TURKL UK ARA~TIRMALARI DERGiSi

(1)

MARMARA UNiVERSiTESi FEN-EDEBiYAT FAKULTESi

TURKL UK ARA~TIRMALARI

DERGiSi 10

Kurucusu:

Hakk1 Dursun YILDIZ

istanbul, Eyltil 2001

(2)

Tiirkliik Araftlrmalan Dergisi-10 (Eyltil 2001)

ME~iHAT AR~iVi'NDE MUHAFAZA EDiLEN N:~KiBU'L-E~RAF DEFTERLERi

BiLGiN AYDIN*

Osmanli Devleti'nin kurulu· §~n,dan itibaren Osmanlt ' topraklanna yerle- ·

§en seyyid. ve §erifler <;e§itli vergi ri:mitfiyetleri ve imtiyazlarla ozef bir

SIDlf

te§kil etmi§tL Hz. Peygamberin soyun' Cian gelen seyyit ve §erifler, biittin islam dyvl~tlerinde oldugu gibi Osm~nh Devleti'nde de ~yn bir · sayg1 ve i. l-

giye mu~atai? ?lz:lu~l~9:n'l· . . . . .

Seyyid ve §eriflerin imtiyazli durumlan, Osmanh tarihinin btitiin do- nemlerinde, bu s1mfa dahil olrnak ve mall ayncahklardan kolayhkla yarar- lanmak isteyen muhtelif §ahtslarm suistimallerine sahne olrnu§tur. Bu tiir suistimallerin en yaygm olan1, sahte §ahitler vasttastyle

naldbiile§r~f

kayma- kantian~dan siyadet hiicce~ B:!rnak veya sahte siyadet ~iicceti diizenlemekti

².

*

Ar~- Gar., Marmara Oniversitesi Fen-Edebiyat FakUltesi Ar§ivcilik Bo!Urnti

· ·osrnanh siyasetnam~lerinde, seyyid ve §eriflere kar§t devletin dururnunu ve tavnm gosteren sattrlar, bu stmf hakkmdaki telakkinin rnahiyetini gostennesi balnrnmdan onernlidir: Yerle§ik anlayt§ ·ve devlet gelenegi sadat1 kullann hakim oldugu alanlann dt~mda tutrnaya ozen_ go,stennekte ve a~agtl_anmayt geiektiren 9ururnlardan uzak tut-

. maya 9alt§maktadir.

'in.

Murad· donernine rut 'bir siyasetnamedeki §U satular mevcut

anlayt§t gosterrnesi bakmundan onemlidir: ·

. '"ife bO!Uk halkmd·a ve zu'ama ve erbab-t !imarda dahi sadattan kimesne olmarnak mti- nasib fehrn olunur. ;lira §ayed bazt hizrnet dti§tip teklif ohmrn~ laztm geie ve "filah hizmete ni~Un gelmedtin? deyu ta'zir edeler. Astl mlinasib olan sadatun ehl-i ilim olanlan ya kadt ve'}a mliderris olup, tedris ve kaza ihtiyar etmeyenler ya vaiz veya §eyh olup, anlan dahi ihtiyar etmeyenlere istihkaklanna gore zevayidden vazife ya hallerine gore mlinasib cihet vereler ve ehl-i san'at olanlan kendti hallarinde koyalar (Ahmet Akglin~liz. Osmanl1 Kanwmameleri: III. Murat Devri Siyasetnameleri, c. VIII, 63).

2 Devlet slirekli aitan bu suistimaller dolaytsryla sert tedbirler almt§ ve nakitilile§raf adma ''muzevver ~ecere dtizenleyen birisine ancak htrsrzhk c·ezasmda·uygulanan hadlerden biri olan el kesrne cezast venni§ti. BOA, Miilrimme befterleri, nr. 2; s. 4, 5 Rebiulevvel 963 tarihli hliklirn.

(3)

22

BtLGiN AYDIN

Seyyid ve

~eriflerin

saytca artmas1 iizerine, Sultan Y1ldmm Bayezid zama- mnda bunlann kay1tlannm tutulmasi, su9 i§lediklerinde yargtlanarak ceza- landmlmalan vesii.ir muameleleri i9in 802/1400 tarihinde

nakibiile~rafhk

makanu nii.zir-I sadat ismiyle ihdas edilmi§tir3. Bu makama da Emir Buhari talebelerinden Bagdath Seyyid Ali Natta tayin

^edilmi~

ve kendisine Ylldmm Bayezid tarafmdan

yaptmlnu~

olan ishakiye zaviyesinin tevliyeti

verilrni~tir.

Zaviye tevliyetinin evlada intikali

~art! getirilmi~

oldugundan Seyyid Ali Natta'dan sonra oglu Zeynelabidin nii.z1r tayin

edilrni~

ve oliimiine kadar bu gorevde

bulunmu~tur.

Zeynelabidin'in oliimiinden sonra Fatih Sultan Mehmet yeni bir nii.ztr tayin etrneyerek gore~i lagvetmi~tir4.

II. Bayezid devrinde bazt seyyitlerin uygunsuz davram§llrrt iizerine bunlann tedibi

dii~iincesiyle

Emir Mahmud Efendi nii.ztr-I sii.dii.t tayin edil- mi§tirS. Emir Mahmut naztr-t sadat tabiri yerine Arap memleketlerinde ol- dugu gibi iinvanimn tayin men§urunda nakibiile§raf §eklinde yaz!lmasmt istemi§ ve Emir Mahmut'tan sonrada bu iinvan kullamlnu§ttr6. XVIII. aslf sonlanna kadar nakibiile§raflar ulema arasmdan belli bir paye gozetil- meksizin tayin edilirken, bu tarihten itibaren istanbul kadtst ve kazasker rna- .

^.

ziilleririden tayin edilmi§lerdir. Nakibiile§raflar arasmda §eyhiilislarnbk yap- ITU§ olanlar da bulunmaktadu.

3

4 5

6

NakibUle~rafhk kurumunun ortaya ~Jkl§l ve ilk nakibUle~ratlann hayatlan hakkmdaki bilgilerimiz Ta§koprUIUzade'nin ~akay1k-1 Numiiniye'si ile bu eserin tercume ve zeyillerine dayanmaktad1r. Ozellikle Nev'izade Atayl'nin Hadiiy1ku'l-Hakiiy1k

ft

Tekmile1i'§·§akiiy1k isimli eserinde (ne§reden Abdlilkadir Ozcan, istanbul 1990 c.2, 175-76) El-Mevla Muhtere!Jl ba§hkh ktstm ismail Hakkt Uzun~ar§tlt tarafmdan kullamlmt§ (Osmanl1 Devleli'nin itmiye Te§kilall, Ankara 19.88, i64) ve.ondan sonra da bu rivayet diger ara§tmnalarda tekrar edilmi§tir. Sonradan nakibille§ratlann hayatlanna dair yaztlan mustakil eserler de Ta§koprulu ile Nev'(zade'nin eserlerini esas almJ§lar ve bunlara ilaveler yapiDl§lard.!r. Nakibille§ratlar hak.kmdaki ilk mUstakil eser Ahmed Nazif Efendi'nin Riyazii'n-Niikeba isimli · eseridir (Slileymaniye Klitliphanesi Lata ismail, no 314), Ahmed Rtfat Efendi bu esere altt nakibUle§rafm hayatlanm ekleye~ek Devhalii'n-Niikeba isimli eseri kaleme aliDl§tt,r. Bu eser geni§

bir <>nsoz ve bahsedilen iki eserin kar§tla§ttnlmastyla Hasan Yliksel ve Fatih Koksal tarafmdan'ne§redilmi§tir (Osmanl1 Toplumunda Sadat-1 Kiram ve Nakibiile§rajlar,

Sivas · 1998). · · - '~' ·

ismail Hak.la Uzun~ar§th, a.g.e, 165.

Murat Sanctk, Osmanlt imparatorlugunda Nakibiile§rajlzk Miiessesesi, bastlmamt§

doktora tezi, Erzurum 1989,47. Emir Mahmut 887-900/1482-1494 tarihleri arasmda Ol)ce 25 ak~e sonra 70 ak~e ucret ile bu gorevde bulunmu§tur. ;:mir Mahmut't~

sonra Muhterem Efendi nakibille§raf tayin edilmi§tir.

aym yer.

(4)

M~iHAT AR$1Vi'NDE MUHAFAZA EDiLEN NAKiBU'L-~RAF DEFfERLERi

23

Naldbiile~raflar

resmf ikamet mahalleri olmadtgl i<;in

i~lerini

konakla- nnda yiiriitmekteydiler. Bu konaklarda su<;lularm hapsedildigi, dayak ve ce- zalara <;arptmldtgt bir tevkifhane de bulunuyordu; Bu hapishanenin sorum- lusu

naldbiile~rafba§ c;avu~u

idF.

Naldbiile~raflar,

agakap1smm bab-1

me~i

hate tahsisinden bir miiddet sonra burada gorev

yapffil~lar,

II. Abdiilhamit donerninddse ikametleri ic;in Yild1z civannda bir konak tahsis olunmu§tur8.

Naldbiile~rafm

1908 Temmuz inkiiab1'na kadar

maa~1

bin

kuru~u

gec;mez- ken ondan sonra ayhgt 5000

kuru~a

<;rkarllrm§ttr. Nakibiile§rafm oncelefi:

kalabahk bir kalem heyeti varken son donemlerde maiyetinde 1000

kuru~

ayhkh bir katib gorev yapmaktayd19.

Ta~rada nakibiile~rafi

temsil etmek ve onun adma siyactet hiicceti ver- mek iizere seyyit ve

~eriflerin

yogun olarak

ya~ad1g1

merkezlere birer nald-

biile~raf

kaymakam1 tayin ediliyordu. XVI. ytizyrhn ildnci yansma aid bir

nakibiile~raf

kaymakarru tayini dolayisryla §eyhiilislamlann da kaymakam tayinlerinde rol aldtgr anla§llmaktadtrlO. Bu belgede, nakibtile§raf kayma- kamlanmn vazifesinin isbat-1 neseb ic;in biiccet dtizenlemek oldugu da go- riilmektedir. Nakibiile§raf kaymakamlariyla ilgili tayin kay1tlan XVI. yiiz- yildan XIX. ytizylla kadar ruus defterlerine i§lenmeye devam etrni§tir.

Nakibiile§raf defterleri

Sadat silsilenamelerinin Seyyid Mahmud'un naldbtile§raf olmasmdan sonra "naldb cerideleri"ne kaydedildigi belirtilmektedir1 1 . Me§ihat

Ar~ivi'n-

7 8 9

isrnet Parrnaks•zoglu_. "Nakibtile§raf, Tiirk Ansiklopedisi, c.25, 86.

aym yer.

I

o

"Ba-hatt-• htirnayiln

~eyhtilislfun mufti efendi hazretleri rnektub gondertip ~am-1 §erifde naklbti'l-e§raf olan Seyyit Ali i~tin plr olup hizrnete iktidan olrnayup yerine Seyyit Orner salih ve rntitedeyyin olup isbat-1 neseb igtin kirnesneye hticcet virilrnek tizere naklb olrnasm rnurad idinrnegin vech-i me§rilh tizere naklb olrnak buyuruld1. (Karnil Kepeci Ruus Defterleri, nr. 238, Curnadilula 988 tarihli tayin kayd1.)

I I Sanc1k, Nakibtile§rafhk Mtiessesesi, 75. Ltitfi P~a da Asafname isirnli eserinde (Mtibahat Ktittikoglu, "Ltitfi Pa§a Asafnarnesi , Prof Dr. Bekir Kiitiikoglu 'na Armagan, Edebiyat Faktiltesi Bas1rnevi, istanbul 1991, 98) bu defterler hakkmda

§Unlan sayler: "ve cins-i sadat-1 kiram ki 1rk-1 rimtahhara-y1 H~irniyyedtir, onlara dahi gok haricden kar!§IDI§dur. Anlara nakibU's-sadat vaz' olunrnu§dur. Ve defter-i kadirnleri ki §ecere-i tayyibedirler onda rnevcud olrnayaru ihrac itrnek gerek.

(5)

24 BtLGlN AYDIN

deki ilk

nakibtile~raf

defteri ise Seyyid Mahmud' dan sonra

nakibtile~raf

olan Muhterem Efendi zamamna ait olup 942/1535 tarihini ta§tmaktadrr1

2.

Birinci defterin

d1~

kapagmda "defteri'l-merhwn Muhammedii'l-Muhterem", "Muh- terem efendi defteridir" kayttlan vardrr. isme gore alfabetik olarak

dti~enlen

mi~

olan defterdeki ilk kaytt §Oyledir: 13 "Seyyid Mehmed b. Seyyid ishak en-Nigdevf. Sulu?d: Mevliina Halil b. Seyyid Mustafa b. Seyyid Su 'ayb ve Mehmed b. Baba Semseddin" Sayfanm en alt klsmmda kmruzt mlirekkeple yaz1lrru§ "sahih" ve "beyaz" kelimeleri okunmaktadtr. Defter kuk varak olup llx32 ebadmdadrr. ikinci defter de Muhterem Efendi'ye aid olup ilk defterle aym

~ekilde

tutulmu§tur. Defterin 3b varagmda besmele ve §U ibare kaytt-

hdlr:

"vech-i tahrfr-i humf oldur ki eva! ve sadatm esamflerin beyan ider".

Burada da seyyid ve §erifler isimlerine gore alfabetik olarak malanmt§ olup harf ba§lang19lan "hmfii'l-elif' §eklinde kmmz1 hatla yaztlmt§ttr. Her hac- fin sonunda ka9 seyyid oldugu belirtildikten sonra "ye" harfinin altmda ''cem'an352"yazdarak toplam seyyid a . dedi gosterilmi§tir.

MaJQJ-zade Efendi'ye ait olan li9 numaral1 defterin kapagmda "defter Ma'lz?l-zade efendinindir" ve "es-SeyyidAli Efendi miilzrii ile lu'itimesi maht- fimdur'· notlan vardrr. Defterin lb

vara~nda

§eyhi.ilislam Yahya Efendi'nin seyyid ve §eriflerle ilgili bir fetvas1 kaytthd1r. Bu defterde ilk iki defterden farkh olarak seyyid ve §erifler i9in diizenlenmi§ siyadet huccetlerinin suret- leri kay1th bulunmaktadtr. Hiiccet i9erisinde ge9en seyyid ve §erif isirnleri- nin kolay bulunabilmesi i9in Uzerlerine larmtzt bir 9izgi 9ekilmi§tir. Defterin 77b varagmda "ciimle aded-i sadiit 563" kaydt vard1r. Dordtincii defter de Malfil-zade Efendi'ye ait olup defterin 4a varagmda: "Vech-i tahrfr-i /wrCif oldur kifakfr u hakfr zamanmda siidiit ve e§rtifdan neseblerin isbat iden ki- mesnelerin estimflerin beyan ider" ve "984 rebf'u'l-alzirin onw1cu

giinii

ki o ritzjakfr u hakfre nekabet ltidmetin sadaka itdiler" kayttlan vardrr. Dordiincii defter alfabetik isim listeleri §ek.J.indedir. ·

Be§ ve altmct defter Mirza Mahdum Efendi'ye ait olup be§inci defterde fars9a hticcet kayttlannm yamSICa tiirk9e kayttlar da mevcuttur. Bu defter- deki bir tezkire deftere kaydedili§i bak1m.mdan ilgin9

~ir

notu da ihtiva et., mekte olup

a§a~da

tezkirenin metni ite birlikte verilmi§tir: 14

12 Me§ihat Ar§ivi (bundan sonra M.,A.), Nakibiile§raf Defterleri, nr. I, vr. 3a.

13

aym defter, vr.3b

14 M.A., Nakibiile§raf Defterleri, nr. 5, vr. 36a

(6)

M~iHAT AR~ivi'NDE MUHAFAZA EDiLEN NAKiBU'L-~RAF DEFTERLERi

25 "Vech-i tahn"r-i hun7f-z hayr-endim budur ki

Seyyid Hasab b. Seyyid Mustafa b. Seyyid Ahmed b. Seyyid Mahmild el-Edirnevf meclis-i nekabet-i uvnaya lu1zzr olup iddi'a-yz siyadet itmegin yevmf kzrk

ak~e

ile Plevne'de Gazi Ali Beg medre- sesi miiderrisi olan mevlana Taceddin b. Mehmed el-Edimevf ve Abdiilaziz b. Melimed el-Edirnevf el-Hatfb ve Pfr Mehmed b. Veli el-Edimevf ve ba 'zz kimesneler hazzriln olup mezbur Seyyid Hasan

i~iin

baba taraftndan min-gayr-z tavassut-z iinsa hazret-i Fatmza-i Zehra radzyallahii anita ve kerreme vechehiiya nesebi muttaszl olur diyii ihbtir itdiikleri sebebden bu tezkiie virildi ki sadat

~avu§larz

mezbilrun ye§iline mani' ve miite'arrzz olmayalar tahrfrenfi eva'il-i

§ehr-i $a'btin sene erba'a ve tis'fn ve tis'a mi'e.

i§bu salifii'z-zikr tezkire sabzka nakibii'l-e§raf olan merham ve magjCtnm-leh Seyyid Mirza Mahdum Efendi hazretleriniin imza- szyla miimzat ve hatmetiyle mahtilme olup ihda ve hamsfn ve elf se- nesi Rebf'u'l-evvelinde imza

i~iin

bu fakfre arz olundukda kaydz bulunmayup Lakin merltfim hazretleriniin hatt u hatemi ma'liimumuz olup ihtimal-i §iiplzeden arf olmagla malzalline kayd olmmamasz gaflet-i nisyana haml olmup yine merhztm mama-ileyh lzazretleriniin kendii defterlerine kayd olzndz.

(miihiir) ez-inayet-i hiida Vahid Mehmed"

7 ve 11. defterler hticcet kayttlanru ihtiva etmektedir. 12. defter isim listesi §eklinde bazulanmt§ son defterdir. 19. defter Kudst-zade'nin Rumeli'de mevcut seyyid ve §erifleri tefti§ine aid olarak dtizenlenmi§tir. Bu tefti§te Silistre ve Nigbolu sadau Edirne'ye davet olunmu§ ve hticcetleri ted- kik edilerek deftere kaydedilmi§tir.

24 numarah defter Esad-zade Efendi'nin, 25 numarah defter ise H oca- zade Osman Efendi' nin Rumeli tefti§ defteridir. Rumeli tefti§ defterinin ba-

§tnda istanbul ve Bilad-1 selase seyyid ve §eriflerine aid kayttlar da vardtr.

27 numarah defter Esad-zade Efendi ve 28 numarah defter Emir Cafer

Efeodi'nin Sivas, Amasya ve <;orum tefti§ defteridir. 30 numarah defter

ismail Pa§a'nm Anadolu tefti§ defteridir. 31 numaralt defter Muhterem,

MaJOJ-zade, Mirza Mahdum, Yahya, Abdiilkadir, Yavuz-zade Ali, Guban ve

(7)

26

BILGiN AYDIN

~erifEfendi

defterlerinden nakledilen kayrtlan Mvi olup isim listeleri

~ek~

linde

diizenlenmi~tir:

Nakibiile~raf

defterlerinden 32.si bir icmal defteri olarak

diizenlenmi~

tir. Defterin

dr~

kapagmda "Birinci nakfbiilep-O.f Muhtereni Efendi Hazretleri'nden nakibiilevafCafer Efendi Hazretlerine gelince ll$ nakfbiile§- . raj defterlerinden menkul defterdir gafera lehiim" ve "Tatbik miihiirleri bu defterdedirl5 kaydr vardu. 32. defterdeki diger onemli bir kay1t

ta

bize nakibtile§raf defterlerinin say1mr ve muhafaza edildigi yer haklanda bilgi vermektedir:

16

"Sanduka-i §ecere-i mulzteremede mevclide olan defatir i§ bu bin yiiz altmz§ be§ §evval-i miikerreminin on

ii~iincii

giiniinde ta'dad olwulukda tatbik defteri olan defter ile yalmz otuz altz defter olmagla yine mahalline vaz' ve temhfr olzmdu fi tarih-i mezbllr ( 1228) el-fakir es-seyyid Mehmed Rzza el-hasebiin-naktb ala e§rO.fz memiilik-i Osmaniye gafera lehii velivalideyhi."

Bu defter serisinin sonunu te§kil eden 33.defter ise mtisvedde gorii- niimi.inde olup tarihi kayrth degildir: Dokuz varak alan defterin ilk dart va- ragi bo§tur.

15 Nakibi.ile§raflann mi.ihi.ir tatbikleri defterin 175-180. varaklan arasmdad1r.

16 M. A., Nakibiile§raf Defterleri, nr. 32, vr. 18la.