Hakemsiz Yazılar Türk Kütüphaneciliği 15, 2 (2001), 166-171
Halk Kütüphanesi Hizmetlerinin
Pazarlanmasınm Önemi
Neslihan UrazErgül
Öz
Ürün/hizmetçeşitliliği, promosyon etkinlikleri ve homojen olmayan müşteri kit lesi ticari ya da karamaçsız kuruluşlar arasındaki rekabeti hızlandırmaktadır. Bu nedenle çalışmada, en önemlikar amaçsız kuruluşlardan biri olan halk kü tüphanesihizmetlerinin pazarlanmasınm önemi vurgulanmaya çalışılmaktadır. Halk kütüphanelerihemgelişmiş ülkelerde hem de Türkiye gibi gelişmekte olan
ülkelerdeartıkbirhizmetişletmesiolarakkabul edilmektedir. Tüm işletmelerde
olduğu gibi sağlama, üretim ve finansmanişlevleri halk kütüphanelerindede ger-çekleştirilmektedir. Ancak yerinegetirilmesi gereken önemlibir diğer etkinlik ise pazarlama işlevidir.
Konuyla ilgili literatür incelendiğinde, pazarlamanın işlev veöneminin, geliş
miş ülkelerde çokdaha önce ve daha iyi anlaşılmış olduğu görülmektedir. Kanımızca, ülkemizde bu konudaki gelişmenin yavaş olmasının önemli ne
denlerinden biri pazarlamanın, ilk kez ancak 1955 yılındaİstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde seçmeli bir ders olarak okutulmaya başlanmış olmasıdır. MehmetOluç’un Pazarlama Prensipleri ve Türkiye’de Tatbikatı isimli çalışma ise,ilkTürkçe pazarlama kitabıdır ve 1957 yılında yayınlanmıştır. “Pazarlama”
alanıile “Kütüphanecilik” alanı arasındailişkikurulması ise, ülkemiz içinolduk
ça yeni bir gelişmedir. Türkçe kütüphanecilik literatüründe kütüphane işletmeci liğive pazarlama konularıyla ilgili yapılan tarama sonucunda belirlenebilen kün- ye sayısı dabu durumun doğruluğunu açıkça ortaya koymaktadır.
Ülkemizde, pazarlama etkinliklerinin genelde kütüphaneler özelde halk kü tüphaneleriyle ilişkisinin çok yakın geçmişte incelenmeye başlanmasınınönemli bir başka nedeni de öncelikle kütüphanelerin birişletme olarak algılanmasının yakın bir geçmiştegerçekleşmiş olmasıdır.
Mal ve hizmetüretiminde, hem üreticiyehem de tüketiciye yarar sağlama akı şının yönetimiyle ilgili olan pazarlama (Dalmon, 1992:24), gereksinimleri
karşı-Neslihan Uraz Ergül, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü, Dokümantasyon ve Enformasyon Anabilim Dalı Araştırma Görevlisidir; e-posta: urazhan@istanbul.edu.tr
lanmak istenen tüketiciler ve bunların oluşturduğu pazarlarla ilgiliolan, işletme
ninendışadönük yanıdır. Pazarlardaçok değişik ve fazla sayıda unsurun rol oy
nadığı, belirsizliklerleve uygulanması zor değişimlerle dolu, dinamik ortamlar dır.Oysa belirsizlik, riski de beraberinde getirir. Bu nedenle, pazarlamaetkinlik lerinin önemi güngeçtikçeartmaktadır(Mucuk, 1987:3).
Pazarlama etkinliklerinin halkkütüphanesi için önemiiki yönlüdür: Birincisi,
kütüphanenin bir hizmet işletmesi olarak kendi amaçlarına ulaşmasında yarar
sağlamasıdır. İkinciside, kütüphanenin etkinliklerini gerektiği gibi vehatta daha dayararlı olacakşekilde gerçekleştirmesidurumunda, sonuçtatoplumiçin sağla nacakyararın artmasıdır. Bu nedenle, pazarlamanın halk kütüphaneleri için öne
mini vurgulamak, her ülkede iktisadi, sosyal ve kültürel gelişmenin alt yapısını oluşturan eğitim ve öğretime katkıda bulunan bu kuruluşların, konuya daha sıcak bakmalarınıveuygulamaya daha çok ağırlıkvermelerinisağlamak açısından ya rarlıdır.
Kâr amaçsız kuruluşlar arasında yer alanhalk kütüphaneleri, buözelliklerine karşın, sürekli yatınm gerektiren işletmelerdir. Bu yatırımların boşa gitmemesi,
ancak halk kütüphanelerinin hizmetlerini eksiksiz, yerinde ve zamanında, dolay lı ya da dolaysız olarak, topluma yarar sağlayacak şekilde gerçekleştirmesi ile sağlanabilir. Hizmetin değeri, hizmetin kullanımıve sağladığı yararla doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle, halk kütüphanelerigüngeçtikçeyitirdikleri önem veişlev
leriniyenidenkazanmakiçinhizmetlerini pazarlama yoluna gitmelidirler. Ancak,
halk kütüphanesihizmetlerinin pazarlanmasında, mevcutpazarlama
yöntemleri-*Baysal, Jale. (1987). “İşletmeler olarak kütüphaneler”, Kütüphaneciliğimiz üzerine görüşler içinde (105-111)
Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı;
...(1991). Yönetim ve mevzuat. İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği, İstanbul Şubesi.
Cribb, Gülçin. (1980). “Kütüphaneler ve pazarlama”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 29(3): 186-193. Karakaş, Sekine. (1994). “Milli kütüphanelerde pazarlama sistemi”, Kütüphanecilikte Bilgi-Belge... Sempozyu
mu [22-25 Eylül 1992] Bildirileri içinde (161-171). Ankara: Kültür Bakanlığı;
...(1999). “Üniversite kütüphaneleri hizmetlerinde kullanıcıya dönük yaklaşım”, 21. Yüzyılda Üniversite Kü tüphanelerimiz Sempozyumu [22-24 Ekim 1998] Bildirileri içinde (6-15) Yay. Hazl. Ender Bilar. Edirne: Trakya Üniversitesi;
...(1998). “Üniversite kütüphanesinde bir pazarlama aracı olarak hizmet kalitesi araştırması” Türk Kütüpha
neciliği 13(3): 207-222;
Konya, Ümit. (1998) “Kütüphane hizmetlerinin pazarlanması”, Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Kütüphane
Araştırmaları 4: 71-90;
...(1990). Kütüphane pazarlamasına kavramsal bir yaklaşım ve üniversite kütüphanelerinde bir uygulama.
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; San, Aysel. (1983). Kütüphaneler için maliyet hesaplamasına giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi.
Savard, Rejean. (1996). “Kütüphaneciler ve pazarlama: Belirsizlikler taşıyan bir ilişki”, Çev. Neslihan Uraz.
Türk Kütüphaneciliği 10(4): 384-395;
Uraz, Neslihan. (1997). “Çağdaş pazarlama anlayışındaki gelişmelerin Türkiye’deki halk kütüphanelerine yan sıması”, Pazarlama Dünyası 61: 43-45;
Uraz, Neslihan. (1995). Halk kütüphanesi hizmetlerinin pazarlanması. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İs tanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü;
Yontar, Aysel. (1995). Kütüphane ve belge-bilgi merkezlerinde bilimsel yönetimin önemi. İstanbul: Türk Kütüp haneciler Derneği İstanbul Şubesi.
168 Hakemsiz Yazılar / Neslihan Uraz Ergül
nin belli birdengeiçersinde, kendi yapısına uygun şekilde uygulanılması gerek
tiği unutulmamalıdır. Pazarlama etkinlikleriyle ilgili yöntem ve araştırmalar çe şitlilik arz ederler,hepsieşit derecede önem taşımaktadırve belli bir maliyetleri vardır. Konunun genişliği nedeni ile pazarlama yöntem vetekniklerinin ayrıbir
çalışmada elealınması yerinde olur.
Halkkütüphanesi kullanıcısının kütüphaneden yararlanabilmesi için, verilen hizmetlerdenhaberdarolması, kütüphanecilerin deyayınseçimive hizmet türü nü, saptanan gereksinimlerdoğrultusunda belirlemesigerekir (İstanbul Kütüpha neleri, 1982:xıx). Aynı zamanda, birkütüphanede uygulanan kararlar hakkında, uygulamadanönce ve sonra kullanıcıların düşünceleri sorulduğunda, aksaklıkla
rın ve olumlu yönlerin farkedilmesi kolaylaşmaktadır. Ortaya çıkan aksaklıkların nedenlerinin, kullanıcılaraaçık birbiçimde aktarılması ise halkın güven ve des
teğininkazanılmasınayol açacaktır (Özdemirci, 1987:208). Halk,kütüphane hiz metlerinin hem tüketicisi,hemde destekleyicisi durumundadır. Bu nedenle, halk
verilen hizmetlereharcananparanın karşılığını almak ve/veya aldığına inanmak isteği içindeolacaktır. Bu, halkın en doğal hakkıdır. Pazarlama etkinlikleri, kü tüphanecileri, görevlerine profesyonel bakış açısıyla yaklaşmaları, dolayısıyla
kendi kendilerini eleştirebilmeleri doğrultusunda yönlendirir (Tanui ve Kitoi,
1993:45-46). Bu şekilde,kütüphaneciler eksiklerini giderebilir, hatalarını farke-derek düzeltebilirler. Sonuç olarak hizmet verenler ile hizmeti alanlar arasında sağlam bir köprü kurulmuş olur.
Diğer yandan, kamu kuruluşu enformasyon hizmet birimlerinde rekabetin
baskısı gün geçtikçe artmaktadır (Stroetmann, 1991a: 106). Günümüz koşulların da, halk kütüphanelerinin bu baskıdan etkilenmemesi olanaksızdır. O nedenle, halk kütüphanelerinin,burekabetçiortamda pazarlarını kontrol altında tutmaları
gerekir. Bu tür kontroller, aynı zamanda, gelirlerin hatalı kullanılma riskini en
aza indirger. Zaten mevcut ekonomik koşulların, bedeli vergi mükelleflerince
ödenen halk kütüphanesihizmetlerininüretiminde de en iyi şekilde kullanılması
beklenmektedir (Stroetmann, 1991b:307). Ayrıca, özellikle ülkemizde, halk kü tüphanelerine ayrılan ödeneklerin ne kadar yetersiz olduğuherkes tarafından bi linen bir gerçektir (Özdemirci, 1990:126).
Günümüzde, çeşitli alanlardayaşanan gelişmelerin bir sonucu olarak, bilgisiz
insan sayısının bilgili insanlara oranla daha çok artması, eğitimin ve halkkütüp
hanelerinin önemini arttırmaktadır (Alpay, 1990:178). Ancak eğitim, sadece bir araçtır. Amacıngerçekleşmesinisağlayan unsur ise,“ürün” yani eğitimli insandır (Drucker, 1992:250). Halkınüniversiteleriolarakkabulgören halk kütüphanele rine yapılanyatırımlar da eğitim-öğretime yapılan yatırımlarla eş anlamlıdır. Bu
yatırımların ürünü, eğitimlive bilgili insan olacaktır. Görülüyor ki, halk kütüp
hanesi hizmetlerininpazarlanmasınınönemi, halk kütüphanelerinin ve hizmetle
rinin kendi önemindenkaynaklanmaktadır.
(yasa-lan) dile getirirken, kitaplarınkullanılmakiçin var olduklarını, her kitapiçin bir
okurun ve aynı şekildeher okur için birkitabın bulunduğunu,belirtmiştir (Ersoy,
1966:59; Ranganathan, 1957). Ranganathan’m budüşünceleri, ticari işletmeler
de geçerliolan “her müşteriye uygun” bir mal bulunduğu düşüncesinden farklı değildir. Önemli olan, o malın uygunluğununmüşteriye iletilebilmesi, yani ma
lın pazarlanmasıdır.
Kütüphanelerin yeterince kullanılmadığı hep söylenmektedir. Bu durumun
düzeltilebilmesi için öncelikle kütüphanelerinkullanılmamanedenlerininaraştı
rılarak belirlenmesi gerekir. Bu nedenler arasında:
1. Kütüphane kullanımına ait bilgiyetersizliği,
2. Kütüphanepersonelinin kullanıcılara hangi konulardave ne kadaryardım
cı olabileceklerinin tam olarak bilinmeyişi,
3. Kütüphaneningereksinimleri tam olarak karşılayamayacağı gibi temeldü şünceler sayılabilir. Pazarlamaetkinlikleri, yukarıda sıralanan ve onlara benzer olumsuzluklarındüzeltilmesine deyardımcıolacaktır(Tanuive Kitoi, 1993:44).
Ancak, bu denli önemli olan pazarlama etkinliklerine, halk kütüphaneleri gi
bi kâr amaçsız kuruluşlardadaha sıcak bakılabilmesi için öncelikle bilgi ya da
bilgi taşıyıcılarının da ürün olduğu bilincinin kütüphane görevlilerince kabul
edilmesi gerekir. Çünkü enformasyonkavramı da, tıpkı sabunya da bilgisayar
veya hamburger gibi bir ürünü temsil etmektedir. Halkkütüphanesi gibi kurum- larda sunulan hizmetlerin çoğunun ücret karşılığında satın alınmamasının, bu
ürünün belli bir maliyeti olmadığını göstermediğibir gerçektir. Üstelikenformas
yonun toplanıp dağıtılmasının maliyeti ve değeri, çoğu zaman somut tüketim
ürünlerindendaha yüksektir (Oppenheim, 1991:178). Halkkütüphaneleriningü nümüzdeki ekonomik sorunları da göz önünde bulundurulduğunda, bu kuruluş ların hizmetlerininpazarlanmasınınönemlive gerekliolduğubir kez daha ken diliğindenortaya çıkmaktadır.
Günümüzdeinsanlar, evde ya da işte ürünleri, hizmetleri,düşünceleri ve di
ğer kişileri kendi gereksinimleri ışığında değerlendirmekte, hatta yargılamakta
dırlar. Bu durum, insanların satın alma eylemini, kendi gereksinimlerini sağla
mak için gerçekleştirdiklerini göstermektedir. Müşteri, satıcınınönerdiği ürünya da hizmeti satın almadan önce, o ürünün yarar sağlayacağına inanmakistemek
tedir. Bu durumda, satıcının başarısı; herşeyi müşterinin bakış açısıyla görebil
mesi ve bunu böylegördüğünü, sözleri, hareketleri yada sunduğu hizmetinken disiyle gösterebilmesidir. Bunu başarabilmesi için, kütüphanenin kişiliği ile şu
dört anabaşlıkta özetlenebilecekbilgi birikimini birleştirebilmesi gerekir: doğru meslekiyaklaşım,
ürünya da hizmetbilgisi, satış teknikleri,
iş organizasyonu (Lidstone, 1987: 276-277).
170 Hakemsiz Yazılar / Neslihan Uraz Ergül
pazarlamanın, hizmet işletmesi olan halkkütüphaneleri içinönemi bir kezdaha
ortaya koyulmuş olmaktadır. Bu durumda, halkkütüphanesi elemanlarının, bir bakımahizmetlerini satışasunan satıcılar olarak kabul edilmelerigerektiğinisöy
lemek yanlış olmayacaktır.
Halk kütüphanelerinin en önemli özelliklerinden biri de yerel kimlikleridir.
Bu nedenle, etkinliklerindebüyük oranda hizmet verdikleri topluma bağlıdırlar. Örneğin, çiftçilikle uğraşan bir topluluğaverilen hizmetle, banliyölerde yaşayan topluluğa verilen hizmet farklı olmak zorundadır. Bir başka deyişle, birsanayi
yerleşim bölgesinde verilen hizmetin değeri, kırsal kesimde aynı önemi taşıma
yacaktır(Puntigore,1994:169). Bu durum,halk kütüphanelerinin pazarını tanıma
zorunluluğunu göstermektedir.
Günümüzde, belgelerin sayı ve türleri sürekli bir artış göstermektedir. Diğer yandan, günümüz ekonomik koşullarında, belge fiyatlarının kaçınılmaz artışı,
halk kütüphanelerinin küçülen bütçeleriylegereklidengeyi oluşturamamaktadır.
Buna karşın, işlemvehizmetlerdeki gereksiz yinelemeler ve bilimsellikten uzak
yöntemler, nitelikli hizmet bekleyenkullanıcı gereksinimlerinin sağlanmasınıen gellemektedir. O halde, halk kütüphanelerinin görevlerini yerine getirebilmeleri için kaynakveinsangücü savurganlığı yaratan yöntemlerdenkaçınmaları veso
runlarına çözüm yolları aramaları gerekmektedir (Ertunç, 1984:12).
Üstelik iş tekrarını ve emek ve zaman kaybını önleyecek tedbirlerin alınma dığı, iyi örgütlenememiş kütüphanelerde bile, bu kütüphanelere yapılan yatırım
ların getirmesi gereken fayda, ancak ve yalnız gereksinimlere cevap veren hiz metlerinsunulmasıyla kazanılabilmektedir {İstanbul Kütüphaneleri, 1982: xxıx).
Pazarlama uygulamaları, kütüphanecilikte: -Çalışmavehizmetlerin genişletilmesi,
-Kütüphaneye olanhakimiyetin artırılması,
-Mali kaynakların etkin ve yaygın biçimde kullanımı,
-Yeniliklere açık bir yönetim şekli sağlaması açısından önemlidir (Konya, 1980:17).
Halk kütüphanesi hizmetlerinin pazarlanmasının önemi anlatılırken gösterilen
gerekçelerin çoğunluğunda,kullanıcıtatminininönplandaolduğugörülmektedir. Bununla birlikte, halk kütüphanelerinin bu amaç doğrultusunda çalışmalarını
motive edecek unsurlarındagözardıedilmemesigerekmektedir. Kütüphanecinin arzuladığı ve kendisindemotivasyon sağlayacak olan hususlar:
-Hizmetlerinkullanımının artması,
-Düzenlenenfaaliyetlere katılımın çoğalması, -Daha iyi bir bütçe,
-Daha güçlü bir manevidestek
olarak sayılabilir. Görülmektedir ki, bütün bunlarıngerçekleşebilmesinde yine en
önemli rolü kullanıcı oynamaktadır. Bu nedenle, özellikle rekabetçi pazarlama modelinde, kütüphanecilerin arzuladıkları ödülleri kazanabilmelerinin potansiyel
araçları kullanıcılardır.Pazarlama etkinlikleri olmaksızın bu pazarın tanınması ve karşılıklı çıkar ilişkisinin olumlu gelişiminin sağlanması mümkün olmamaktadır.
İçinde bulunduğumuz“Bilgi Çağı”nda, halkkütüphaneleri de diğer işletmele
rin içinde bulunduğurekabet ortamını, kamuve özelsektördeki kütüphanelerve enformasyonhizmetiveren merkezlerle paylaşmaktadır. Halk kütüphaneleri, ge lenekselhizmetleriylemevcut kullanıcılara hizmetvermekle yükümlü oldukları
kadar,potansiyelkullanıcılarınıda, gerektiğinde yeni hizmetlerlemevcut kulla
nıcıları arasınakatmakzorundadır.
Pazarlama etkinliklerinin halkkütüphanelerindeuygulanabilirliğive uygulan
ması gerektiği birgerçektir ve bu gerçek şu anda ne kadar ve ne derecedoğru uy
gulandığı sorularının olumsuz yanıtlarıyla ortadan kaldırılamaz.
KAYNAKÇA
Alpay, Meral. (1990). Kütüphane-dünü yarına bağlayan köprü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Bası mevi.
Dalmon, Diane. (1992). “Planning for progress”, Aslib Information 20(1): 24-26.
Drucker, Peter E (1992). Yeni gerçekler-devlet ve politika alanında ekonomi bilimi ve iş dünyasın da, toplumda ve dünya görüşünde. Çev. Birtane Karanakçı. Ankara: Türkiye İş Bankası Ya yınları.
Ersoy, Osman. (1966). Kütüphaneciliğimizin sorunları. Ankara: Anadolu Matbaası.
Ertunç, Aynur. (1984). “Kütüphaneciliğimizin güncel sorunları”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 1(2): 28-31.
İstanbul Kütüphaneleri (1982). Hazl: Meral Alpay ve Safiye Özkan. İstanbul: Ünal Matbaası. Konya, Ümit. (1990). Kütüphane pazarlamasına kavramsal bir yaklaşım ve üniversite kütüphane
lerinde bir uygulama. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, Pazarlama Anabilim Dalı.
Lidstone, John. (1987). “Selling”, The marketing book içinde (271-289) Ed. Michael J. Baker. Lon don: Heinemann.
Mucuk, İsmet. (1987). Pazarlama ilkeleri. 4.bs., İstanbul: Der Yayınları. Ol uç, Mehmet. (1957). Pazarlama prensipleri ve Türkiye’de tatbikatı.
Oppenheim, Charles. (1991) “Selling information services in European market”, The Economics of library and information services-Anglo-German perspective içinde (168-180) Ed. Edward s Dudley (at all). Worchester: Billing and Sons Ltd.
Özdemirci, Fahrettin. (1987). “Beş yıllık kalkınma planlarında halk kütüphanelerimiz”, Türk Kü tüphaneciler Derneği Bülteni, 1(4): 196-208.
... (1990). “Halk kütüphanelerine Türk bütçe kanunlarıyla verilen ödeneklerin analizi: 1973- 1990”, Türk Kütüphaneciliği 4(3): 108-126.
Puntigore, Vema L. (1994). Public librarianship-an issues-oriented approach. London: Aldwych Press.
Ranganathan, S.R. (1957). The Five laws of library science. London: Blunt and Sons.
Stroetmann, Karl A. (1991a). “Economic aspects of library and information services”, The Econo mics of library and information services-Anglo-German perspective içinde (92-111) Ed. Ed ward Dudley (at all). Worchester: Billing and Sons Ltd.
... (1991b). “Epilogue”, The Economics of library and information services-Anglo-German pers pective içinde (307) Ed. Edward Dudley (at all) Worchester: Billing and Sons Ltd.
Tanui, Tirong Arab and S. Andrew Kitoi. (1993). “Why marketing? The experience of Moi Univer sity Library, Kenya”, Library Management 14(4): 43-47.
