrr26.

Bununla birlikte,

16 Bkz. Devle~ah Semerkandi, Tezkirelll'l-lu'ard', s. 231, 245 (Toqtatllll); s. 243 (Tuqtam11); Zeynu'd-din b. Hamdullah Mustevfi-yi Kazvini, Zeyl-i Tlirilz-i gulide, s.

116, 117 (Tiigbtam!j), 123; s. 118 (Togbtam11); Oteml~ Hftct, 9ingiz.-nlime, s. 38b, 55b (Tlibtam11); s. 54, 55b (Tobtam11).

17 Esasen bu durum Orta~ag islam kaynaklannda kaydedllen Tilrk~e ve Mogolca ad ve unvanlar i~in karakleristik bir ozelliktir. TUrk~e-Mogolca ad ve unvanlann, kaynaklann farldJ nUshalanruo yarusrra, hazen bit nUsha i~erisinde dahl birka~ farldJ yaztm larzt ile

k~tmtza ~tkmas1, tarih~i ve dilbilimcUerin bu sahada yapacagt mii~terek ~ah~malara

kadar, Orta~ag TUrk larihi ve Mongolistik ~tmnalanmn 6nUnde ciddi bir sorun olarak kalacakur {bkz. Osman G. OzkuzugUden(j, Gdz&l Hfi11 ve Refonnlart (69411295- 70311304), M.O.S.B.E. Tilrltiyat A.ra§urmalan EnstitUsU Bastlmanu~ Doktora Tezi, istanbul 2000, s. Vlll).

18 Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403-1406, ing. terc. Guy LeStrange, (The Islamic World in Foreign Travel Accounts, ed.

F.

Sezgin), Frankfurt 1994, s. 374.

19 A.N. Kurat, Kazan Hanl1g1m Kura11 Ulug Muhammec Hanm Yarl!g1, s. 27.

20 Bkz. G6ksel OztUrk, Edige Batlr Destam'nm Ba1kurt Versiyonu. inceleme-Metin- Transkripsiyonlu Metin-Diz.in, istanbul 2001, s. 299.

21 "Ti4!Jtiiml1" (bkz. Kad1 Burhanetti11 Divam, I, Ttpktbastm, lstanbul 1944, s. 586);

"Tobtat1111" (bkz. Kad1 Burhaneddin Divam, haz. Muharrem Ergin, istanbul 1980, s. 522 nr. 1340; Ali Alparslan, Kad1 Burltaneddilt Divat11'nda11 Sepneler, Ankara 2000, s. 298).

22 B. Spuler, Die Goldene Horde. Die MMgolen in Russlatld 1223-1502, s. 121-136.

23 S.M. Solovyov, Istoria Rossiyi (1054-1462), II, Moskova 2001, s. 494-495; G.

Vemadsky, Mongob. i Rusy, Moskova, 2001, s. 268-283; L.N. Gumil6v, Drevnyaya Russy i Velikaya Stepy, St Petersburg 2001, s. 552-574.

24 Ravil Fahretdinov, Kifke Ezan, Kazan 1997, s. 201-220; N.M. ~eldi, Bulgaro- Tatarskiye Monetl Xlll-XV. Vekov, Kazan 2002, s. 94-102.

25 Rizl!eddin Fahreddin, Ham Zoloroy Ord1, Kazan 1996, s. 105-109.

26 "Tokta11u1" admm "tokta-" ile ili§ltisl daha XIX. yUzythn ortalarmdan itibaren M.A.

Oboleosltiy, I.N. Berezin ve H.A. Vambery glbl ara§tJnnactlar tarafmdan kabul

(7)

326

Osman G. OZGODENLt-Gl>ksel OzTORK-Aylin KO<";

to/eta- fiilinin, Ttirkiye

Ttirk~esinde

sabit balde bulunmayt ifade eden tur- (dunnak) fiilinden, ancak 'hareket balinden atalet baline

ge~mek'27

husu siyeti ile aynt edilebildigini gozontinde bulundurmak gerekir. Tokta- fiili bugtin

ktiyi.ik

ses ve anlam degi§imleriyle de olsa,

Yakut~a28,

Tuvaca29,

Hakas~a30,

Altayca31,

~orca32, Teletit~e33, Klrg~zca34, Kazak~a3S, Ozbek~e36,

Karakal-

27 28 29 30 31

32

33

34

35 36

edilmi~tir (tohtamaq= stehen, tohtamyp der Standhafte. Bkz. B. Spuler, Die Goldene Horde. Die Mongo/en in Russ/and 1223-1502, s. 243; H.A. VAmbery, Cagataische Sprachstudien, Leipzig 1867, s. 260). ·Wilhelm Radloff da, toktam1~ kelirnesini, tokta- + -ml§ (geymi§ zaman partisibi) §Ckliode a~lklanu§tlr (bkz. Versuch eines Wiirterbuches der Tiirk-Dialecte,

m,

's-Gravenhage 1960, s. 1153-1154)

Kelirneoin Kmm Tiirk~esinde bu tinemli mana hususiyetine dikkatimizi ~ekeo Ismail Otar Bey'e te§ekkiirlerimizi arz ediy9ruz.

"Toytoo-": Durmak, duraklamak (P.A. Sleptsov, Yakutsko-Russkiy Slovar, Moskova

1972, s. 393).

"Doktaar": durmak (bkz. A.A. Palmbah, Russko-Tuvinskiy Slovar, Moskova 1953, s.

362). .

"Tohta-" [tohtlrga]: Dunnak, son verllmelC, gecikmek, oyalanmak (bkz. N.A. Baskakov,

Hakassko-Russky Slovar, Moskova 1953, s. 234). ·

"Tokto-": Durmak, alikonulmak; "toktodun-": durdurulmak; "tokton-": dunnak, kalmak;

·keodioe hakim olmak; "toktot-": durdunnak, yaralamak, kesmek; "toktodu": durak;

sukiinet; "tokuna- ": (Mog.) sakinle§tinnek (bkz. Emine Giirsoy Naskali-Muvaffak Duraol1, Altayca-Tiirkfe Siizliik, Ankara 1999, s. 179-185).

"Tokta-": Durmak, duraklamak; "toktabaan": durmadan, duraklamadan, ara vermedeo;

!'toktadm-": durmak, duraklamak, dayaomak, keodini tutmak; "toktat-": durdurmak,

yolunu kestinnek (bkz. Nadejda N. Kurpe§kO Tannaga§eva-~Uk.rti Haluk Akalm, $or Siizliigii, Adana 1995, s. 115).

"Tokto-": Durmak; son vermek, sona erdinnek (bkz. L.T. Ryumina-$irk~eva-N.A.

Kuyiga§eva, Teleiit Agzz Siizlii~ii, TUrk~e terc. ~.H. Akalm-C. Turgunbayev, Ankara 2000, s. 115).

· .

"Tokto-": Durmak, kesilmek, dinmek, duraklamak; "toktol-": durmak, akillanmak;

"toktoluj·": hep beraber durmak; "toktoo": durma; mutedil tabiath, mtitevazi, ciddi,

·makul, aklt ba§mda; rahat rabat, acele etmeksizin; "toktot": duraklama; "toktot-":

durdurmak; "toktotal-": durdurulmak (bkz. K.K. Yudahin, Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskova 1965, s. 743; TUrkye terc. Abdullah Battal, Kzrgrt. Siizliigii, ll, Ankara 19882, s. 743-744).

"Tokra-": Durmak, belirli bir i§i sonu~landJnnak (bkz. Telgoja Januzakov, Ktl:t.ak Tilinin Siizdigiii, AlmatJ 1999, s. 639).

"Tobta-": Devam etmemek, sUrmemek; eylemi brrakmak, vazgeymek; duraklamak, konaklamak; muhafaza edilmek; karar vermek, karara gelmek; 1srar etmek; sabretmek (bkz. Ozbek Tilining izahlz Lugatz, (Ozbekistan SSR Fenler Akademiyast), red. Z.M.

Ma'rufov, ll, Moskova 1981, s. 225-256). .

(8)

TOKTAMI~ ADI RAKKINDA

327

pa.k~a37, Ba§kurt~a38,

Tatarca39,

Kumuk~a40, Kara~ay-Malkarca41, Ti.irkmen-

ce42 ve Azence43 gibi-

pek ~ok Ti.irk leh~e

ve agzmda yaygm olara.k kullarul- maktadlr. Tokta- fiilinin, bugiin istanbul

Ttirk~esinde

olmasa da, bazJ. Anadolu agtzlannda bulundugu anla§tlma.kta44 ve yine, bazt eski Osmanhca metinlerde

de kar§muza ~Ik:makta<hf4S.

Kelimenin Ttirk~edeki bilinen en eski kullantm §ekli, XIV. ytizyllm

<incesine

ait

bazt Uygurca4

6

vesikalar ile, daha sonraki ytizytllarda kaleme

37

38 39

40

41

42 43

44

45 46

"Tunw": durmak; "tunp qalnv": durmak; "toqtaw": durmak; "toqtalnv": dunnak (bkz.

N.A. Baskakov, Russko-Karakalpaksldy Slovar, Rus~a-Karakalpalqa Siit.lik, Moskova 1967, s. 590).

"Tuqtaw": ileriye yonelen hareketi durdunnak; tUkeomek; konmak (bkz. Ba~gort Teleneng Hiit.lege, (Russiya Fenler Akad.), ll, Moskova 1993, s. 406).

"Tokta-": Dunnak, duraklamak, son vennek; nihayet vennek; durakalmak (bkz.

Sravnitelnry Slovar Turetsko-Tatarskih Narfry, yay. Lazar Budagov, I, St Petersburg 1868, s. 749-750; ~.A. Asanov-A.N. Garkovets-S.M. Useinov, Kmm Tatarca-Rusfa Lugat, Kiev 1988, s. 128; Tamurbek Dawletschin-Inna Dawletschin-Semih Tezcan, Tatarisch-Deutsches Worterbuch, Wiesbaden 1989, s. 246); "tuktaw": durmak, durdurulmak, kalmak; "tuktalz~": durak (bkz. F. Ganiev-R. Ahmlityanov-H. A~zkgoz, Tatarca-Tiirkfe Sozliik, Kazan-MosKova 1997,

s.

327); "tukta-": durmak; "tuktaw":

durma, "tolztat-": durdurmak; "toktat-": durulmak (bkz. Altay Kerim-Leyla Kerim, Tatarca-Tiirkfe-Romence Sozliik, Kriterion 1996,

s.

420).

"Toqta-": dunnak; beklemek; durdunnak,' kermek (bkz.

z.z.

Bamrnatov, Kllmzksko- Russkiy Slovar, Moskova 1969, s. 318).

"Tohtarga": Durdurmak, ~evirmek, yolunu kesmek; ayakta durmak; susmak, sesini kesmek; kesmek, ara vennek; yerle§mek; tutunmak, dayanmak (bkz. E.R. Teni§ev~H.i.

SUyUn~ev, Karafayevo-Balkarsko-Russkiy Slovar, Moskova 1989,

s.

647); "Tohta-":

Durrnak, dinlenmek, kesilmek (bkz. Ufuk Tavkul, Kara~ay-Malkar Tiirkfesi Sozliigii, Ankara 2000, s. 402).

"Togta-" Duraklam3k, duralamak, durmak (bkz. N.A. Baskakov-B.A." Karnev-M. Ya.

Hamzaev, Turkmensko-Russldy Slovar, Moskova 1968, s. 637).

"To!Jta-": Tahammiil etmek, sabrr gostermek, sllldnle§mek siikin olinak, kendioe hiikim olmak, durrnak, kesilmek; bir yere gelip ul3§ffiak, varmak, vanp durmak (bkz. Seyfettin Altay!J, Azerbaycan Tiirkfesi Sot.liigii, IT, istanbul 1994,

s.

1142).

"Tolzdamah": Kendine gelmek, siikunet bulma (Terakeme-Karapapah urugu agz1) (bkz.

A.Iui;et Caferoglu, Dogu illerimiz Agtt.larmdan Toplamafar. Kars,- Eizurum, c;ontlz, llbaylzklar Agtzlan, Ankara 1995, s. 281).

"To!Jta-": Sebatetmek, dunnak, payidar olmak (bkz. Tarama StJt.liigii, V, (0-T), Ankara 1996, s. 3813}.

"Toktmm~" ad1 bazz Uygurca vesikalarda ~ah1s ad1 olarak kar§ImJza c;zkmaktadrr (bkz.

Ahmet Caferoglu, Eski Uygur Tiirkfesi Sozliigii, istanbul 1968, s. 244; V.M.

Nadelyaev-D.M. Nasilov-E.R. Tani~ev-A.M. ~c;erbak, Drevnetiirkskiy slovar',

(9)

328

Osman G. 0ZG0DENLi- Goksel OZ'rO'RK-Aylin KO~

alman <;agatayca47

ese~erdir.

Bunca geni§ bir cografyada ve farldt lehyelerde kullaruhyor olmakla birlikte, XIV. yiizytldan onceki Tiirkye metinlerde rastlayamadlguruz48 bu fiilin mazisi ve yayllma §ekli §imdllik kara.nllkt:J.r49.

Belki de daha eski bir ornek bulunamamasmdan olsa gerek, Tiirk9e

tokta- fiili, Mogolcaso

toqtam£~£

kelimesine baglaruru§trr51. Oysa, kelimenin Mogol- cadaki. kullarum §eklinin Tiirk9eden daha eski oldugunu gosteren herhangi bir delil yoktur. Kanaatimize gore, Tiirk9ede 'dunnak', 'harekete son vermek'

47

48

49

50

51

Leningrad 1969, s. 577). Bonunla birlikte, Uygur vesikalanm tarihlendirmedeki prob- lemlerden dolayt, bu vesika.lann tarihini tam olarak tespit edebilmek pek mUmkUn degildir.

~eyh SUieymlin Efendi "tfiqtiimdq" kelimesinin kar§thjtmt 'saklamak, beklemek, alakomak' §eklinde vermektedir (bk2.. Lugat·i <;agatay ve Tiirki-yi 'Osmani, tstanbul 1298, s. 122). Kr§. H. Vambery, "Tiiytamiiq": stehen, bleiben, aufhoren, inne halten, still halren, "Tilytiimif' (Tochtami§): Eigenname (bkz. Cagataische Sprachswdien, Leipzig 1867, s. 260). Ab~qka Lugatl'nda ise "to!Jtadt", "istihkam buldu, slikin oldJ ve oturu§dt"; "royrata" ise "s8kin ve ber karar eyleyiib" §ekHnde tarif edilmi§tir (bk2..

Abu§ka Lagat1 ve <;agatay Sozliilii, haz. Besim Atalay, Ankara 1970, s. 197, 210).

Goktilrk kitabeleri; Dtvdmt Lugati't-Tiirk, Kutadgu Bilig ve ibn Mulzemtli Lugat1 gibi eski metinlerde "tokta-" fiiline rastlayamamalttaytz. Bundan dolayt "tokta-" G. Clauson tarafindan EDP'ye almmanu~[lr.

Kelimenin en eski kullanun §ekillerinden birisi, Cengiz Han ile milcadele eden Merkit reisi Tohto'a (Togtoga)'run adtnda gt5riilrnektedir (bk2.. Mogollar'm Giz.li Tarihi, L Tiirkcre terc. AhmetTemir, Ankara 1986, s. 267, 276; Re§ldu'd-din Fazlullah, Cami'u't- tevli.rih, ne§r. Muhammed Ru~en-Mustafa Musevi, I, Tahran 1373/1994, s. 95-97; Ch'i T'ang, Mogol Siilalesi Devri11de Tiirk ve islam Danyast ile Temasda Bultman

· $ahsiyetler, istanbul 1970, s. 206-210; B.Y. Vladimirtsov, Cengiz Han, TUrkcre terc.

H.A. Ediz, istanbul 1950, s. 51).

"Togta·ltogtaxltogtu-": Durmak, dinJenmek, hareketsiz olmak, yerle§tirmek, s§bit bate geticmek, stabil hale getirmek, bir ~eye bagnnlt olmak, bir karara veya anlll§maya varmak, bir §eyle ili~kili ba.Je gelmek, saglam durmak, karar vermek (bk2.. F.D. Lessing, Mongolian-English Dictionary, Berkeley-Los Angeles 1960, s. 815).

G. Doerfer, Tilrkcre "toqta-toxta-" fiilini Mogolca "toqtamz§t" (Ruhe im Staate, Stabilitlit= devlette stikiinet, durgunluk, istikrar)

o

westmittelmongolisch (Orta-ball Mogolca): "toqta-": (fest stehen, anhalten, stabil sein= iyice sabit olmak, dunnak, stop etmek, saglam ve dayanakh olmak) fiiline baglamaktadtr (bk2.. Tiirkische und mongolisclze Elemellte im Neupersisclten, Wiesbaden 1963, I, s. 272 nr. 141). Bu kelime Mogollar'm Gizli Tarilti'nde "toytalm" (sicher sein, fest bleiben) §eklinde gecrmektedir (bk2.. Erich Haenisch, Worterbuclz zu Mangholun Niuca Toca'an (Yiian- Cit'ao Pi-Shi). Geheime Geschiclzte der Mongo/en, Wiesbaden 1962, s. 150. Kr§.

Mogollar'm Gizli Tarihi, I, TUrkye terc. Ahmet Temir, Ankara 1986, s. 267a (Tohto'a [Togtoga)). Senglalz'ta tokta-ltohta- §ek.linde gecren bu flil, na~ir taraftndan Mojtolca olarak izah edilmi§tir (Sir Gerard Clauson, Sang lax. Persian Guide to Turkish Language by Muhammed Malzdi Xli.n, GMS, NS., XX, London 1960, s. 51, 96).

(10)

TOKT~ ADI HAKKINDA 329

manastru ifade eden

tur-52

ve

tokta-

fiilleri, esk:i

TUrk~e

mU§terek bir arkaik

fill

kt>kilnden ne§et etmi§ olmalu:irr. Bizce 'durmak', 'harekete son vermek' eylemi i<;in <;tkt§ noktas1 olacak boyle bir fiil, 'seddetmek, kapatmak, tlkamak,

tutmak'

manruarma geldigi bilinen53

tu-

fiillnden ba§kas1 olamaz: Buna gt>re; tur-

fiilini

11 -r-II

flilden

fill

yap1m eki54

(tu-r-)

ile,

tukta- flilinl

ise,

"-k¹¹

fiilden isim yap 1m eki55 ve bu isim (*tuk)'den

"-ta-"

isimden

fiil

yap1m eki56 ile

(tu-k-ta-) izah

etmek mUmkUndtir57. Bu durumda eski TUrk<;ede 'durdurari, engel olan'

52

53 54

55

56

57

"Tur-": Dunnak, ~lkmak, yUkselmek, ayaga kalkmak, ayakta durmak (bk.z. Ka~garb MahmOd, DivOJiii uigat-ii-Tiirk, Tiirk~e tcrc. Besim Atalay, IV, Ankara 1986 [= DL1].

s. 653; A. von Gabain, Eski Tiir~enitJ GrOJileri, Tiirk~e terc. Mehmet Akabn, Ankara 1988 (= ETG], s. 302; H.N. Ork'11ll, Eski Tiirk Yaw/an, Ankara 1987 (= ETY], s. 870).

Ka§garh Mahmfid, DLT, IV, s. 648. A. von Gabrun'e g~re Ill-(-o- ?). Bk.z. ETG, s.

302. Kr~. H.N. Orkun, ETY, s. 869.

"-r-" fiilden flit yap1m ek.i ~ok kere basitinin (simpe:c) mii.nastm venni~tir (bkz. A. von Gabrun, ETG, s. 60).

"-k" fiilden isim yap1m eki bar-IE bark, to(/)-IE tok ~meklerinde oldutu gibi eski

TUrk~ede bazen edilgenlik yaprru§, bazen yap1lan i§in sonucunu bildinni~. ~ogu kez de stfat olarak kullamltru§t:Lr (bk.z. A. von Gabain, ETG, s. 54).

"-ra-" (-ta-1-tli-, -da-1-dii-) isimden fiil yap1m eki alta-('aldatmak', a/: hile), istii-('aramak, istemek', iz: iz), iintii-('~agmnak, seslenmek', iin: ses) Omeklerinde oldugu gibi eski TUrk~ede daha ~ok taban ismini vastta Mline getirmi~tir (bk.z. A. von Gabain, ETG, s.

50; J. Eckmann, <;agatayca El Kitab1, TUrk~e terc. GUnay Karaaga~, istanbul 1988, s.

44. Daha ba§ka ornekler i~in bkz. DLT, I, s. 272;

m,

s. 275, 302). Aynt lsimden fiil yap1m eki -ta-1-te-veya -tu-1-tii-§Ckli ve "ismln blldirdi!i fonksiyonun elde edildi!ini ifade erme" fonksiyonu ile Mogolcada da mevcuuur (gemte-: 'zarar gtlrmek' (gem: zarar);

kirte-; 'klrlenmek' (kir: kir); oyiratu-: 'yakla§mak' (oyir-a: ya.lan). Bk.z. Nicholas Poppe, Mogol Yazz Dilinin GrOJneri, ·Tiirk~e terc. GUnay Karaaga~. izmir 1992, s. 85).

Kanaatirnize g~re, temel felsefesinde 'bir harekete engel olmak', 'srudn ve hareketsiz hale gelmek' bulunan ve 'seddetmek, kapatmak, engel olmak' manaJarma gelen tu-fiili, sadece tllr- ve tokta- fiillerinin degil, ~ok muhtemelen, ·~arpmak, vurmak, vurup dunnak'. manaJarma gelen tokt-(DLT,

m.

s. 268. Keza, IOkli-: ~arpt§mak; tokm-:

~mak; tokt-: dOgiilmek, bkz. DLT, ll, s. 103, 129, 147), 'tutmak, yakalamak, takdim etmek, saklamak, idare etmek' manalanna gelen lUI· (ETG, s. 302; ETY, s. 870), 'kapaunak, kapanlnu§ olmak' man1Uartna gelen tul-(ETG, s. 302; DLT, fV, s. 650), 'dolmak, doldurmak' manaJanna gelen to/-(ETG, s. 301), 'ytgmak, toplamak' manalanna gelen top- (ETG, s. 301; ETY, s. 868), 'kapanmak, ukanmak' manalanna gelen IIIII-(DLT, IV, s. 652) ve 'suyun gedlgini, yangtm kapatmak' man6lanna gelen wtla-(DLT,

rv,

s. 648) fullerinin de ne§et noktast olmu§tur. Bu flillerin tamammm temel felsefesinde yeralan sa!dn ve hareketsiz h6Je gel me veya getirilme durumlan dik.kat

~ekicidir. Yine, Necmettin Hacteminoglu da §U flilleri 'tutmak, tJkamak, kapatmak' manaJan01 ifade eden til-fiili ile ilgili gOrmektedir. tur-: dunnak, ~tk:mak; t111·: ko~mak, rastlamak; 1ut-: tutmak, yakalamak; 1uy-: duymak, idrak etmek; IIIZ-: tutmak, yakalamak (bkz. Tiirk Dilinde Yapt Bak11mndan Fiiller, Ankara 1991, s. 28).

(11)

330 Osman G.

OZGODENLi-

G5ksel

OZTOR.K-

Aylin KOc;

manillannda bir *tuk kelimesinin

varll~

ortaya

~lkmaktadrr

ki, tokta- fiilinin, 'harekete son vermek, harekete engel olmak, hareket halinden atalet haline

ge~mek'

manalan bu yaptya tamamen uygundur. Bununla birlikte, bu fiilin mazisi ve yayllma

~ekli

tamamen mi.istakil bir ara§IJ.rmaya muhta91lr.

Ti.irk9ede fiil kokiine

-mz~l-mi§

partisip ekinin illivesi ile ad yapma gele- negi olduk9a yaygmdrr58.

Toktami~

admm yarusua, aym kaideye gore elde edilen

Turmz~. Satzlmz§, Siilemi§, Suyurgatmz§, il-etmi§, il-tiizmii§, Bay- itmi~, Er~dogmz§, Kutalml§, Ogdiilmi§ ve Odgunnz§ gibi §alus adlan bu tarzm

en yaygm olanlandrr.

Toktaml§ kelimesindeki ses degi§ikliklerine gelince; esasen, ba§taki veya ilk hecedeki

/of,

lol'ler zamanla lui, /iil'ye donii§mti§lerdir. Bu durum, Ttirb;ede eski ile yeni devirler arasmda oldugu gibi,

leh~e ve a~zlar

arasmda da goriilen bir degi§ikliktir (odun- >

oyan-

>

uyan-; yokaru

>

yukan).

Kuzey leh9elerinde ilk hecedeki bemen hemen biitiin /of, /o/'lerin lui,

/ii/'ye

9evrildigi

gortilmektedir (sor->sur-; gor-

>

kiir-). Bau Ttirk9esinde ise, esas itibariyle

degi~iklik

az olmu§, /of ve /0/'ler muhafaza edilmi§tif59.

A.N. Kurat bu hususta, ismin Toh(amz§ §eklinde yazllmasmm dogru ol-

madt~na

i§aret ederek, ya Toktamz§ ya da Tuktamz§ §eldinde yazllmast gerek- tigini bildifir60. Ara§trrmact adm

i~risinde

It/' den sonra gelen harfin lol yahut

lui olmast meselesi hakkmda ise: "0 zamanda birinci 'o'nun 'u'ya miinkalip

olup olmamasma baglldrr. 'O'nun heniiz 'u' olmadtf;l, Rus vekayinfunelerinde bu·bamn ad1 'Tochtamy{ gibi yaztlmasmdan gorliniiyorsa da, elde diger delillerin bulunmadtgtndan bu meseleyi a9Ik btraktyoruz" demektedi.f61.

Toktanu§ adtnm eski Tiirk ad verme gelenekleriyle ilgisine gelince; Tiirk isim verme gelenekleri ile ilgili ilk ciddi

9all§ma Lasz16 Rasonyi tarafmdan ya-

pl.lnu§tu62. Ara§trrmact farkll Tlirk kabilelerine ait pek 90k ismi tespit ederek,

58 Bkz. Mecdud Mansuroglu, "Tiirk!rede -rm§ ekinin fonksiyoolan", 60. Dogum Yzll miinasebetiyle Fuad Kopriilii Armagam, istanbul 1953, s. 345-350.

59 Muharrem Ergin, Tiirk Dil Bilgisi, istanbull988, s. 78-79.

60 _A.N.Kurat, Kazan Hanlzgzm Kuran Ulug Muhammet Hanm Yarlzgz, s. 27; Ayru miiellif, Topkapz Sarayz Miizesi Ar§ivindeld Altm Ordu, Kmm ve Tiirldstan Han/anna ait Yarltk ve Bitikler, s. 11.

61 A.N. Kurat, Kazan Hanltgmz Kuran Ulug Muhammet Hanm Yarlrgz, s. 27.

62 Bkz. arll§tlrmacmm yukanda n. 2'de zikredilen !rah~malan.

(12)

TOKTAMI~ ADI HAKKINDA

331 yedi an

·

a ba§h.k halinde

tablil

ve tasnif etmi§f:ir63. Tokta.IW§ (ve ayru kokten ne§et eden Tokta-Toktay-Tobtakaya-ToJctabay-Toktogul-Toktabike64) adtru, Rasonyi tarafmdan tespit edilen ana ba§hklardan ikincisini te§kil eden "amar;h adlar, ruhlara verilen i§aretler" it;erisinde, "yeni dogan r;ocugun diri kalmast i9in", "ana babanm kendileri i9in dilekleri" tasnifi ir;erisine (II.A.

l

) yerle§tirmek miimkiindUr. Anla§Ildtgma gore,

anne-baba,

daha onceld

~ocuklanrun

oliimiinden etkilenerek, yeni dogan

~ocu.klarmm

ya§amalanru saglamak i9in, onlara

Turdz (=

durdu), Tokt~mz§

(=

durmu§)

·

ve Tokta

(=

dur, dursun) isimlerini verp1ekte idi65. Yine, Ttirk kavimlerinde 9ocugun ya§amas1ru sag- lamak amactyla,

~ocuga; Ya§ar, Turmz§, Durmu§, Tursun, Duran ve Durdu

gibi adlann verildigi bilinmektecfu:66. Bu isim verme geleneklerinin

tabii bir

neticesi olarak da, tokta-

(=

durmak) fiilinden Tokta (Tof1ta) ve Toktamz§67 ve yine tur-

(=

durmak) fiilinden Turmz§ (Durmu§), Tursun (Dursun), Durdu ve

Duran68 gibi §alus adlan Tiirk kiiltiirUnUn ya§atlldtgt farklt cografyalarda r;ok

yaygm olarak kar§liDlza 9lkmaktad!£69.

63 Bkz. L. R.Uonyi, "Tiirkliikte Kadm Adlan", s. 74-75.

64 <;:ok geni~ bir cografyada kar§tnuza ~tkan bu isimlere Toktli.y §eklinde Alt:tn Orda,

<;:a~atay Hanbgt ve Memliik devletlerinde de rastlanmaktadrr (bkz. Mu'inu'd-din Natanzi, Muntelzabtt't-tevli.rih-i Mu'ini (Anonim-i iskender), s. 68, 75-77, 81; ~erefu'd-din 'Ali Yezdi, Zafer-nli.me, s. 335-336; B. Spuler, Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russ land 1223-1502, s. 72; W. De Tiesenhausen, Altmordu Devleti Tarihine A it Metinler, I, Tiirk~e terc. i.H. izmirli, istanbul 1941, s. 179, 190, 193, 200, 260, 274, 340vd.; Ercan Alkaya, "Tatar Tiirklerinln Kullandt~ Tiirk~e Ki§i Adlan Uzerine Blr Degerlendirme", Fzrat Oniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XI/1, (2001), s. 121; F.

Silmer, Tilrk Devletleri Tarilzinde $ahzs Adlan, I, s. 395).

65 "Wenn Eltem Kinder durch den Tod verloren haben, so wird das Uberbleibende Kind oft mit dem Beinameo Turdz 'ist geblieben' oder Tohtamli 'der geblleben Jst', oder Tohta 'Bieibe' belegt und zwar Madchen wie Knaben" (bkz. A. von Le Coq'dan naklen L.

Riisonyi, "TUrklUkte Kadm Adlan", s. 71).

66 L. R.Uonyi, "Tilrklilkte Kadm Adlan", s. 72.

67 Nizamu'd-din ~ami, Zafer-n/lmeffauer, s. 13; ~erefu'd-din 'AliYezdi, Zafer-ntime, s.

335-336; B. Spuler, Die GoldeTJe Horde, s. 72, 243; F. Silmer, TUrk Devletleri Tarihinde $ahzs Adlarz, I, s. 395.

68 Bkz. Nizamu'd-din ~ami, Zafer-ntimeffauer, s. 71; Hafiz-i Ebrtl, Zubdetu't-tevarih, I, s.

188, 512, 554, 578, 587.-588.

69 Aynt gelenegin blr yansrrnast olarak Dursun ve Durdu gibi isimler klz ~ocuklara ad olarak verilebildigi gibi, yine bu isimlerin Dursune ve Yaiariye gibi Arap~a mUennes

§ekilleri de kuUamlnu§trr.

(13)

332

Osman

G. OZGODENLi-

G!Sksel

OZTORK-

Aylin KOc;

Sonu~

olarak, Timur' a

k~1

uzun bir miicadele veren Altm Orda hilktim-

dan Toktanu§ Han'm adtiun,

kaynaklardak:i farlch yaz1m tarzlarma ragmen,

Ttirk~e tokta- (durmak) govdesinden,

'durmuf, 'duran', 'kalan', 'vefat etme-

yen' manalannda, eski Ttirk isim verme geleneklerine tamamen uygun bir ad oldugu anla§Ilmaktadrr. Ttirk~enin hemen hemen btittin leh~e ve agtzlannda

yaygm olarak kullarulan tokta- fillini Mogolcaya baglama te§ebbtisleri ise ciddl filolojik dayanaklardan uzakt1r. Toktamifm Tuy-Hoca'run

ka~mc1

oglu oldugu, kendisinden once dogan karde§lerinin olup olmadlgt, olduysa onlann oliip olmedigi ve ad.I. run ona Tiirk kiiltlliiindeki "9ocugu }'a§atma arzu ve dilegi"

dogrultusunda verilip verilmedigi hususunda maalesefkaynaklarda herhangi bir

bilgi yoktur. Bununla birlikte, Toktanu§ arunm

muadilleri

olan

Turszm, Dursun, Dumzui, Duran, Durdu, Durali ve Yaiar gibi i_

simler, Ttirkler tarafm-

dan

"yeni dogan 9ocugu oltimden koruma ve ya§atma" arzusunun bir

yans1mas1

olarak farkl1 cografyalarda, as1rlarca yaygm

bir §ekilde kullarulml§trr. Bu

durum aym zamanda Ttirk ktiltilriintin geni§ cografyalarda devambhgt gele-

negine delalet etmektedir.

~imdiye

OSMANLI ARA$TIRMALARI