10. Hafta-Sözel anlatım, özel gereksinimli öğrencilerin sözel anlatım becerileri, sözlü anlatım
becerilerinin değerlendirilmesi
ve desteklenmesi
Sözlü Anlatımın Desteklenmesi
Öğrenme yetersizlikleri olan pek çok çocuk tipik bir dil edinim gelişimini izlemez ve dilin bir ya da birkaç özelliğini edinmede güçlük gösterirler.
• Bazıları dilin sesbilgisinde güçlük yaşarlar; uygun sesleri ayırt etme ve üretmede.
• Diğerleri sözcükleri hatırlama ya da morfolojik kuralları oluşturmada zorlanırlar.
• Bazıları ise gramer ya da sentaksta ya da cümle oluşturmak için sözcükleri bir araya koymakta güçlük yaşarlar.
• Diğerlerinin ise hala sözcük gelişiminde semantik güçlükleri vardır.
• Dinlemedeki (dilin girdi ya da alıcı yanı) deneyimler konuşmadan (dilin çıktı ya da ifade edici kısmı) önce gelir.
• Tek başına dinleme konuşma becerisini ortaya çıkarmaz, çocuğun dinlemesinde ve konuşmasında geribildirim süreci mutlaka yer almalıdır. Girdi ve çıktı etkinliklerinin etkileşimi konuşma davranışını şekillendiren pekiştirmeyi sağlar.
Sözel Dil Öğretim Etkinlikleri
• Aşağıda konuşma için gereken sözel dil becerilerini geliştiren etkinlikler verilmiştir.
Konuşma sözcük dağarcığı oluşturma
• Dil bozuklukları olan bazı çocukların oldukça sınırlı sözcük dağarcıkları vardır.
• İnsanlar yaşamları boyunca konuşma sözcük dağarcığından daha geniş dinleme sözcük dağarcığına sahip olurlar.
• Küçük çocuklar sözcükleri söyleme ve kullanmadan çok daha önce anlayabilirler.
• İfade edici dil bozukluğu olan çocuklar sözcükleri işittiklerinde tanıyabilirler ancak sözcükleri kullanamayabilirler.
• Çocuklar hatırlayamadıkları nesne isimlerinin yerine şey, şu sözcüklerini ya da jest vb. koyabilirler.
Aşağıda yer alan etkinlikler çocuklara sözcükleri kullanmada ve konuşma sözcük dağarcığı oluşturmada yardımcı olabilir.
1. İsimlendirme. Çocuklara odanın içinde ve dışındaki nesneleri isimlendirtin (sandalye, masa, ağaç, taş vb.).
Nesneleri bir kutu ya da çantaya koyun. Her birini
çıkarttıkça çocuktan isimlendirmesini isteyin. Çocuğa renk, hayvan, şekil vb. isimlendirtin. Nesnelerin
resimlerinin koleksiyonu ya da dosyası mükemmel
öğretim materyalleridir.
2. Büyük mağaza oyunu. Büyük mağaza oyunu (süpermarket, ayakkabıcı, restoran vb) çocuğa sözcükleri isimlendirme fırsatı verir. Bir çocuk müşteri rolü oynar ve tezgahtar olan diğerine sipariş verir. Tezgahtar sipariş edilenlerin resimlerini toplar ve müşteriye verirken isimlendirir.
3. Hızlı isimlendirme. Öğrencilere sınıftaki tüm nesneleri isimlendirmeleri için belli bir süre (1 dakika gibi) verin.
İsimlendirilen sözcükleri ilerlemeyi not etmek için kayıt edin.
Öğrencilerden resimlerdeki nesneleri hızlı bir şekilde
isimlendirmelerini de isteyebilirsiniz.
4. Kayıp sözcükler. Çocuğa bilmecedeki sözcüğü söyletin.
Örneğin, “Kim mektup dağıtır?” (postacı) Neyi zıplatırım?
(top)
• Çocuklara sözcükleri dışarıda bırakmak için belli bir yerde ara vererek bir öykü okuyun. Çocuklara kayıp sözcüğü söyletin.
• Resimlerin kullanımı hatırlamaya ve nesne isimlendirmeye
yardımcı olur.
5. Sözcük kombinasyonları. Bazı sözcükler en iyi bir grubun parçası olarak öğrenilebilirler. Grubun bir üyesinin isimlendirilmesi ikinciyi isimlendirmek için yardımcı olabilir. Örneğin: Kağıt-kalem, erkek-kız, şapka-ceket, kediler-köpekler. Haftanın günleri ve yılın ayları gibi
seriler bu şekilde öğrenilebilir.
6. Güç sözcükler. Güç sözcükler için uyanık olmalısınız. Böyle bir
sözcükten öğrencilerinize söz ettiğinizde, sözcüğü hemen öğretmeye başlamalısınız ya da bu sözcüğü kullanmak için alıştırmalar
planlamalısınız.
Dilbilimsel modelleri öğrenme
• Morfolojik genellemeler. Bazı çocuklar dilin morfolojik yapısını kullanmayı öğrenmede güçlük yaşayabilirler. Hepimiz çoğul, geçmiş zaman, iyelik ekleri sistemini
genelleştirmek zorundayız. Genelleştirmeyi yapamayan çocuklara oyunlarla yardımcı olunabilir.
• Çocuktan yüksek sesli söylediğimiz cümleyi tanımlayan resmi işaret etmesini isteyin.
Örneğin, iki resim gösterin, resimlerden biri yapılmakta olan bir etkinliği, diğeri
tamamlanmış olanı göstersin. Daha sonra şöyle söyleyin: “Çocuk resmi boyuyor.” Daha sonra çocuktan bu cümleyi tanımlayan resmi seçmesini isteyin. Sonra “resim şimdi
boyandı.” Deyin ve uygun resmi seçmesini isteyin. Benzer olarak, “köpekler koşuyor” ve
“köpek koşuyor” cümlelerini çoğul formları göstermek için kullanabilirsiniz.
Cümleler oluşturma. Bazı çocuklar tek sözcükleri ya da kısa cümleleri kullanabilir fakat daha sentaktik birimleri ya da cümleleri üretemezler. Dil edinmede çocuklar cümle
modellerini öğrenmek zorundadır böylece yeni cümleleri
üretebilirler. Çocukların yeni cümleleri üretebilmeleri için pek çok beceriye gereksinimleri vardır; dili anlama, sözcük
sıralarını hatırlama ve karmaşık gramer kurallarını
formülleştirme. Bu amaçla şu etkinlikleri yapabilirsiniz:
Pek çok cümle çeşidiyle deneyimler. Temel basit cümlelerle başlayın ve çocuğa diğer cümle çeşitlerini oluşturması için yardım edin.
Örneğin, iki temel cümle çeşitli şekillerde kombine edilebilir:
• Temel cümle: “Çocuklar oyun oynuyorlar”.
• Temel cümle: “Çocuklar yorgun”.
• Birleştirilmiş cümleler: “Yorgun olan çocuklar oyun oynuyorlar”.
• “Oyun oynayan çocuklar yorgun”.
Cümle modeli değişiklikleri şu şekilde uygulanabilir:
İfadeler
• Çocuklar oyun oynuyorlar.
• Çocuklar oyun oynamıyorlar.
Sorular
• Çocuklar oyun oynamıyorlar mı?
• Çocuklar oyun mu oynuyorlar?
Yapı sözcükleri. Üstünde, içinde, altında ve kim gibi cümlenin parçaları arasındaki ilişkiyi gösteren sözcükler en iyi cümle içinde öğretilir. Gözlemler pek çok çocuğun bu gibi sözcükler için anlam kargaşası yaşadıklarını göstermiştir. Örneğin, bu çocukların bu kavramları
anlamaları için onlardan küpleri masa ya da sandalyenin içine, altına koymalarını isteyerek ve ne yaptıklarını açıklamalarını isteyerek yardımcı olabilirsiniz.
Ancak, fakat, hiç ve hangisi gibi sözcüklerin ise açıklanması gerekir. Bir cümle verip öğrencilerden bu cümleye yapı sözcüklerini eklemelerini isteyebilirsiniz.
Örneğin, “Ali ___ annesi pazara gittiler”.
• Yeni cümleler oluşturmak için sözcük değiştirme. Öğrencilere varolan cümledeki bir
sözcüğün yerine başka bir sözcük koydurtarak yeni cümleler oluşturtun. Örneğin: “Şapkamı çıkarttım”. Atkımı çıkarttım”. “Çocuk okuyor”. Çocuk koşuyor”.
• Dedektif oyunu. Öğrencilere saklanmış bir nesnenin yerini bulmak için sorular oluşturmalarında yardım edin.
Sözel dil becerilerini uygulama
• Sözel ifade edici dilde yetersizliği olan öğrenciler pratik yapmaya ve sözcükleri kullanmak ve cümleler oluşturmak için fırsatlara gereksinim duyarlar. Öğrencilerin konuşma becerilerini uygulayabilmeleri için planlama yapılmalıdır. Yapılacak planlamalar şunlardır:
1. Sözel dil etkinlikleri. Bu etkinlikler arasında karşılıklı konuşmalar (sohbetler), tartışmalar, kukla, dramatik oyun, görüşme, öykü anlatma, bilmeceler, birlikte konuşma vb. vardır.
2. Nesneleri tartışma. Öğrencilere bir nesnenin özelliklerini anlatmaları ve nesneyi diğer nesnelerle karşılaştırmaları (rengi, büyüklüğü, şekli, ana parçaları, bileşimi vb.) için yardımcı olun.
3. Kategoriler. Kategorileri öğretmek için gruplandırılabilen maddeleri bir kutuya Yerleştirin; oyuncaklar, giyecekler, hayvanlar, mobilya ve meyve vb. Öğrencilerden biraraya gelecekleri bulmalarını ve ne
olduklarını söylemelerini isteyin. Bu etkinliği kategorileri isimlendirmelerini isteyerek çeşitlendirebilirsiniz.
4. Anlama. Öğrencilere düşünmelerini ve cevaplar oluşturmalarını gerektiren sorular sorun. Ör.: “Eğer komik giyinseydin ve bir sirkte olsaydın, ne olurdun”?
• “Bir giysiyi uzatmak kısaltmaktan neden daha zordur”?
5. Anlat nasıl? Oyunu.
• “Anlat nasıl dişini fırçalarsın”?
• “Anlat nasıl okula gidersin”? vb.
• “Anlat nerede ... ?
• “Anlat neden ...?
• Bu gibi sorular uygulama için iyi fırsatlar sağlarlar.
