9. SINIF KİMYA. Konu Özetli Soru Bankası

9. SINIF

KİMYA

Konu Özetli Soru Bankası

Konu Özetleri Uyarılar

Rehber Sorular Alt Bölüm Soruları

Etkinlikler

Konu Bulmacaları Genel Tekrar Testleri Kimya Terimler Sözlüğü

Ya sin KA YAR

www.yasin kayar.com

Fu at ER TUĞ RUL

www.fuater tug rul.com.tr

Görsel Tasarım

Bu kitabın tüm hakları yazarına ve Esen Basın Yayın Dağıtım Limitet Şirketi’ne aittir. Kitabın tamamının ya da bir kısmının elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır.

Temel Ateş

Akın Ateş

Nevzat Asma

www.esenyayinlari.com.tr

Baskı

Bahçekapı Mah. 2460. Sok. Nu.:7 06369 Şaşmaz / ANKARA Tel : (0312) 278 34 84 (pbx) www.tunamatbaacilik.com.tr

Sertifika No: 16102

İsteme Adresi

ESEN BASIN YAYIN DAĞITIM LTD.ŞTİ.

Bayındır 2. Sokak No.: 34/11-12 Kızılay/ANKARA Telefon: (0312) 417 34 43 – 417 65 87

Faks: (0312) 417 15 78 ISBN : 978–944–777–11–7

Baskı Tarihi 2013 – VIII

ÖN SÖZ

Sevgili Öğrenciler,

Öğrenmenin birinci koşulu soru çözmektir. Öğrenilen bilgilerin tekrar edilmesi ve yeterli sayıda soru çözümü ile desteklenmesi bilgilerin ve kavramların belleğimize kalıcı olarak yerleşmesini sağlar. Bu- nun için de konuyu tarayan ve tam anlamıyla kapsayan bir kaynağa gereksinim vardır.

Hazırladığımız bu kitap Milli Eğitim Bakanlığı’nın değiştirilen yeni öğretim programına uygun olarak hazırlanmıştır.

Bir kaynaktan yeterince faydalanabilmek için aynı zamanda bu kaynağın özelliklerinin de iyi bilinme- si gerekir.

Kitabımız; yeni öğretim programına uygun hazırlanmış ve aşağıdaki sistem gözetilerek oluşturulmuştur.

Konu özetleri : Bölümü küçük parçacıklar halinde kısa ve öz şekilde anlatan kısımdır.

Uyarılar : Konu içerisinde vurgulanması ve dikkat edilmesi gereken bilgilerdir. Bu kısımlar çerçeve içine alınıp uyarıcı notlar düşülmüştür.

Rehber so rular : Bö lüm ler, alt kı sım la ra ay rıl mış ve bu kı sım lar reh ber so ru ve çö züm le riy le des- tek len miş tir. Böy le ce öğ ren ci le ri mi ze so ru çöz dük le rin de na sıl bir yak la şım gös te re cek le ri ko nu sun- da reh ber olun ma ya çalışılmıştır.

Alt bölüm soruları : Rehber sorulardan sonra, o bölümün daha iyi anlaşılması ve pratik yapılması açısından çözülmesi gereken değişik tipte (klasik soru, ucu açık soru test sorusu vb.) sorulardan oluşan kısımdır. (Bu kısımdaki soruların yanıtla rı so ru nun al tın da ki boş luk ta kü çük pun to lar la ve ril- miş tir.)

Et kin lik ler : Boş luk dol dur ma, doğ ru – yan lış, ta nı la yı cı dal lan mış ağaç şek lin de ko nu yu kav ra ma ya yö ne lik ola rak ha zır la nan kı sım dır.

Konu Bulmacaları : Bazı ünitelerde o ünitenin kavramları ile ilgili bulmacalar hazırlanmıştır.Bu şe- kilde öğrenme daha eğlenceli hale getirilmiştir.

Genel tekrar testleri: Bölümün tamamı bittikten sonra konuyu baştan sona tarayan değişik zorluk derecesinde karma testlerden oluşmuştur.

Bu kitaptaki çalışma sistemine uyan, soruları düzenli şekilde çözen öğrencilerin hem okulda hem de Türkiye çapında yapılan sınavlarda başarılı olacağına inanıyoruz.

Ki tabın hazırlık aşa masında yardımcı olan Yayın Koordinatörümüz Nevzat Asma’ya, bize her türlü çalışma imkanını hazırlayan Genel Koordinatörümüz Sayın Akın Ateş’e, dizgisiden baskısına kadar emeklerini esirgemeyen Aslan ÖZGÜL ve Esen Yayıncılık çalışanlarına ve redaksiyonda yardımcı olan öğretmen arkadaşlarımız Aysun Sibel BOZ, Rezzan DURMAZ, Üzeyir SAĞLIK, Hasan ACAR ve Sırrı POLAT’a teşekkür ederiz.

Yeni müfredatla ilgili önerilerde bulunan Prof. Dr. Yüksel Tufan, bilimsel redaksiyonunda yardımcı olan Doç. Dr. Hayrettin Tümtürk ve Doç. Dr. Ümmühan Özdemir Özmen’e teşekkür ederiz.

Başarı dileklerimizle....

1. ÜNİTE KİMYA BİLİMİ

1. Kimya nedir? ... 9

2. Kimya ne işe yarar? ... 12

3. Kimyanın sembolik dili ... 14

Element-sembol ... 14

Elementlerin Sembolleri ... 16

Bileşik - formül ... 19

4. Güvenliğimiz ve Kimya ... 22

Genel tekrar testleri ... 28

Etkinlik çözümleri ... 45

2. ÜNİTE ATOM VE PERİYODİK SİSTEM 1. Atom kavramının gelişimi ... 51

• Kimyanın temel yasaları... 51

Kütlenin Korunumu Kanunu... 51

Sabit Oranlar Kanunu ... 53

Dalton Atom Teorisi ve Katlı Oranlar Kanunu ... 56

Hacim Oranları Kanunu ... 59

Dalton Atom Teorisi ve Gazlar ... 59

Maddenin Elektrikli Yapısı ... 62

• Atom altı tanecikler... 63

Thomson Atom Modeli ... 70

Rutherford Atom Modeli ... 70

2. Bohr atom modeli... 72

Atomlarda Enerji Düzeyleri ... 74

Bohr Atom Modelinin Sınırlılıkları ... 76

3. Periyodik sistem ... 77

Modern periyodik sistem ... 79

• Periyodik özellikler ... 90

Atom yarıçapı ... 90

İyonlaşma enerjisi ... 92

Elektron ilgisi ... 94

Elektronegatiflik ... 95

Metallik-ametallik ... 96

Genel tekrar testleri ... 98

Etkinlik çözümleri ... 143

İÇİNDEKİLER

1. Kimyasal tür nedir? ... 149

2. Kimyasal türler arası etkileşimlerin sınıflandırılması... 151

3. Güçlü etkileşimler ... 152

• İyonik bağ ... 152

Lewis Yapısı ... 154

İyonik Bileşiklerin Örgü Yapısı ... 158

• Kovalent bağ ... 159

Apolar Kovalent Bağ ... 159

Polar Kovalent Bağ ... 159

Kovalent Moleküllerin Lewis Yapısı ... 163

• Metalik bağ ... 169

4. Zayıf etkileşimler ... 172

• Van der Waals etkileşimleri ... 174

Dipol – Dipol Bağları ... 174

İyon – Dipol Bağları ... 175

London Kuvvetleri ... 176

• Hidrojen bağları ... 180

5. Fiziksel ve kimyasal değişimler ... 187

• Tepkime denklemleri ... 192

Yanma Tepkimeleri ... 192

Nötralleşme Tepkimeleri ... 195

Çözünme – Çökelme Tepkimeleri ... 199

Kimyasal Tepkimeler ve Kütlenin Korunumu ... 203

Genel tekrar testleri ... 206

Etkinlik çözümleri ... 267

4. ÜNİTE MADDENİN HÂLLERİ 1. Maddenin Fiziksel hâlleri ... 284

2. Gazlar ... 286

Basınç ... 286

Hacim ... 289

Mol sayısı ... 290

Sıcaklık ... 291

Gazların Sıkışma ve Genleşme Özelliği ... 292

• Kinetik teori ... 292

• Gaz yasaları ... 294

Basınç – Hacim İlişkisi ... 294

Sıcaklık – Hacim İlişkisi ... 295

Sıcaklık - Basınç İlişkisi ... 296

• Atmosfer ve biz ... 297

• Yüzey gerilimi ... 300

• Viskozite ... 304

• Buharlaşma, kaynama ve yoğuşma ... 306

Buhar Basıncı ... 306

Kaynama Noktası (Kaynama Sıcaklığı) ... 308

Atmosferin Yapısı ... 310

Bağıl nem ... 310

Hal değişimi ... 313

• Erime, donma ve süblimleşme/geri-süblimleşme ... 313

4. Katılar ... 319

• Katı türleri ... 319

Amorf Katı ... 319

Kristal Katı ... 319

İyonik Kristaller ... 319

Moleküler Kristaller ... 320

Kovalent Kristaller ... 321

Metalik Kristaller ... 322

Genel Tekrar Testleri... 326

Etkinlik Çözümleri ... 387

Kimya terimleri sözlüğü ... 391

Kimya Bilimi

1. ^Ünite

Bu ünitenin amacı, kimya bilimini tarihsel gelişimi ve sebep sonuç ilişkileri temelinde tanıtarak bir yandan kariyer bilinci ve girişimcilik açısından farkındalık oluşturmak, diğer yandan da kimyanın sembolik diline aşinalık kazandırmak; ayrıca, modern gündelik hayata girmiş çeşitli kimyasalların özellikleriyle işlevleri arasındaki ilişkiyi keşfedip kimyasalların insan ve çevre sağlığı açısından etkilerine yönelik bilinç edinimi sağlamaktır.

Önerilen Süre: 14 ders saati

Kazanımlar ve Açıklamalar

Bu üniteyi tamamlayan öğrenciler;

9.1.1. İnsanların antik çağlarda maddeye bakış açıları ile modern zamanlarda maddeye bakış açılarını karşılaştırır.

a. Madde hakkındaki ilk deneyimlerin sınama yanılma yoluyla edinildiği vurgulanır.

b. Kimyanın gelişimi işlenirken bilimsel gelişim, sebep-sonuç ilişkileri ile birlikte verilir.

9.1.2. Kimyanın ve kimyacıların başlıca uğraş alanlarını açıklar.

a. Başlıca kimya disiplinleri tanıtılır.

b. İlaç, gübre, petrokimya, arıtım, ahşap işleme, boya-tekstil işlemeleri kısaca tanıtılarak kariyer bilincine ve girişimciliğe katkı sağlanır

9.1.3. Kimyada kullanılan sembolik dilin tarihsel süreçteki gelişimini ve sağladığı kolaylıkları fark eder.

9.1.4. Gündelik hayatta sıkça karşılaşılan elementlerin sembollerini adlarıyla eşleştirir.

En hafif 20 element olan H, He, Li, Be, B, C, N, O, F, Ne, Na, Mg, Al, Si, P, S, Cl, Ar, K, Ca yanında, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Br, Ag, Sn, I, Ba, Au, Hg, Pb gibi gündelik hayatta sıkça kullanılan elementlerin sembolleri tanıtılır.

9.1.5. Element ve bileşik kavramlarının örnekler kullanarak ilişkilendirir

Yaygın kullanılan H₂O, HCl, H₂SO₄ , HNO₃ , CH₃COOH, CaO ve NaCl gibi bileşiklerin sistematik adlandırılmasında element adlarının kullanıldığı ve kullanılmadığı durumlar irdelenir.

9.1.6. Kimyada kullanılan güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerini tanır.

a. Kimyasal maddelerin insan sağlığına ve çevreye zararlı etkileri gözden geçirilir.

b. Güvenlik işaretlerinden yanıcı, yakıcı, korozif, patlayıcı, tahriş edici, zehirli (toksik), radyoaktif ve çevreye zararlı an- lamına gelen işaretler tanıtılır.

Konular Kavramlar / Terimler

1. Kimya nedir?

2. Kimya ne işe yarar?

3. Kimyanın sembolik dili • Element-sembol • Bileşik-formül 4. Güvenliğimiz ve Kimya

• Simya

• Kimya

• Madde

• Element

• Bileşik

• Sembol

• Formül

• Laboratuvarda güvenlik

1 - KİMYA NEDİR?

Maddelerin yapısını, özelliklerini ve birbirleriyle tepkimelerini inceleyen bilim dalına kimya denir.

Bugünkü kimya biliminin temeli simyaya dayanır.

Simya

Değersiz metalleri altına çevirme, bütün hastalıkları iyileştirme ve hayatı sonsuz biçimde uzatacak ölümsüzlük iksiri- ni bulma uğraşılarına simya denir.

Simya, teorik temelleri olmayan sınama-yanılmaya dayanan çalışmaları içerdiği ve sistematik bilgi birikimi sağlamadı- ğı için bilim değildir.

Buna karşın simyacıların, kimyaya geçişin öncüleri olduğu ve bugün kimyada kullanılan pek çok araç-gereci geliştir- dikleri göz ardı edilmemelidir.

Simyadan Kimyaya Aktarılan Bulgular

Ba ru tun bu lun ma sı, ma den le rin iş len me si, mü rek kep, koz me tik, bo ya üre ti mi, de ri bo yan ma sı, se ra mik, cam, esans üre ti mi, me tal üze rin de ki ça lış ma lar sim ya dan kim ya ya ak ta rılan ba zı bul gu lar dır.

Me zo po tam ya lılar, Çin li ler, Mısır lılar ve Yu nan lılar çok es ki çağ lar dan be ri bit ki ler den bo yar mad de el de et me yi, do ku- ma la rı bo ya ma yı, de ri se pi le me yi, üzüm den şa rap, ar pa dan bi ra ha zır la ma yı, sa bun üre ti mi ni, cam kap lar yap ma yı bi li yor lar dı.

Türk İslam Dünyasında Simya

Sim ya ile es ki den be ri Me zo po tam ya, es ki Mısır, İran, Hin dis tan, Çin ve Es ki Yu nan da uğ ra şıl mış tır. Türk–İs lam bil gin- le rin den ba zıla rı da sim ya ya il gi duy muş tur.

Or ta çağ İs lâm Dün ya sı’nda, sim ya yı be nim se yen ler le be nim seme yen ler ara sın da sü re ge len tar tış ma la rın, kim ya nın ge li şi mi üze rin de çok olum lu et ki ler yap tığı gö rül mek te dir. Çün kü bu tar tış ma lar sıra sın da, ta raf lar, gö rüş le ri nin doğ ru- lu ğu nu ka nıt la mak için, çok sa yıda de ney yap mış ve bu yol la de ney sel bil gi nin art ma sın da önem li bir rol oy na mış tır.

Yapısal Dönüşüm Kuramı

İs lam dün ya sın da ki kim ya ça lış ma la rı, da ha ön ce He le nis tik Çağ’da ya pıl mış olan sim ya ça lış ma la rın dan yo ğun bir bi çim de et ki len miş tir. Bu ça lış ma lar sıra sın da ya vaş ya vaş be lir gin leş me ye baş la yan Ya pısal Dö nü şüm Ku ra mı’na gö re do ğa da ki bü tün me tal ler as lın da bir kü kürt – ci va bi le şi mi dir. An cak bun la rın iç ve dış ni te lik le rin de fark lılık lar bu lun du ğu için kü kürt ve ci va kul lan mak su re tiy le is te ni len me ta li el de et mek müm kün dür.

Sim ya cılar ta rih bo yun ca bu ku ra ma da ya na rak, kur şun ve ba kır gi bi nis be ten da ha az kıy met li me tal le ri, al tın ve gü müş gi bi kıy met li me tal le re dö nüş tür mek is te miş ler dir. Sim ya cılar, Yer yü zün de ki me tal ler le Gök yü zün de ki ge ze gen- ler ara sın da da iliş ki kur muş lar dır. Ör ne ğin al tın Gü neş’le ve gü müş ise Ay’la eş leş ti ril miş ve bu me tal le ri gös ter mek için Gü neş ve Ay’a ben ze yen sim ge ler kul la nıl mış tır. Bu sim ge ler, 18. yüz yıla ka dar pek faz la de ğiş me den gel miş tir.

Gü nü müz de ki sim ge ler ise 18. yüz yıl dan iti ba ren şe kil len me ye baş la mış tır.

Simyacıların Çalışmalarındaki İşlemler

Sim ya cıla rın iş lem le ri ısıt mak, kız dır mak, bu har laş tır mak, dök mek, süz mek gi bi il kel me ta lur ji nin yön tem le ri ne da yan- mak tay dı.

Ay rıca ma ya lan dır ma, çöz me, süb lim leş tir me, da mıt ma, ka vur ma, ka tılaş tır ma, akıcı ha le ge tir me sim ya cıla rın kul lan- dığı ve gü nü müz de kim ya da kul la nılan ba zı uy gu la ma lar dır.

Es ki Çağ lar da Keş fe di len Mad de ler

İn san lar var ol duk la rı ilk za man lar dan be ri hep ara yış için de dir. Ken di ni ko ru ma ve ya şa mını sür dü re bil me ih ti ya cın- dan doğ muş olan bu ara yış in san lığın ge li şi mi ne kat kıda bu lun muş tur. İn san lar ih ti yaç la rını kar şıla ma yol la rını arar ken mad de le rin ya rar la rını ço ğun luk la sına ma – ya nıl ma yo luy la keş fet miş tir.

Es ki den te sa dü fen bu lu nan ya da de ne me – yanılma yo luy la keş fe di len bir çok ih ti yaç mad de si gü nü müz de ki bir çok bi lim ala nına te mel teş kil et miş tir.

Ör ne ğin te sa dü fen bu lu nan ateş kul la nıla rak me tal ler eri ti lip bir bi ri ne ka rış tırıl mış, da ha da ya nık lı ve kul la nış lı ala şım lar bu lun muş tur. Bu me ta lur ji bi li mi nin doğ ma sını sağ la mış tır.

Has ta lık tan ko ru ma ve te da vi amaç lı ola rak bit ki ler kul la nıl mış, bu da ec za cılık bi li mi nin doğ ma sını sağ la mış tır.

Yi ye cek le ri pi şir mek için top rak kap la rı ya pan in san lar, bu gün kul la nılan se ra mik ve por se lenin olu şum te me li ni at mış- lar dır.

Gü zel leş mek için çe şit li yön tem le re baş vu ran in san lar yüz le ri ni bit ki sel ve ma den sel bo ya lar la bo ya dı. Bu şe kil de gü nü müz de ki koz me tik mad de le ri nin olu şum te mel le ri atıl dı.

Aşa ğıda ki tab lo da çok uzun za man dan be ri kul la nılan ba zı kim ya sal mad de ler ve bu mad de le rin kul la nım alan la rı gö rül mek te dir.

Madde Kullan›ld›¤› yerler

Yemek tuzu

Kükürt

fiap

Yün

‹pek

Kil

K›br›s tafl›

Ba¤c›l›kta külleme hastal›¤›na karfl›, deri hastal›klar›n›n tedavisi, hayvan uyuzu, yak›larak oluflturulan gazla (SO₂) kuru kay›s›, kuru incir, kuru üzüm gibi ürünleri a¤artma, sülfürik asit yap›m›, kara barut, lastik, gübre, kibrit.

Tekstil boyama ifllemlerinde, deri ka¤›t sanayinde, ya¤l› boya sanayinde, t›pta (kanamalar› durdurmak için), sular›n saflaflt›r›lmas›.

Dokuma, tekstil, yatak, yorgan yap›m›.

Tekstilde.

Tu¤la, çanak–çömlek yap›m›, porselen yap›m›, süzme – temizleme iflleri, petrol rafinerisinde.

Tekstil boyamada.

Dericilikte, hayvan besicili¤inde, su yumuflatma ifllemlerinde, kimya sanayinde, besin maddesi olarak.

SO RU 1

Es ki çağ lar da in san lar aşa ğıda ki ler den han gi si ni yap ma mış lar dır?

A) Bit ki ler den te da vi amaç lı fay da lan ma B) Top rak tan ça nak - çöm lek yap ma C) Me tal ka rışım la rın dan ala şım oluş tur ma

D) Rad yo ak tif ele ment ler den kan ser te da vi sin de fay da lan ma E) Ba zı bit ki ler den ku maş bo ya la rı el de et me

ÇÖ ZÜM

SO RU 2

Sim ya ile il gi li aşa ğıda ki ler den han gi si yan lış tır?

A) Sis te ma tik bil gi bi ri ki mi yok tur.

B) Teo rik bir te me le otur tul muş tur.

C) Ça lış ma lar, sına ma - ya nıl ma ile ya pılır.

D) Bi lim ola rak ka bul edil mez.

E) Birçok alan da kim ya ya önem li bul gu lar ak tar mış tır.

ÇÖ ZÜM

SO RU 3

Aşa ğıda ki ler den han gi si sim ya nın te mel he def le rin den de ğil dir?

A) Ölüm süz lük ik si ri el de et mek B) Son suz zen gin ol mak

C) Da ha az de ğer li me tal ler den da ha de ğer li me tal oluş tur mak D) İn san la rı has ta lık lar dan ve ölüm den kur ta ra cak ilaç lar yap mak E) Her alan da son suz bil gi li bi lim ada mı ye tiş tir mek

ÇÖ ZÜM

SO RU 4

Aşa ğıda ki ler den han gi si sim ya cılar ta ra fın dan kul la nılan ça lış ma yön tem le rin den bi ri de ğil dir?

A) Süz me B) Da mıt ma C) Elek tro liz et me D) Ka vur ma E) Ma ya la ma

ÇÖ ZÜM

2 - KİMYA NE İŞE YARAR?

Kimya, bilimin en önemli dallarından biridir. Çevremizdeki bütün maddelerle ve maddelerde meydana gelen değişiklik- lerle uğraşan kimyacılar fen ve teknolojinin gelişmesine büyük katkılar sağlamışlardır. Soluduğumuz hava, yazı yazdı- ğımız kalem, yiyecek ve içeceklerin yapısı, temizlik işlerinde kullandığımız sabun ve deterjanlar, kişisel bakımda kul- landığımız kozmetikler, bütün taşıtlarda kullanılan yakıtlar ve daha saymakla bitiremeyeceğimiz bir çok madde kimya- nın alanına girer.

Kimyanın alt Disiplinleri

Kimya bir çok alt disiplini olan bilimdir. Bu alt disiplinlerin başlıcaları şunlardır.

Analitik kimya, organik kimya, biyokimya, termokimya, farmasötik kimya, fiziko kimya, polimer kimyası, kuantum kim- yası vs.

Kimya Biliminin Kullanıldığı Alanlar

Günümüzde kimya bir çok bilime ve çalışma alanına temel bilgi sağlama bağlamında kaynaklık etmektedir. Kimyasız bir ilaç sanayi, petrokimya sanayi, ahşap işleme, boya-tekstil alanı vs. düşünülemez.

İlaç

İlaç sanayi tamamen kimya bilimine dayalı bir alandır. 2011 yılında kimya sanayi sektör dağılımı yapıldığında ilaç sana- yi %26’lık bir pay almaktadır. Kimyacılar ilaç sanayinde araştırma-geliştirme bölümlerinde çalışmaktadır.

Gübre

Kimya biliminin en çok kullanıldığı alanlardan biri gübre sanayidir. Bitkiler, büyüme ve yaşamaları için azot (N), potas- yum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), kükürt (S), demir (Fe), mangan (Mn), bakır (Cu), bor (B) ve bazı hallerde molibden (Mo) gibi elementlere muhtaçtır. Tarımsal bir alanın hangi elementleri içerdiği ve hangi elementlere gereksi- nim duyduğunu, kimyacıların yaptığı analizlerle ortaya konur. İhtiyaç duyulan elementlerin hangi tür bileşiklerle verile- ceğini yine kimyacılar belirler.

Petrokimya

Kimya biliminin en fazla kullanıldığı alanlardan biri de petrokimyadır. Petrolden organik kimyasal ürünler elde etmede kullanılan sanayi yöntemlerini topluca belirten terimdir. Bu alanda görev yapan kimyacılar petrolün analizini yapar ve petrolden elde edilecek ürünlerin elde ediliş yöntemlerini araştırır ve geliştirir.

Ahşap İşleme

Ahşap işleme alanlarında da kimyacılar çalışır. Tutkal, cila, boya, kaplama ve ahşap koruma maddelerinin imalatında kimyacılar görev alabilirler.

Boya-Tekstil

Boya, kimya bilimi ile direk ilgili bir alandır. Boyanın yapısında bulunan boyar maddeleri, çözücüler ve bağlayıcıların tamamı kimyasal maddelerdir. Bu maddelerin imalatı, kullanımı ve dayanımı kimyanın ve kimyacıların ilgi alanına girer.

Benzer şekilde tekstil ürünlerinin oluşumu ve boyanması da kimyanın içinde bulunduğu bir alandır.

Arıtım

Şeker, su, petrol gibi maddelerin arıtılması işlemlerinde kimyacılar rol alır.

Şeker pancarı veya şeker kamışından şekerin elde edilmesi süreçlerinde kimyacılar iş görür.

Barajlardan gelen ve içinde her türlü atığın olabileceği suyun evlerde kullanılabilmesi için uygulanacak işlemler- de kimyacılar çalışır.

Ham petrolün rafinerilerde benzin, dizel, gaz yağı, fuel oil vs. ayrıştırılması işlemlerinde kimya yöntemleri kullanı- lırken işlemleri kimyacılar yapar.

etkinlik – 1

Kimya disiplini içinde yer alan (kimya ile doğrudan ilişkili) alanları kutucuklara yazarak bu alanların çalışma konularını ilgili kutucuklara yazınız?

K‹MYA ‹LE DO⁄RUDAN

‹L‹fiK‹L‹ ALANLAR

3 - KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ

Dünyanın neresinde yaşıyor ve hangi dili konuşuyor olursa olsun, kimyaya özgü sembolik dil, kimya eğitimi almış insanlara aynı şeyi anlatır. Farklı ülkelerde farklı dili konuşan insanlar kimyasal bir maddenin formülünü ya da kimya- sal bir tepkimeyi gördüklerinde bunu anlamada ve yorumlamada bir problem yaşamazlar.

Element – Sembol

Tarihin eski çağlarından günümüze bilim ilerledikçe gelişen şekilde elementin değişik tanımları yapılmıştır.

Antik Dönemde Element

Antik çağda Aristo, tamamen düşünceye dayalı olarak bütün maddelerin toprak, su, hava ve ateş olmak üzere dört elementten oluştuğunu iddia etmiştir.

Rönesans Döneminde Element

Rönesans dönemi bilim adamları düşünce ile deneyi birleştirerek elementi “Kendinden daha basit maddelere dönüş- türülemeyen maddelere element denir.” şeklinde tanımlamışlardır.

Ancak kireç, sodyumhidroksit gibi bileşikler elementlerine zor ayrıştığı için uzun süre element sayılmıştır.

Modern Çağda Element

Modern çağda element tanımı tamamen deneysel gerçekliğe uygun şekilde yapılmaktadır.

Buna göre, “Tek tür atomdan oluşan saf maddelere element denir.” Aynı zamanda bir elementin türünü atomun çekir- değindeki proton sayısı belirler. Çekirdeğindeki proton sayısı eşit olan atomlar aynı elemente aittir.

etkinlik – 2

Aşa ğıda ki açık la ma lar doğ ru ise D yan lış ise Y ile be lir ti niz.

a) Sim ya cılar bi lim sel yön tem ler le mad de le ri bir bi ri ne dö nüş tür me ye ça lışır lar dı.

b) An tik dö nem de bü tün mad de le rin top rak, su, ha va ve ateş ten oluş tu ğu dü şün ce si ege men di.

c) An tik dö nem de ele ment kav ra mı ile modern çağdaki ele ment kav ra mı eş de ğer ifa de ler dir.

d) Rö ne sans dö ne min de ele ment, ken din den da ha ba sit mad de le re dö nüş me yen mad de ler ola rak ta nım lan mış tır.

e) Rö ne sans dö ne min de ki reç, sod yum hid rok sit gi bi zor ay rışan bi le şik ler ele ment sa yıl mış tır.

f) Sim ya cıla rın te mel amaç la rın dan biri de, da ha az de ğer li me tal ler den de ğer li me tal yap ma ve son suz ha yat su yu nu oluş tur ma dır.

g) Mo dern kim ya da element tek tür atomdan oluşan saf maddedir ve ele men tin tü rü nü atom çe kir di ğin de ki pro ton sa yısı be lir ler.

SO RU 5

Dönem Tanım

––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

I. Antik Çağ Bütün maddeler toprak, su, hava ve ateşten oluşur.

II. Rönesans Kendinden daha basit maddelere dönüşmeyen maddeler.

III. Modern Bir elementin türünü atomun çekirdeğindeki proton sayısı belirler.

Elementin farklı dönemlerde tanımı ile ilgili yukarıdakilerden hangisi doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III

ÇÖ ZÜM

SO RU 6

Aris to ya gö re aşa ğıda ki ler den han gi si ele ment de ğil dir?

A) Su B) Al tın C) Ateş D) Ha va E) Top rak

ÇÖ ZÜM

SO RU 7

Ele ment le il gi li,

I. An tik dö nem de ki an la yışa gö re, top rak, su, ha va ve ateş ol mak üze re dört ele ment var dır.

II. Rö ne sans dö ne min de ele ment ta nımı da ha de nel bir te mel üze ri ne otur ma sına rağ men zor ay rışan ba zı mad de ler ele ment ola rak ka bul edil miş tir.

II I. Gü nü müz de ki mo dern an la yışa gö re elementler tek tür atomdan oluşmuştur ve bü tün ele ment le rin pro ton sa yısı bir bi ri ne eşit tir.

ifa de le rin den han gi le ri doğ ru dur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve II I E) I, II ve II I

ÇÖ ZÜM

Elementlerin Sembolleri

Kimya biliminin öncüsü kabul edilen simyacılar, yeryüzündeki metallerle gökyüzündeki gezegenler arasında ilişki kur- muşlardır.

Örneğin; altın Güneş’le ve gümüş Ay’la eşleştirilmiş ve bu metalleri göstermek için Güneş ve Ay’a benzeyen simge- ler kullanılmıştır.

Simyac›lar alt›n› günefl, gümüflü ay ile sembolize etmifllerdir.

Atom teorisinden tanıdığımız John Dalton, elementlerin simgelenmesi konusunda çemberden oluşan sembollerin kul- lanılmasını önerdi.

c›va kükürt L kurflun

Berzelius isimli kimyager, elementlerin adlarını temel alarak simgelenmesi fikrini ortaya attı.

Au (Aurum) Alt›n

Hg (Hydrargyum) C›va

G

L Pb

(Plumbum) Kurflun

1500 ler 1600 ler 1700 ler 1783

1808 (Dalton)

1813 (Berzelius)

Baz› element sembollerinin tarihsel süreç içindeki de¤iflimi

Günümüzde Element sembolleri

Günümüzde 1813 yılında Berzelius’un (Berzelyus) önerdiği ve element adlarının temel alındığı semboller kullanılmak- tadır.

Element sembolleri yazılırken aşağıdaki kurallar gözönüne alınmaktadır.

1. Her element bir ya da iki harften oluşan bir sembolle gösterilir. Bu sembolün ilk harfi her zaman büyük harftir.

2. Sembollerde genellikle elementin İngilizce adının ilk harfi kullanılır.

Örneğin; H (Hidrojen: Hydrogen), C (Karbon: Carbon), N (Azot: Nitrogen)

3. Eğer elementin baş harfiyle simgelenen başka bir element varsa, bu elementin sembolünde baş harfin yanına, İngilizce adının ikinci harfi de eklenir.

Örneğin; He (Helyum: Helium), Ca (Kalsiyum: Calcium), Ne (Neon: Neon)

4. Eğer elementin İngilizce adının ilk iki harfi bir başka elementle aynıysa, sembolünde baş harfin yanına, bu kez baş harften sonraki ilk ortak olmayan sessiz harf getirilir.

Örneğin; Cl (Klor: Chlorine) ve Cr (Krom: Chromium)

5. Bazı elementlerin sembollerinde de, bu elementlerin Latince ya da eski dillerdeki adları temel alınmıştır. Bunlar 11 elementtir.

Na; (Sodyum: Natrium) K; (Potasyum: Kalium) Fe; (Demir: Ferrum) Cu; (Bakır: Cuprum) Ag; (Gümüş: Argentum) Sn; (Kalay: Stannum) Sb; (Antimon: Stibium) W; (Tungsten: Wolfram) Au; (Altın: Aurum) Hg; (Cıva: Hydrargyum) Pb; (Kurşun: Plumbum)

Aşağıda gündelik hayatta sıkça karşılaşılan bazı elementler ve sembolleri verilmiştir.

Elementin Adı

Elementin Sembolü

Elementin Adı

Elementin Sembolü

Elementin Adı

Elementin Sembolü

Hidrojen H Sodyum Na Kobalt Co

Helyum He Magnezyum Mg Nikel Ni

Lityum Li Alüminyum Al Bakır Cu

Berilyum Be Silisyum Si Çinko Zn

Bor B Kükürt S Brom Br

Karbon C Klor Cl Gümüş Ag

Azot N Argon Ar Kalay Sn

Oksijen O Potasyum K İyot I

Flor F Kalsiyum Ca Baryum Ba

Neon Ne Krom Cr Altın Au

Mangan Mn Cıva Hg

Demir Fe Kurşun Pb

etkinlik – 3

Element Sembolleri ile ilgili aşağıdaki bulmacayı uygun kelimeler ile doldurunuz.

28 27

24

18

25 20

12

19

22 23

26

29

31 30 21

14

17

15 11

9 6

1

2

5

3 4

7 8

10 13

16 13

26

SOLDAN SAĞA 2. Sembolü Co olan elementin adı 5. Sembolü Sn olan elementin adı 6. Berilyum elementinin sembolü 10. Sembolü l olan elementin adı 11. Kalay elementinin Latince adı

13. Sembolü Ar olan gaz haldeki elementin adı 16. Sembolü Ne olan elementin adı

17. Sembolü Pb olan elementin adı 19. Gümüş elementinin Latince adı 21. Sembolü Br olan elementin adı 22. Tek tür atomdan oluşan saf madde 24. Sembolü Hg olan elementin adı 26. Sembolü N olan elementin adı

27. Bugünkü anlamda element sembollerini öneren kimyagerin adı

29. Sembolü Na olan elementin adı 30. Sembolü He olan elementin adı 31. Sembolü F olan elementin adı

YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. Sembolü C olan elementin adı 3. Kalsiyum elementinin sembolü 4. Sembolü Cu olan elementin adı 7. Sembolü Zn olan elementin adı 8. Sembolü B olan elementin adı 9. Sembolü Ba olan elementin adı 12. Sembolü Mn olan elementin adı 13. Sembolü Au olan elementin adı 14. Sembolü S olan elementin adı 15. Sembolü Cr olan elementin adı 18. Sembolü K olan elementin adı 20. Sembolü Mg olan elementin adı 23. Sembolü Li olan elementin adı 25. Sembolü P olan elementin adı 26. Alüminyum elementinin sembolü 28. Sembolü Fe olan elementin adı

Bileşik - Formül

Farklı elementler birbirleriyle birleşerek bileşikleri oluştururlar. Bileşikler formüllerle gösterilir.

Bileşik

İki ya da daha fazla elementin sabit oranlarda birbirleriyle etkileşerek oluşturdukları yeni özellikteki saf maddeye bile- şik denir.

Formül

Bir bileşiğin hangi elementlerden ve hangi sayıda oluştuğunu gösteren semboller grubuna formül denir.

Yaygın Kullanılan Bazı Bileşiklerin Adlandırılması

Bileşikler adlandırılırken belirli kurallara göre adlandırılır. İyonik ve kovalent bileşikler 11. sınıfta ayrıntılı şekilde adlan- dırılacaktır.

İki elementten oluşan bileşikler adlandırılırken elementlerin adı kullanılırken ikiden fazla elementten oluşan bileşikler- de element adı kullanılmayıp bazı özel adlar kullanılmaktadır.

İkiden fazla elementten oluşan bazı bileşiklerin yapısında kök denilen ve özel şekilde adlandırılan kısımlar vardır.

Özellikle aşağıdaki köklerin bilinmesinde fayda vardır.

Kökün Formülü Kökün Adı

———————— —————

OH^– Hidroksit NO^–₃ Nitrat SO₄^2– Sülfat CO₃^2– Karbonat PO₄^3– Fosfat

Bu kökleri bulunduran bileşikler adlandırılırken önce köke bağlı elementin adı arkasından kökün adı söylenir.

Bileşik Formülü Bileşiğin Sistematik Adı Bileşiğin Yaygın Adı

H₂O Dihidrojen monoksit Su

HCI Hidrojen klorür Hidroklorik asit

H₂SO₄ Hidrojen sülfat Sülfürik asit

HNO₃ Hidrojen nitrat Nitrik asit

NaCl Sodyum klorür Yemektuzu

CaO Kalsiyum oksit Sönmemiş kireç

CH₃COOH Etanoik asit Sirke asidi (Asetik asit)

NaOH Sodyumhidroksit Sudkostik

KNO₃ Potasyum nitrat Güherçile

CaCO₃ Kalsiyum karbonat Kireç taşı

SO RU 8

Sodyum nitrat bileşiğinin formülü aşağıdakilerden hangisidir?

A) SNO₃ B) NaNO₃ C) NaOH D) Ca(NO₃)₂ E) KOH

ÇÖZÜM

SO RU 9

Magnezyumsülfat bileşiğinin formülü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Mg(OH)₂ B) MnSO₄ C) MgSO₄ D) MgCO₃ E) MnCO₃

ÇÖZÜM

SO RU 10

Kalsiyum hidroksit bileşiğinin formülü aşağıdakilerden hangisidir?

A) CaO B) KOH C) K₂O D) Ca(OH)₂ E) CaCO₃

ÇÖZÜM

SO RU 11

Formülü KCl olan bileşiğin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

A) Kalsiyum klorür B) Potasyum klorür C) Kalsiyum karbonat

D) Potasyum karbonat E) Potasyum klorit

ÇÖZÜM

SO RU 12

Formülü MgO olan bileşiğin adı aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?

A) Manganoksit B) Magnezyum oksijen C) Manganhidroksit

D) Magnezyumhidroksit E) Magnezyum oksit

ÇÖZÜM

etkinlik – 4

Bileşiklerin formülleri ile ilgili aşağıdaki bulmacayı uygun kelimeler ile doldurunuz.

18

20 19 14

17

15 9

6

1 2

5 3

4 7 8 10

13

16

12 11

SOLDAN SAĞA

3. CaSO₄ bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 6. NaNO₃ bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 9. NaOH bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 11. Sistematik adı dihidrojenmonoksit olan bileşiğin

adı

15. Formülü HCl olan bileşiğin adı 17. Formülü CaO olan bileşiğin adı

18. Sistematik adı etanoikasit olan asidin halk arasın- daki adı

19. Formülü CH₃COOH olan bileşiğin adı 20. Formülü Ca(OH)₂ olan bileşiğin adı

YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. Formülü KNO₃ olan bileşiğin adı

2. MgCO₃ bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 4. Formülü MgO olan bileşiğin adı

5. Formülü KCl olan bileşiğin adı 7. Formülü NaOH olan bileşiğin adı 8. Formülü HNO₃ olan bileşiğin adı 10. Formülü H₂SO₄ olan bileşiğin adı 12. Formülü CaSO₄ olan bileşiğin adı

13. Formülü CaCO₃ olan ve tebeşir, mermer, kireç taşı olarak bilinen maddenin adı

14. Formülü NaCl olan ve halk arasında yemek tuzu olarak bilinen bileşiğin adı

16. CaCO₃ bileşiğinde, kök kısmı çıkarıldıktan sonra kalan kısmın adı

4 - GÜVENLİĞİMİZ VE KİMYA

Kimyasal Maddelerin İnsan Sağlığına ve Çevreye Zararlı Etkileri

Günlük hayatta sıklıkla kullandığımız, bazen yaşam kalitemizi yükselttiğini düşündüğümüz, bazen bize fayda sağladı- ğını düşündüğümüz birçok kimyasal maddenin insan sağlığına ve çevreye zararı vardır. Bu maddelerden bazıları ve bunların zararlarını şu şekilde sıralayabiliriz.

Floroklorokarbonlar

Endüstri ve kozmetik sanayinde geniş çapta kullanılan floroklorokarbon gazı atmosferin koruyucu tabakasını zayıflat- maktadır.

Asbest

Halk arasında ak toprak veya höllük olarak bilinen asbestin kullanılması çalışanlarda kanser oluşumuna neden olur.

Analjezik İlaçlar

Ağrı kesici olan analjezik ilaçların fazla kullanılması sonucunda böbrek yetmezliğine neden olduğu görülmüştür.

Suni Gübreler

Tarımda kullanılan suni gübrelerin zemin sularının kimyasal kirliliğine yol açtığı tespit edilmiştir.

Sodyum (Na), fosfor (P), potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), demir (Fe), çinko (Zn), bakır (Cu), mangan (Mn), bor (B) gibi metalleri içeren yapay gübreler kullanıldıklarında toprak kirliliğine yol açmaktadır.

Fosfatlı gübreler karıştıkları sularda ekolojik dengeyi bozmaktadır.

(Marmara Denizi’nde 1978 yılında 126 balık çeşidi yaşarken kimyasal kirlilik sonucunda bugün 25 çeşit balık kalmıştır.)

Ağır Metal Katyonları

Hg, Pb, Cd, Cr, Ni gibi ağır metallerin katyonları insan vücudunda birikerek toksik etki gösterir.

Polimerler

Plastik malzemeler doğada çok uzun süre kalmakta ve toprağa karıştığında toprağın geçirgenlik özelliğini kay- betmesine neden olmaktadır.

PVC, teflon gibi klor ve flor içeren polimerler gaz haline geçtiğinde zehirli gazlar yaymakta ve bu gazlar top- raktaki yararlı mikroorganizmaları öldürmektedir.

Sentetik Temizlik Ürünleri

Çamaşır ve bulaşık deterjanları, sıvı sabunlar ve şampuanlar vücudumuzun karbon yapısını kırarak veya oksi- jeni tüketerek tamiri imkansız hastalıklara yol açmaktadır.

Aynı maddeler karıştıkları suyu ve toprağı kirleterek buradaki canlı hayatını tehdit etmektedir.

etkinlik – 5

Kimyasalların zararları ile ilgili aşağıdaki bulmacayı uygun kelimeler ile doldurunuz.

18

20 19 14

17 15

9 6

1 2

5

3 4

7 8

13

16 12

11

10

SOLDAN SAĞA

5. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Cu sembolüyle gösterilen elementin adı 6. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Hg sembollü elementin adı

9. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Pb sembollü elementin adı

11. Ekolojik dengeyi bozan, karıştığı sularda yosunlaşmayı artıran tarımsal maddenin adı 15. Ağrı kesici olarak kullanılan ve böbrek yetmezliğine neden olan ilaç türünün adı 18. Suni gübrelerin yapısında bolca bulunan, P sembolüyle gösterilen elementin adı 19. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Ni sembollü elementin adı

20. insan vücudunda birikerek toksik etki yapan Cd sembollü elementin adı YUKARIDAN AŞAĞIYA

1. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Zn sembolüyle gösterilen elementin adı 2. Endüstri ve kozmetikte kullanılan atmosferin koruyucu tabakası için zararlı bileşiklerin adı

3. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Mn sembolüyle gösterilen elementin adı 4. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Cr sembollü elementin adı

7. Halk arasında ak toprak, çorak toprak, gök toprak, çelpek, höllük veya ceren toprağı gibi isimlerle de bilinen ısıya, aşınmaya ve kimyasal maddelere çok dayanıklı lifli yapıda kanserojen bir mineralin adı

8. Toprağa besleyici olarak verilen ancak çevreye bir çok zararı olan kimyasalların genel adı

10. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Fe sembolüyle gösterilen elementin adı 12. Doğada uzun süre bozunmadan kalan ve toprağın geçirgenlik özelliğini kaybettiren polimerlerin adı 13. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Mg sembolüyle gösterilen elementin adı 14. Yanmaz ve yapışmaz madde olarak mutfak eşyalarında kullanılan kanser yapıcı polimerin adı

16. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Ca sembolüyle gösterilen elementin adı 17. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Na sembolüyle gösterilen elementin adı

Laboratuvar Güvenliği ve Kimya

Kimya laboratuvarları; yanıcı, yakıcı, patlayıcı, zehirli, aşındırıcı özellikte pek çok madde bulundurur. Bu maddelerle aynı ortamda bulunmak, bu maddelerle deney yapmak, taşımak, bulundukları rafları ve dolapları dizayn etmek belirli güvenlik kurallarına göre yapılmalıdır.

Bu kurallardan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz.

Laboratuvarlarda herhangi bir şey yenilip içilmemeli, çalışırken eller yüze sürülmemeli, ağıza herhangi bir şey alın- mamalıdır.

Kullandıktan sonra her bir madde, eşya, alet veya cihaz belli ve yöntemine uygun biçimde temizlenerek yerlerine kaldırılmalıdır.

Atılacak katı maddeler çöp kutusuna atılmalıdır. İşi bitmiş, içinde sıvı bulunan beher, erlenmayer, tüp gibi temizle- necek cam kaplar lavaboya konmalı, iyice temizlenmeli ve yerlerine kaldırılmalı, masa üzerinde bırakılmamalıdır.

Çalışmalarda dikkat ve itina ön planda tutulmalı, su, gaz muslukları ve elektrik düğmeleri çalışılmadığı hallerde kapatılmalıdır.

Labarotuvarlarda gürültü yapılmamalı, asla maddelerle şaka yapılmamalıdır, laboratuvarlarda meydana gelen her türlü olay anında laboratuvarı yönetenlere haber verilmelidir.

Katı haldeki maddeler şişelerden daima temiz bir spatül ile alınmalı aynı spatül temizlenmeden başka bir madde içine konulmamalıdır.

Çözelti konulan şişeler mutlaka etiketlenerek saklanmalı, etiketler nemden ve başka etkenlerden korunacak şekil- de yazılmalı, hiçbir maddde etiketsiz bırakılmamalıdır.

Asit, baz gibi aşındırıcı, yakıcı maddeler deriye damladığı veya sıçradığı hallerde bol su ile yıkanmalıdır. Bu mad- delerle çalışırken emniyet gözlükleri kullanılmalıdır.

Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretleri herkesin görebileceği bir yere asılmalı, bu maddelerle çalışırken azami dik- kat gösterilmelidir.

En yakın sağlık kuruluşunun ve cankurtaran telefonları görülebilecek yere asılmalıdır.

Kimyada Kullanılan Güvenlik Amaçlı Temel Uyarı İşaretleri

E : Patlayıcı

Özelliği : Ekzotermik olarak reaksiyona giren kimyasallardır. Ateşe yaklaştırıldıklarında patla- yabilirler.

Önlem : Ateşten, ısıdan, darbeden, sürtünmeden uzak tutulmalıdır.

F : Yanıcı

Özelliği : Parlama noktası 21 °C’nin altında olan “kolay alev alan” sıvılar ile kolay tutuşan katıları belirtir.

Önlem : Çıplak ateşten, kıvılcımdan ve ısı kaynağından uzak tutulmalıdır.

F+ : Çok Yanıcı

Özelliği : Alevlenme noktası 0 °C’nin altında, kaynama noktası maksimum 35 °C olan sıvılar- dır. Normal basınç ve oda sıcaklığında havada yanıcı olan gaz ve gaz karışımları- dır.

Önlem : Çıplak ateşten, kıvılcımdan ve ısı kaynağından uzak tutulmalıdır.

T : Zehirli

Özelliği : Solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle temas ettiği durumda sağlığa zarar verebi- lir hatta öldürücü olabilir.

Önlem : İnsan vücuduyla teması engellenmelidir, aksi halde tıbbi yardıma başvurulmalıdır.

T+ : Çok Zehirli

Özelliği : Solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle temas ettiği durumda sağlığa zarar verebi- lir hatta öldürücü olabilir.

Önlem : İnsan vücuduyla teması engellenmelidir. Temas edilmesi halinde derhal tıbbi yar- dım alınmalıdır.

Xi : Tahriş Edici

Özelliği : Aşındırıcı olmamasına rağmen deriyle ani, uzun süreli veya tekrarlı teması iltihap- lara yolaçabilir.

Önlem : Göz ve deriyle teması engellenmelidir.

Xn : Sağlığa Zararlı

Özelliği : Solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle temas ettiği durumda sağlığa zarar verebi- lir.

Önlem : İnsan vücuduyla teması engellenmelidir.

O: Yakıcı

Özelliği : Organik peroksitleri herhangi bir yanıcı maddeyle temas etmeseler bile patlayıcı özelliği olan yükseltgen maddelerdir. Diğer yükseltgenler ise, kendileri yanıcı olma- salar bile oksijen varlığında alev alabilerler.

Önlem : Yanıcı maddelerden uzak tutulmalıdır. Bu tür maddeler alev aldıktan sonra müda- hale etmek zordur.

C : Aşındırıcı - Korozif

Özelliği : Canlı dokulara zarar verir.

Önlem : Gözleri, deriyi ve kıyafetleri korumak için özel önlem alınmalıdır. Buharları solunma- malı, aksi halde tıbbi yardıma başvurulmalıdır.

N : Çevre İçin Zararlı

Özelliği : Bu tür maddelerin ortamda bulunması, doğal dengenin değişmesi açısından ekolo- jik sisteme kısa ya da uzun süre içinde zarar verebilir.

Önlem : Risk göz önüne alınarak bu tür maddelerin toprakla ve çevreyle teması engellenme- lidir.

R : Radyasyon

Özelliği : Radyoaktif ışınlar yayar. Deri hastalıklarına, kansere ve ölüme neden olabilir.

Önlem : Uzak durulmalı, temas edilmemeli, atıkları sızdırmaz şekilde paketlenip derinlere gömülmeli.

C : Yakıcı – Tahriş Edici

Özelliği : Deri ile teması yanmaya ve iltihaplanmaya yol açabilir.

Önlem : Deriye teması engellenmelidir.

etkinlik – 6

1. Üniteyle ilgili kavramları aşağıdaki bulmacaya uygun kelimeler ile doldurunuz.

SOLDAN SAĞA

4. Kimyanın petrolden organik ürünler elde eden sanayi kolunun adı

8. Tutkal, cila, boya, kaplama malzemesi imal ederek kimya ile ilişkili olan sanayi alanının adı 9. N ile simgelenen azot elementinin ingilizce adı

10. Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerinden F harfi ile sembolize edilen ve alev ile gösterilen işaretin anlamı 13. Değersiz metalleri altına çevirme, bütün hastalıkları iyileştirme ve ölümsüzlük iksirini bulma uğraşılarının adı 16. Toprakta eksik olan besleyici unsurları tamamlamak için yapay ve doğal olarak verilen maddenin adı 17. Bir maddenin yapısında var olan maddeleri ayrıştırarak saflaştırma

19. Simyacıların güneşle eşleştirerek semboleştirdikleri elementin adı 20. Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerinden kuru kafanın anlamı 22. Kireç taşı olarak bilinen ve formülü CaCO₃ olan bileşiğin adı 25. Antik çağda Aristoya göre dört temel elementten birinin adı 26. Sembolü Na olan elementin adı

27. Tek tür atomdan oluşan saf maddenin adı

28. Elementlerin simgelenmesinde çemberden oluşan semboller kullanılmasını öneren bilim insanın adı YUKARIDAN AŞAĞIYA

1. Simyacıların ay ile eşleşitirilerek sembolleştirdikleri elementin adı 2. Formülü Ca(OH)₂ olan bileşiğin sistematik adı

3. Elementlerin belirli oranlarda kimyasal yollarla birleşerek oluşturdukları yeni özellikteki saf maddenin adı 5. Elementlerin “kendinden daha basit maddelere dönüştürülemeyen madde” olarak tanımlandığı dönemin adı 6. Sembolü Fe olan elementin adı

7. Formülü MgSO₄ olan bileşiğin sistematik adı 11. Formülü MgO olan bileşiğin sistematik adı

12. Bir bileşiğin oluştuğu elementlerin türü ve sayısını gösteren semboller grubunun adı 14. Formülü NaNO₃ olan bileşiğin sistematik adı

15. Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerinden O harfi ile gösterilen ve üzerinde alev olan işaretin anlamı 18. Tabiatta yer kaplayan ve kütlesi olan herşeyin adı

21. Sembolü O olan elementin adı

23. Antik çağda bütün maddelerin 4 temel elementten oluştuğunu ileri süren filozofun adı 24. Antik çağda Aristoya göre dört temel elementten birinin adı

18

20 19

14

17 15 9

6

1 2

5 3

4 7

8

10

13

16

12 11

23

26 24

28

27 21

25 22

1. I. Deri boyanması II. Esans üretimi III. Boya üretimi

işlemlerinden hangileri simyadan kimyaya akta- rılan bulgulardandır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

2. Simyacıların yaptığı çalışmalarla ilgili;

I. Bakır metalini altına çevirmek istemişlerdir.

II. Yeryüzündeki metallerle gökyüzündeki geze- genler arasında ilişki kurmuşlardır.

III. Altın metalini kurşuna çevirmek istemişlerdir.

açıklamalarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

3. Simyacıların işlemleri;

I. Isıtmak II. Süzmek III. Elektroliz etmek

yukarıdaki yöntemlerden hangilerine dayanma- maktadır?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

4. Aşağıdaki uygulamalardan hangisi simyacıların kullandığı ve günümüzde kimyada kullanılan bir uygulama değildir?

A) Radyoaktif maddeleri elde etme B) Mayalandırma

C) Süblimleştirme D) Damıtma

E) Akıcı hale getirme

5. Dericilikte, hayvan besiciliğinde, su yumuşatma işlemlerinde, kimya sanayinde ve besin mad- desi olarak kullanılan madde aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kükürt B) Kil C) Kıbrıs taşı D) Yemek tuzu E) Şap

6. Tekstil boyamada kullanılan madde aşağıdaki- lerden hangisidir?

A) Kükürt B) Kil C) Kıbrıs taşı D) Yün E) Yemek tuzu

7. I. Taşıtlarda kullanılan yakıtlar II. Sabun ve deterjanlar III. Soluduğumuz hava

niceliklerinden hangileri kimya biliminin alanına girer?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

8. I. İlaç sanayi II. Gübre sanayi III. Petrokimya sanayi

niceliklerinden hangileri kimya biliminin kulla- nıldığı alanlardandır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

9. I. Ahşap işleme II. Boya imalatı

III. Tekstil ürünlerinin oluşumu

işlemlerinden hangileri kimyanın ve kimyacıla- rın ilgi alanına girer?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

10. Kimyanın sembolik dili ile ilgili;

I. Simyacılar altını ay ile sembolize etmişlerdir.

II. Berzelius isimli kimyager, elementlerin adları- nın temel alındığı semboller kullanmıştır.

III. Dalton elementlerin simgelenmesi konusunda çemberden oluşan sembollerin kullanılmasını önermiştir.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

11. Günümüzdeki element sembolleri ile ilgili;

I. Her element bir ya da iki harften oluşan bir sembolle gösterilir.

II. Sembollerde genellikle elementin İngilizce adı- nın ilk harfi kullanılır.

III. Bazı elementlerin sembollerinde, bu element- lerin Latince ya da eski dillerdeki adları temel alınmıştır.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

12. Krom elementinin sembolü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

A) Cr B) K C) Kr D) C E) Cm

13. Cıva elementinin sembolü aşağıdakilerden han- gisinde doğru verilmiştir?

A) H B) Hg C) C D) Cu E) Cm

14. Sn elementinin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

A) Kükürt B) Kurşun C) Kalay

D) Bakır E) Çinko

15. Si elementinin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

A) Kükürt B) Antimon C) Kurşun

D) Silisyum E) Altın

16. Kurşun elementinin sembolü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmişitr?

A) Pb B) P C) Po D) K E) Ku

17. I. Bileşikler formüllerle gösterilir.

II. Bir bileşiğin hangi elementlerden ve hangi sa- yıda oluştuğunu gösteren semboller grubuna formül denir.

III. Farklı elementler birbirleriyle birleşerek bileşik- leri oluştururlar.

yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

18. Sistematik adı dihidrojenmonoksit olan bileşi- ğin formülü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

A) HCI B) H₂O C) HNO₃

D) H₂SO₄ E) H₂S

19. I. Floroklorokarbonlar II. Asbest

III. Ağır metal katyonları

yukarıdakilerden hangileri insan sağlığına ve çevreye zararlı maddelerdir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

20. Aşağıdakilerden hangisi yanıcı anlamına gelen bir işarettir?

A) B) C)

D) E)

1.E 2.C 3.B 4. A 5. D 6. C 7. E 8. E 9. E 10. D 11. E 12. A 13. B 14. C 15. D 16. A 17. E 18. B 19. E 20. A

1. Simyanın çalışma alanlarıyla ilgili,

I. Daha az değerli metallerden daha değerli metalleri oluşturmak

II. Maddelerin atomlardan oluştuğunu ispatlamak III. Yaşamı uzatacak sonsuz hayat suyunu elde

etmek

açıklamalarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III

2. Element değişik zamanda farklı yöntemlerle tanım- lanmış ve o zamana göre örnekler verilmiştir.

Bununla ilgili aşağıdaki tablo hazırlanmıştır.

Düflünceye dayal›

Yöntem Örnek Dönem

Düflünce ve deneye dayal›

Su, toprak, atefl

Kireç, sodyum hidroksit

Antik dönem

Rönesans dönemi

Deneye dayal› Demir, bak›r, azot, oksijen

Modern dönem I.

II.

III.

Bu tablodaki bilgilerden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III

3. Aşağıdakilerden hangisi simyanın elementlerin- den değildir?

A) Toprak B) Su C) Oksijen D) Ateş E) Hava

4. Simya ile ilgili,

I. Teorik temelleri yoktur.

II. Sistematik bilgi birikimi yoktur.

III. Yöntemleri deneme – sınamaya dayalıdır.

açıklamalarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

5. Ortaçağ İslam Dünyasında Simyayı benimse- yenler ve benimsemeyenler arasındaki tartış- maların kimya üzerine etkisi aşağıdakilern han- gisinde doğru belirtilmiştir?

A) Simyacıların sonsuz hayat suyunu bulmasını sağlamıştır.

B) Taraflar, görüşlerini doğruluğunu kanıtlamak için çok sayıda deneyler yapmış ve deneysel bilginin artmasını sağlamışlardır.

C) Yapısal dönüşüm kuramının doğruluğu kanıt- lanmış ve bu yolla yeni metaller oluşturulmuş- tur.

D) Tartışmalardan bilimsel süreç olumsuz etkilen- miş bu nedenle kimya bilimi uzun süre gelişim gösterememiştir.

E) Kimyanın diğer bilimlerle bir ilişkisi omadığı ortaya çıkmış ve kimyacılık daha bağımsız bir sürece girmiştir.

6. Modern element kavramında elementin türünü aşağıdakilerden hangisi belirler?

A) Kütle numarası B) Nötron sayısı

C) Yaptığı bileşiğin formülü D) Proton sayısı

E) Elektron dağılımındaki katman sayısı

7. Elementle ilgili;

I. Rönesans döneminde kireç, sodyum hidroksit gibi zor ayrışan bileşikler element sayılmıştır.

II. Antik dönemde bütün maddelerin toprak, su, hava ve ateş olmak üzere dört ana elementten oluştuğuna inanılmıştır.

III. Günümüzdeki modern anlayışa göre bütün ele- mentlerin proton sayısı birbirinden farklıdır.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

8. Aşağıdakilerden hangisi kimya biliminin alt disiplinlerinden değildir?

A) Analitik kimya B) Tıp

C) Organik kimya D) Biyokimya E) Polimer kimyası

9. I. Barutun bulunması II. Madenlerin işlenmesi III. Deri boyanması

Yukarıdakilerden hangileri simyadan kimya bili- mine aktarılan bulgulardır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

10. Aşağıda bazı çalışma yöntemleri verilmiştir.

I. Buharlaştırmak II. Katılaştırmak

III. Elektroliz etmek

Bu yöntemlerden hangileri simyacılar tarafın- dan kullanılmıştır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

11. Simya ile ilgili;

I. Teorik bir temeli vardır.

II. Çalışmalar deneme - yanılma ile yapılır.

III. Bilim olarak kabul edilir.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

12. Sistematik adı hidrojen sülfat olan bileşiğin for- mülü aşağıdakilerden hangisidir?

A) HNO₃ B) H₃PO₄ C) H₂CO₃ D) H₂SO₄ E) HCI

13. Yaygın adı sirke asidi olan bileşiğin formülü aşağıdakilerden hangisidir?

A) CH₃COOH B) H₂SO₄ C) HNO₃ D) NaOH E) HCOOH

14. Karbonat olarak adlandırılan kökün formülü aşağıdakilerden hangisidir?

A) SO₄^2- B) OH^– C) CO₃^2-

D) NO₃^– E) PO₄^2–

15. Formülü Mg(NO₃)₂ olan bileşiğin adı aşağıdaki- lerden hangisinde doğru verilmiştir?

A) Magnezyumnitrür B) Magnezyumnitrat C) Magnezyum oksit D) Mangannitrat

E) Magnezyum azot

16. Kalsiyum sülfat bileşiğinin formülü aşağıdaki- lerden hangisidir?

A) CaS B) CaCO₃ C) Ca(NO₃)₂ D) CaSO₄ E) Ca₃(PO₄)₂

17. Aşağıdaki maddelerden hangisi sembolle gös- terilemez?

A) Su B) Bor C) Çinko D) Kurşun E) Alüminyum

1. D 2. E 3. C 4. E 5. B 6. D 7. E 8. B 9. E 10. C 11. B 12. D 13. A 14. C 15. B 16. D 17. A

Atom ve Periyodik Sistem

2. ^Ünite

Bu ünitenin amacı, maddelerin makro düzeydeki özelliklerini anlamaya temel oluşturan mikro yapıyı ana hatlarıyla ele alarak, bu yapının gözlenebilir özelliklere nasıl yansıdığını açıklamak ve söz konusu ilişkileri ifade ederken temel olan kav- ramları tanıtmaktır.

Önerilen Süre: 20 ders saati

Kazanımlar ve Açıklamalar

Bu üniteyi tamamlayan öğrenciler;

9.2.1. Atomun yekpare/bölünmez olmadığına işaret eden bulguları değerlendirir.

a. Kimyasal değişimlerle ilgili temel kanunlar atomun varlığı (Dalton atom teorisi) ile ilişkilendirilir.

b. Sürtünme ile elektriklenme ve elektroliz olayı atomun bölünebilirliği ile ilişkilendirilir.

9.2.2. Atom altı taneciklerin temel özelliklerini karşılaştırır.

a. Elektron, proton ve nötronun yükleri ve kütleleri karşılaştırılır.

b. Atom numarası, kütle numarası ve izotop kavramları tanıtılır.

9.2.3. Atom spektrumları ile atomun yapısı arasında ilişki kurar.

a. Thomson ve Rutherford atom modelleri ile bu modellerin geçerli olduğu dönemde bilinenler ilişkilendirilir.

b. Bohr atom modeli atomların absorpladığı/yaydığı ışınlar (hesaplamalara girilmeden sadece ışın absorplama/yayma) ile ilişkilendirilir.

c. Bohr atom modelinin sınırlılıkları belirtilerek modern atom teorisinin (bulut modelinin) önemi belirtilir.

9.2.4. Bilimsel bilgi birikimine paralel olarak atomla ilgili kavram, model ve teorilerin değişimini/gelişimini irdeler.

Atom modellerinin gelişimi bilimsel bilgi akış seyriyle ilişkilendirilir; teori ile model arasında ayrım yapılır.

9.2.5. Elementlerin periyodik sistemdeki yerleşim esaslarını tarihsel süreçteki gelişmeler ekseninde açıklar.

a. Periyodik sistem üzerine ilk çalışmalar belirtilerek, Mendeleyevʼin ilk periyodik sisteminin oluşum mantığı verilir.

b. Modern periyodik sistemde gruplar ve periyotlar açıklanır.

c. Atomların katman-elektron dizilimleriyle periyodik sistemdeki yerleri arasında ilişki kurulur (en hafif 20 element esas- tır).

9.2.6. Elementleri periyodik sistemdeki yerlerine göre sınıflandırır.

Elementler; metaller, ametaller, yarı-metaller ve asal gazlar olarak sınıflandırılır.

9.2.7. Periyodik özelliklerin değişme eğilimlerini irdeler.

a. Periyodik özelliklerden metallik-ametallik, atom yarıçapı, iyonlaşma enerjisi, elektron ilgisi ve elektronegatiflik tanım- lanır; bunların nasıl ölçüldüğü konusuna girilmez.

b. Periyodik özelliklerin değişim seyri açıklanır.

Konular Kavramlar / Terimler

1. Atom kavramının gelişimi • Kimyanın temel yasaları • Atom altı tanecikler 2. Bohr atom modeli 3. Periyodik sistem

• Periyodik özellikler

• Atom

• Model

• Teori

• Yasa

• Elektron

• Proton

• Nötron

• Absorbsiyon/Emisyon

• Periyodik sistem

• Grup

• Periyot

• Metal

• Ametal

• Yarı metal

• Atom yarıçapı

• İyonlaşma enerjisi

• Elektron ilgisi

• Elektronegatiflik

1 - ATOM KAVRAMININ GELİŞİMİ

Tarihin eski zamanlarından günümüze kadar atomla ilgili pek çok görüş ortaya atılmıştır.

Bunlar Dalton Atom Teorisi, Thomson Atom Modeli, Rutherford Atom Teorisi, Bohr Atom Teorisi ve Modern Atom Teorisi’dir.

Dalton Atom Teorisi

Dalton Atom Teorisi, Kütlenin Korunumu Kanunu ve Sabit Oranlar Kanununu açıklamak üzere ortaya atılmış bir teoridir.

Dalton’un bu teoriye göre geliştirdiği hipotezler şöyledir:

Her element atom denilen çok küçük ve bölünemeyen taneciklerden oluşmuştur.

Atomlar parçalanamaz ve yeniden yapılamaz.

Bir elementin bütün atomlarının şekil, hacim, kütle ve diğer özellikleri aynıdır. Ancak bir elementin atomları başka bir elementin atomlarından farklıdır.

Kimyasal tepkimeler, atomların yeniden düzenlenme türünden ve birleşme şeklinden ibarettir. Bileşikler, farklı elementlerin atomlarının birbirleriyle basit tamsayılarla ifade edilebilecek bir oranda birleşmesiyle oluşur.

Kimyanın Temel Kanunları

Kütlenin Korunumu Kanunu

Lavoisier 1789 yılında yanan maddelerin havanın oksijeniyle birleşmesinin bir sonucu olduğunu deneysel olarak göstermiştir.

Lavoisier deneyi kapalı bir kapta gerçekleştirerek, kabın reaksiyon sonundaki toplam kütlesinin başlangıçtaki kütleye eşit olduğunu gösterdi.

Kimyasal bir tepkimeye giren maddelerin kütleleri toplamı, tepkime sonunda oluşan maddelerin kütleleri toplamına eşittir.

Dalton Atom Teorisinin Kütlenin Korunumu Kanununu Açıklaması

Kimyasal tepkimeler atomların yeniden düzenlenmesinden ibaretse ve kimyasal tepkimelerde yeni atom oluşmuyorsa tepkime süresince kütle sabit kalır. Yani kütle korunmuş olur.

LAVOİSİER

Lavoisier metal oksitlerinin, oksijen ile metallerin verdiği bileşikler olduğunu kanıtlayıp yanma ve oksitlenme olaylarının bugün bile geçerli olan açıklamasını yaparak kimyada devrim yaratmıştır.

Yaptığı deneylerde tepkimeye giren maddelerle çıkan maddelerin kütlelerinin birbirine eşit olduğu- nu ispatlayıp kütlenin korunumu kanununu ortaya atmıştır.