İÇİND EKİLE R • Yaşlı Bireylerle Sosyal Hizmet Uygulaması
• Yaşlı Bireyle Sosyal Hizmet Uygulaması: Örnek Olgu
HEDE FL ER
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Yaşlı bireylerle çalışırken sosyal hizmet uzmanının sorumluluklarını
anlatabilecek,
• Yaşlı bireylerle çalışma sürecini açıklayabilecek,
• Yaşlı bireyin yaşamını değerlendirmeyi kavrayabileceksiniz .
HİZMET UYGULAMASI
ÜNİTE
12
GERONTOLOJİK SOSYAL HİZMET
Prof. Dr. Emine ÖZMETE
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Yaşlılara yönelik sosyal
hizmetler, özel bir uzmanlık alanıdır. Bu
nedenle hizmetlerin planlanması ve sürdürülmesinde amaçların, hizmet uygulamalarına ilişkin
çeşitli düzeydeki ilkelerin iyi bilinmesi
gerekmektedir.
GİRİŞ
Yaşlılara hizmet sunan uzman meslek gruplarının basında gelen sosyal hizmetlerin yaşlı bireyin kişisel özelliklerine, aile yapısına uygun olarak planlanması, izlenmesi hizmet parametrelerinin belirlenmesi ve gerektiğinde hizmet
modellerinin yenilenmesi önemlidir. Sosyal hizmetlerin yaşlılara ulaştırılmasında en temel yaklaşım; yaşlı için değil, yaşlı ile birlikte süreci planlamak, gerçekleştirmek, izlemek ve denetlemektir. Yaşlılara yönelik sosyal hizmetler, özel bir uzmanlık alanıdır. Bu nedenle hizmetlerin planlanması ve sürdürülmesinde amaçların, hizmet uygulamalarına ilişkin çeşitli düzeydeki ilkelerin iyi bilinmesi gerekmektedir.
Bu noktada sosyal çalışmacının hizmet alanındaki uygulamaları gerçekleştirmesi için üstlenmesi gereken sorumlulukları yaşlı gruba özgüdür. Bu sorumluluklar Şekil 12.1’deki gibi sıralanmaktadır:
Şekil 12.1. Sosyal Çalışmacıların Yaşlılar İçin Sosyal Hizmet Alanlarındaki Sorumlulukları
Savunma; sosyal çalışmacının yaşlı bireyin, ailesinin ve yakınlarının ihtiyaç duydukları bakım hizmetlerini ve diğer yetersizliklerini karşılamak üzere gerekli kaynakların yeterince sağlanmasını harekete geçirmektir. Bu üç şekilde gerçekleşir:
i. Müracaatçı yaşlı bireyin ya da ailesinin sosyal hizmet desteği için yardım ihtiyacını doğrudan belirtmesi ile gerçekleşir. Bu noktada sosyal çalışmacının sorumluluğu, hizmet ihtiyacının gerçekliğini kanıtlamak bir anlamda hizmet ihtiyacını savunmaktır.
•Yaşlı birey ve yakın çevresi, ailesi adına
SAVUNMA
•Hizmet sistemi ile yaşlı arasında
UZLAŞTIRMA
•Yaşlıların ihtiyaçları ile kaynaklar arasında
ARACILIK ETME
•Yaşlı bireye özgü hizmet
PLANLAMA
•Uygun hizmet ve bakımı seçme
KARAR VERME
•Bakım, yardım ve hizmetin gerçekleşmesini sağlama
UYGULAMA
•Sosyal hizmeti uygulama aşamalarını kontrol etme ve buna göre yeni süreçleri planlama
İZLEME-DEĞERLENDİRME
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Uzlaştırma için kiminle
ve kimlerle görüşüleceği, hangi soruların sorulacağı önemlidir. Yaşlı bireye ve yakınlarına hizmetin
içeriği ve koşulları ile ilgili düşünme fırsatı tanıyarak, doğru kararın
verilmesinde rehberlik eder.
Yaşlının değişen ihtiyaçlarına, bağımlılık
düzeyine, performansına, toplumsal katılımına,
yasam kalitesini sürdürmesine optimal
hizmete uygun alternatifler arasından
seçimin yapılmasıdır.
Bu bir hüküm vermeye dayanır ve ciddi bir
sorumluluktur.
ii. Diğeri sosyal çalışmacının yaşlı bireyin fark etmediği durumlardaki hizmet ihtiyaçlarını saptamasıdır. Müracaatçı olarak yaşlı bireye ulaşmak ve hizmet ihtiyacını görerek, ilgili kurum ve kuruluşları kanalize etmektir.
iii. Sosyal çalışmacı, hizmet sunma aşamasında, müracaatçı yaşlı birey adına hizmeti veren ilgili kurum ve kuruluşların birbiri ile arasındaki iletişimi de sağlar.
Uzlaştırma; sosyal çalışmacının bu sorumluluğu öncelikle yaşlı bireyin ihtiyaçları ve bağımlılık düzeyini belirlemesi ile başlar. Bağımlılık kısmen ya da geçici midir, herhangi bir işi gerçekleştirmesine engel olan fiziksel bir eksiklik ya da bilişsel bir sorundan mı kaynaklanmaktadır, belirlenmelidir. Ayrıca bağımlılıkla ilişkili bu bilginin aile birliği ile yaslının bireysel bütünlüğü üzerindeki etkisini anlamalıdır. Hizmetin sunulması noktasında bu bilgiler ışığında uygun planlama yaparak, kaynakları kullanmalıdır. Bu noktada sosyal çalışmacının uzlaştırma görevi yaşlı birey, ailesi, yakın çevresi arasında gerçekleşir. Uzlaştırma için kiminle ve kimlerle görüşüleceği, hangi soruların sorulacağı önemlidir. Yaşlı bireye ve yakınlarına hizmetin içeriği ve koşulları ile ilgili düşünme fırsatı tanıyarak, doğru kararın verilmesinde rehberlik eder.
Bir kriz ya da hoş olmayan bir olay anında buna ilişkin doğru verinin elde edilmesi, sosyal çalışmacının kendini de test etmesini sağlar. Bu noktada gözlem, dinleme ve tekil konuşarak iletişim kurma, yani mülakatın niteliği büyük önem taşır.
Aracılık etme; sosyal çalışmacı mümkün oldukça yaşlı bireyi evinde alıştığı yaşam alanında tutmaya, yatılı bir kuruma gitmesini önlemeye çalışır. Bunun için yaşlının bağımsızlık/bağımlılık düzeyini tek başına yaşayabilme performansını araştırmalıdır. Birçok aile yaşlı aile üyesinin evde değil, kurum bakımında olmasını tercih eder. Çünkü uzmanlık gerektiren hastalıklar, bakıma ilişkin kaynak eksiklikleri aile için zorlayıcı bir durumdur. Sosyal çalışmacı, uygun bakımı/hizmeti sağlamak için mevcut seçenekleri ortaya koyma, uygun olanı açıklama ve acil durumlarda başvurulacak hizmet kaynakları ile bunların yeterliliğine karar verme konusunda yaşlı bireyi ve aileyi desteklemelidir. Sunulabilecek sosyal hizmetlerin taraflar arasında ayrıntılı olarak tartışılması ortak akıl yürütme ile karar verilmesi ve hizmet alanlarının hangilerinden yararlanılacağının belirlenmesi, her yaşlı için farklıdır. Bu nedenle, her yaşlıya götürülecek hizmet paketi, bireyin kendi koşullarına ve ihtiyaçlarına göre farklılık gösterir.
Planlama; hizmetin niteliğine ve kaynaklarına ilişkin karar süreci
tamamlandıktan sonra yapılır. Sosyal çalışmacı kısa ve uzun dönemli olarak iki tür planlama yapmalıdır. Uzun dönemli planlama daha çok tıbbi bakım ile ilgili planları kapsar. Çünkü fiziksel sağlık iyi olduğunda yaşlının sorunlarını hafifletmek daha kolaydır ve kısa dönemli planlamalar ile çözümlenebilir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Sosyal çalışmacı
müracaatçı yaşlı birey ile karar vermeyi etkileyecek sayıdaki
görüşmelerle veri toplarken, değerlendirme süreci
de başlar.
Genel olarak sosyal çalışmacının planlama sorumluluğu;
i. Sorunları çözme,
ii. Gelecek, günlere sorunların yansımasına engel olma,
iii. Yaşlı bireyin performansı doğrultusunda sorunları ile başa çıkma kapasitesini harekete geçirme için yardımcı olma,
iv. Kaynak yaratma,
v. Uygun kaynak tahsisi için alternatifler oluşturma ile gerçekleşir.
Planlama aşaması için en önemli konulardan biri uygun hizmeti belirlemede;
yakın çevredeki kaynakların harekete geçirilmesi (primer), sosyal çalışmacının yaşlı birey ve ailesi ile yaptığı ayrıntılı mülakatlarla yaşlı birey için en uygun hizmete karar verilmesi (sekonder), özellikle sağlık bakımına dayalı hizmetlerde yaşlı bireylere bakım vereceklerin tam zamanlı desteklenmesi için planlama yapılması zor ve karmaşıktır (tertiary). Planlama sorumluluğu yaşlı birey ve sosyal çalışmacı arasında bir anlamda birlikte çalışma ile ilişkili bir sözleşmedir.
Karar verme; yaşlının değişen ihtiyaçlarına, bağımlılık düzeyine, performansına, toplumsal katılımına, yaşam kalitesini sürdürmesine optimal hizmete uygun alternatifler arasından seçimin yapılmasıdır. Bu bir hüküm vermeye dayanır ve ciddi bir sorumluluktur.
Uygulama; sosyal çalışmacının uygulama sürecinde başarısını etkileyen çeşitli ilkeler vardır. Sosyal hizmet alanlarında uygulamaya ilişkin ilkeler genel olarak mikro ve makro olarak iki düzeydedir.
Mikro düzeydeki uygulama ilkeleri:
Yaşlıların bağımlılığını azaltmak,
Aile ve yakın çevre desteğini sürdürmek,
Yaşlı üzerindeki gerginlikleri azaltmak,
Yaşlılığa özgü ihtiyaçlar ve hizmetlere ilişkin bilgi vermek,
Ailenin ve bireyin sınırlarını bilmek,
Aile ve yakın çevre tarafından verilebilecek bakımın düzeyini belirlemektir.
Bu ilkeler sosyal hizmetin koruma, önleme, geliştirme ve tedaviye ilişkin yardımcı olma işlevlerine dayanır. Mikro düzeydeki ilkeler dikkate alınarak getirilen çözümler yaşlı bireyin kendisine, ailesine ve yakın çevresine odaklanır. Amaç, yaşlının ailesini ve yakın çevresini sürece dâhil ederek yaşam tatminini korumaktır.
Makro düzeydeki uygulama ilkeleri:
Önyargılardan bağımsız olarak yaşlanmanın anlamını ve güçlü yanlarını bilmek,
Kültürel ve bireysel farklılıkları gözetmek, yaşlılara yönelik sosyal ve mesleki politikayı etkilemek,
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Sosyal çalışmacı diğer
meslek grupları ile takım çalışması içinde olmak zorundadır. Bu nedenle
sosyal çalışmacıların çeşitli becerilere sahip olması gerekmektedir.
Yaşlıların kendi kaderini tayin etme hakkını içeren bir etik anlayışı benimsemek,
Disiplinlerarası ve disiplinlerüstü işbirliği ile çalışmak,
Yaşlılara yönelik varolan toplumsal ve kurumsal hizmetlerin geçerliğini ve uygulanmasını eleştirel biçimde incelemektir.
Makro düzeydeki ilkeler, yaşlı bireyin sosyal ilişkilerini ve topluma katılımını destekler. Yaşlıya destek hizmetleri sunmak, kamusal öncelikler ve kamu kaynakları ile ilişkilidir. Sosyal hizmet örgütlenmesi içinde ihtiyaçlar ve kaynaklar arasındaki dengeyi sağlamak, farklı sosyal destek sistemleri ile çalışma ve iyi bir yönetimi gerektirir. Bu durum, mikro düzeydeki ilkelerin uygulanmasını da destekler.
İzleme ve değerlendirme; sosyal çalışmacı müracaatçı yaşlı birey ile karar vermeyi etkileyecek sayıdaki görüşmelerle veri toplarken, değerlendirme süreci de başlar. Değerlendirme esasında yaşlı bireyin psiko-sosyal özellikleri ile sağlık durumu ve yaşam koşullarının ayrıntılı bir biçimde araştırılmasına dayanır.
Değerlendirme, yaşlı bireyin genel durumuna ilişkin gerçekçi bir kanıya varmakta önemlidir. Müracaatçı yaşlı birey ve çevresindekilerin çeşitli özelliklerinin yanı sıra, çözüm aranan sorunların açık bir biçimde ortaya konulması doğru atmayı
sağlayacak ve yanlış hizmet planlama riskini ortadan kaldıracaktır.
Değerlendirme sorumluluğu; kayıt tutmayı gerektirir. Sosyal çalışmacı gözlemlerine ve mülakata dayalı olarak belirlediği ihtiyaçlar ile yaşlının belirttiği ihtiyaçlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları ayırt etmelidir. Değerlendirmenin hangi amaçla yapıldığı önemlidir. Yalnız yaşayan bir yaşlı için yapılacak izleme ve değerlendirme daha çok hizmet sunmada risk faktörlerine öncelik verirken, yatılı bir kurum hizmeti sırasındaki değerlendirmenin içeriği daha çok kurumdaki hizmetlerin kalitesine ve yaşlıya uygunluğuna dayanır. İzleme ve değerlendirmenin en önemli çıktısı, bu aşamaya gelinceye kadar sosyal çalışmacının diğer
sorumluluklarının yerine getirmedeki başarısının ölçülebilmesine olanak sağlamasıdır. Buradaki başarının göstergesi; yaşlı bireylerin saygınlık, onur ve güven duygularının korunarak mutlu edilmesi ve yaşam tatminin sürdürülmesidir.
Gerontolojik sosyal hizmet uygulaması hemşire, psikolog, doktor,
fizyoterapist gibi farklı uzman meslek grupları ile çalışmayı gerektirir. Son yıllarda sosyal çalışmacıların hizmet alanlarında artan özelleşme nedeniyle vasıfsız hizmet elemanları (ihale usulü hizmet elemanı sağlayan şirketlerin artması) ile çalışmak zorunda olmaları da uygulamayı etkilemektedir. Sosyal çalışmacı, doğrudan yaşlıların günlük yaşamın da bakım hizmeti veren personelin izlenmesi, kontrolü ve eğitimi ile ilgilenmelidir. Ayrıca sosyal çalışmacı diğer meslek grupları ile takım çalışması içinde olmak zorundadır. Bu nedenle sosyal çalışmacıların çeşitli becerilere sahip olması gerekmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Yaşlı bireylerle çalışan
meslek elemanlarının öncelikle müracaatçı olan ya da müdahale ettikleri yaşlı gruba
yönelik duygu ve düşünceleri önemlidir.
Çünkü yaşlılık dönemini yakından gözlemlemek, sosyal çalışmacılar için geleceğe dönük kişisel kaygılara yol açabilir.
Bu beceriler;
i. Yaşlı bireyin yaşadığı çevreyi geniş bir perspektifle değerlendirebilme ve sorunları çözebilme,
ii. Birlikte çalıştığı diğer mesleklerin yaşlıya bakışını anlama, farklı
yaklaşımları değerlendirerek yaşlı bireyi rahatlatma, örneğin; hemşirelerin ya da hasta bakıcının yaşlı bireyle iletişiminin nasıl olması gerektiği sosyal çalışmacı tarafından daha farklı anlatılabilir,
iii. Sosyal hizmetin uygulanmasında yardımcı olabilecek destek mekanizması oluşturabilme, örneğin; eşini kaybeden bir yaşlı için, yas sürecinde destek olabilecek bireylerin belirlenmesi ve onlardan yardım alınması olarak açıklanmaktadır.
Yaşlı refahına yönelik önceki bölümlerde açıklanan sosyal hizmet alanları, yaşlıların sorunlarının çözümü ve ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla belirlenmiş en temel hizmetlerdir. Bu hizmetlerin sosyal çalışmacılar tarafından
gerçekleştirilmesi, bilimsel bilgiye dayalı evrensel uygulamalar ile gerçekleştirilir.
Diğer tüm sosyal hizmet çalışmalarında olduğu gibi, yaşlılar için sosyal hizmet uygulamaları da bireylerin vicdanına bırakılmaktan çıkarılmış, aile temelinden bir ölçüde ayrılarak topluma dayandırılmış hizmetlerdir. En önemlisi de devletin koruması, standardı ve yönetimine alınmıştır. Yaşlıların diğer güçsüz ve muhtaç gruplardan sosyal hizmet uygulamaları açısından ayıran üç yaklaşım söz konusudur.
Sosyal hizmet sunulan farklı yaşlı grupları vardır:
Temel ve araç yasam aktivitelerini, günlük yaşamını sürdüremeyen,
Fiziksel, psiko-sosyal ve mental olarak yetersiz olan,
Yardım alma gücü olmayan,
Yalnız yaşayan,
Sosyal güvencesi bulunmayan,
Evsiz olan,
İstismar ve ihmal edilen yaşlılar sosyal hizmet müdahalesine ihtiyaç duyar.
Bu müdahale, yaşlıların çeşitli özellikleri nedeni ile korunmaya muhtaçlıklarının hem kendileri hem de toplum tarafından gizli/ortaya
çıkarılamayan (latent epidemi) bir sorun olarak kalmasını önler. Sosyal hizmet müdahalesi, birey olarak yaşlının, yaşlının yakın çevresinin ve toplumun yaşlıların sorunlarının anlaşılmasını sağlar. Diğer yandan, yaşlı bireylerle çalışan meslek elemanlarının öncelikle müracaatçı olan ya da müdahale ettikleri yaşlı gruba yönelik duygu ve düşünceleri önemlidir. Çünkü yaşlılık dönemini yakından gözlemlemek, sosyal çalışmacılar için geleceğe dönük kişisel kaygılara yol açabilir.
Her bireyin bir gün yaşlanacağı gerçeği sosyal çalışmacının yaşlıyı izlerken kendi geleceğini ve yaşlılığını düşünmesine neden olur. Böylece, meslek elemanı için yaşlılık, kişisel bir tehdit oluşturur. Yaşlının yaşamını tamamlama döneminde
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Sosyal çalışmacılar
çoğu zaman sahada çalışma sırasında
deneyim edinmektedirler. Bu
nedenle meslek elemanlarının vaka tartışma toplantıları planlamaları ve grup çalışmalarına (destek grupları) katılmaları
yararlıdır.
olması, sosyal çalışmacının yaşlı birey için yapılacak düzenleme ve planlamaların yararlı ya da gerekli olmadığını düşünmesine de neden olabilir. Bir tedavi ya da sağaltım için çok az zamanı kalmış yaşlı bireye yatırım yapmanın anlamlı olup olmadığını sorgulayabilir. Meslek elemanının yaşlı bireye bakışı, kendi yaşamında önemli olan ebeveyn ilişkilerinin de şeklini belirler. Tüm bu çelişkiler sosyal çalışmacıların yaşlı bireylerle çalışmasını stresli, yorucu ve üzüntü verici hale getirebilir. Çünkü yaşlı bireyle çalışırken duygu ve düşüncelerini kontrol etmekte zorlanabilir, yaşlı bireylerin kriz ya da zor durumları için planlamalar yapmak güçleşebilir. Bu noktada stres ve olumsuz duygular ile çalışan meslek elemanlarının da kendilerini ifade edebilmeleri ve gerektiğinde destek ihtiyaçlarını ortaya
koyabilmeleri önemlidir. Bu nedenle özellikle yaşlılarla çalışan meslek elemanları için süpervizyon (mesleki yönetim) desteğinin güçlendirilmesi ve meslek
elemanlarının da bilgi ve deneyim paylaşımı esasında birbirlerine destek olmaları mesleki performanslarının geliştirilmesi için gereklidir. Türkiye’de sosyal çalışmacı yetiştiren yükseköğrenim kurumlarının lisans düzeyinde uzmanlaşmaya yönelik bir eğitim-öğretim programının olmayışı bunu daha da gerekli hale getirmektedir.
Lisansüstü eğitimin de sosyal hizmetin farklı uzmanlık alanlarına göre yapılamayışı ve az sayıda üniversite yürütülmesi sosyal çalışmacıların farklı müracaatçı gruplarla çalışmak için uzmanlaşmalarını sağlamada yeterli olmamaktadır. Sosyal
çalışmacılar çoğu zaman sahada çalışma sırasında deneyim edinmektedirler. Bu nedenle meslek elemanlarının vaka tartışma toplantıları planlamaları ve grup çalışmalarına (destek grupları) katılmaları yararlıdır.
Bu çalışmalarda ortak bir amacın belirlenmesi ve paylaşılanlar konusunda gizlilik ilkesine uyulması esastır. Bu noktada yaşlı refahı konusunda uzmanlaşmak isteyen sosyal çalışmacıların başarılı olabilmeleri için genel mesleki bilgi ve becerilerinin yanı sıra, yaşlılık dönemine ilişkin özel bilgi ve becerileri de geliştirmeleri gerekir.
Bunlar;
Hem ailedeki yaşlı bireylerin hem de ailelerinin yaşlı bakımı konusundaki ihtiyaçları ve bağımlılık düzeylerine ilişkin anlayış geliştirmek,
Yaşlı bireye bakım veren yakın aile bireyleri ve kurumsal destek hizmetleri ile birlikte çalışma sorumluluğunu benimsemek,
Yaşlı bireylere müdahale yöntemleri konusunda beceri kazanmak;
Yaşlı ayrımcılığı ile mücadele ederek yaşlılar için verilen hizmetlerin geliştirilmesinde etkili olmaktır.
YAŞLI BİREYLERLE SOSYAL HİZMET UYGULAMASI
Gelişmiş Batı toplumlarında yaşlılara yönelik sosyal hizmet uygulamaları, aileler ve hizmet kurumlarının sorumlulukları kapsamında yürütülmekteydi.
Önceleri bu çalışmaların farkında olan yaşlı bireylerin sayısı çok az olduğu için,
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Yaşlı bireylerle sosyal
hizmet uygulamasında sosyal çalışmacının
kendi isteği ile müracaatçı olan, herhangi bir biçimde yardıma ihtiyacı olduğu
belirlenen ve iletişim içindeki kurumlar tarafından sosyal
çalışmacı ile karşılaştırılan (sevk
edilen) yaşlı birey, bireysel sosyal hizmet
uygulamasına dâhil olur.
özellikle kişisel uyum ya da aile ilişkilerindeki zorlanmalar nedeni ile yardım ve hizmet talep edenlerin sayısı da azdı. Yaşlı bireyler daha çok tıbbi bakım hizmetleri ve ekonomik kaynaklar konusunda yardım almak istiyorlardı. Bu nedenle, yaşlılarla sosyal hizmet uygulamaları çoğu zaman yaşlı bireylere bilgi vermek ile sınırlıydı.
Ancak son yıllarda yaşlı refahı alanındaki sosyal hizmet uygulamalarında gerontolojik sosyal hizmet kavramının öne çıkması ile hem sosyal çalışmacıların mesleki bilgi ve becerilerinin gelişmesi sağlanmış hem de yaşlı bireylerin çoğunlukla bu hizmetlere ilişkin farkındalığı artmıştır.
Günlük yaşamını sürdürmede bağımlı hale gelen yaşlı bireyin, kendisinin ve ailesinin mevcut olanakları ile ihtiyaçlarını karşılaması beklenemez. Bu nedenle, yaşlılara sunulan hizmetler için düzenli bir sistemin varolması ve harekete geçirilmesi önemlidir. Yaşlı bireylerle sosyal hizmet uygulamasında sosyal
çalışmacının kendi isteği ile müracaatçı olan, herhangi bir biçimde yardıma ihtiyacı olduğu belirlenen ve iletişim içindeki kurumlar tarafından sosyal çalışmacı ile karşılaştırılan (sevk edilen) yaşlı birey, bireysel sosyal hizmet uygulamasına dâhil olur.
Yaşlı bireylerle karşılaşan sosyal çalışmacı için inceleme ve değerlendirme süreci ilk adımdır. Uygulama sosyal çalışmacının soru sorması ile başlar. Dinleme ve gözlem yapması ile devam eder. Bu noktada soru nedir? Neden
kaynaklanmaktadır? Sorun neden simdi ortaya çıkmıştır? Soruların yanıtlarının arandığı ilk mülakat önemlidir.
Sosyal çalışmacı ilk görüşmede dürüst, açık ve içtenlikli olduğunu anladığını, dinlediğini yaşlı bireye hissettirmelidir. Sabırlı davranarak yaşlıya güven vermelidir.
Bir karar vermeden önce özellikle sevk sonucunda görüştüğü yaşlı bireyler için diğer meslek grupları tarafından değerlendirmeleri ya da sosyal incelemeleri dikkate almalıdır. Bunun nedeni, yaşlı bireyin fiziksel, mental ve psiko-sosyal olarak geldiği noktanın bir kriz sonucu olup olmadığının ortaya konulması ile ilişkilidir.
Sosyal çalışmacının yaşlıya ilişkin bilgi edinmesinde görüşmenin tek başına yeterli olmadığı bilinmelidir. Tıbbi ve ekonomik değerlendirme olmadan bir hizmet planlaması yapılmamalıdır. Yaşlının bağımlılık ve güçsüzlük düzeyi ile bunlara yol açan koşulların belirlenmesi gerekir. Örneğin, yaşlının huzursuzluk, mutsuzluk kaygı gibi kişisel özelliklerinin yanı sıra banyo, tuvalet, beslenme gibi yaşam aktivitelerini gerçekleştirebilmesi sağlık sorunları, boş zaman geçirme ihtiyaçları, günlük
yaşamını ve hareket yeteneğini zorlayıcı yürüme, görme, işitme gibi kayıpların olması yaşlının yalnız ya da yakınları ile birlikte yaşama isteğinin, yakın zamanda sevdiği birini kaybetmesi gibi bilgiler derlenmelidir. Bu noktada değerlendirme bilimsel bir bakış açısı ile yapılmalıdır. Değerlendirme, yaşlının yaşamındaki ve genel durumundaki sadece olumsuzluklara, eksikliklere, yetersizliklere ve patolojik unsurlara dayandırılmamalıdır. Varolan gerçek ihtiyaçlar ile gözlenen ihtiyaçlar ayrı ayrı incelenmeli; sosyal hizmetin kaynakları ve olanakları bu ihtiyaçlara göre ayrı ayrı planlanmalıdır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Ayrıca değerlendirme,
yaşlı bireyin güçlü yönlerini de içermelidir.
Bireyin olumlu ve sosyal hizmet uygulamasını güçlendirecek kişisel özellikleri ile koşullarını
ortaya koyacak temel verileri elde etmelidir.
Bu değerlendirme hizmetin sunumunda
ortaya çıkabilecek riskleri de kapsamalıdır.
Yaşlı bireyin yaşamında fark yaratabilen en basit sosyal hizmet uygulaması bile bu sürecin başarılı olması sonucunda gerçekleşir.
Planlama ve uygulama aşamasında sosyal
çalışmacı, sosyal hizmetlerin yaşlı bireyin
yaşamını kolaylaştıran danışman görevi
üstlenir.
Ayrıca değerlendirme, yaşlı bireyin güçlü yönlerini de içermelidir. Bireyin olumlu ve sosyal hizmet uygulamasını güçlendirecek kişisel özellikleri ile koşullarını ortaya koyacak temel verileri elde etmelidir. Bu değerlendirme hizmetin
sunumunda ortaya çıkabilecek riskleri de kapsamalıdır. Yaşlı bireyin zayıf ve güçlü yönleri ile bütünsel olarak değerlendirilmesi; gerçekçi adımlar atılmasını, uygun hizmetin sağlanamaması yanlış uygulamaların ortaya çıkması gibi riskleri azaltacaktır. Değerlendirme süreci, yaşlı bireyin özgün, zayıf ve güçlü yönlerini dikkate alarak her yaşlı bireye göre değişmekle birlikte belirli standartları taşımalıdır. Bu doğrultuda görüşmeler ve gözlemler, elde edilen bilgileri doğrulamak için tekrarlanmalıdır. Görüşmeler ve gözlemler arasındaki zaman aralığı çok kısa ya da uzun olmamalıdır.
Değerlendirme, alternatifleri belirlemede araştırma yapmayı sağlamak amacı ile sosyal çalışmacının karar verme sürecini kolaylaştıran bir zamana yayılarak yapılmalıdır. Bu süre içinde önerilecek hizmetle ilişkili yaşlı bireyin de bir değerlendirme yapabilmesine fırsat verilmelidir. Bu, yaşlı bireyin kendisi ile ilgili karara ve seçime katılabilmesini sağlar. Böylece “kendi kaderini tayin etmesi”
gerçekleşmiş olur. Değerlendirmenin en önemli çıktısı, sosyal çalışmacının yaşlı bireyin hizmet ihtiyacına ilişkin verilecek kararın yaşlı tarafından onaylanmaması durumunda geri bildirime dayalı bir kontrolü ve soruşturmayı kolaylaştırmasıdır.
Yaşlı bireylerle sosyal hizmet uygulamasının ikinci adımı planlama ve uygulamadır.
Sosyal hizmet uygulaması yaşlı bireyi yaşlılık döneminden önceki gücünü tekrar kazandırmayı değil saygın bir yaşam sürdürmesini sağlamayı amaçlar. Uygulama aşaması, esasında bir müdahale sürecidir. Bu sürecin etkinliği, yaşlı bireyin bakım ve yardım gerektiren ihtiyaçlarının uygun kişi, kurum ve kuruluşlarca
karşılanmasına bağlıdır. Yaşlı bireyin sosyal ilişki ve etkileşimlerini sürdürmesini, temel ve araç yaşam aktivitelerini gerçekleştirmesini, güvenli ve temiz bir çevrede sağlıklı yaşamasını, tıbbi ihtiyaçlarının karşılanmasını sağlamaya yönelik sosyal hizmet uygulaması sosyal çalışmacının liderliğinde verilen kararlar doğrultusunda gerçekleştirilir. Sosyal çalışmacının planlama ve uygulama görevi bir anlamda ihtiyaçları karşılamaya yönelik hizmetlerin organize edilmesidir. Bu hizmetleri sağlaması beklenen en uygun kişi, kurum ve kuruluşları yaşlı birey ile sosyal çalışmacı buluşturur. Bu noktada yaşlı bireyin yaşamında fark yaratabilen en basit sosyal hizmet uygulaması bile bu sürecin başarılı olması sonucunda gerçekleşir.
Planlama ve uygulama aşamasında sosyal çalışmacı, sosyal hizmetlerin yaşlı bireyin yaşamını kolaylaştıran danışman görevi üstlenir. Sosyal çalışmacı planlama ve uygulama aşamasında zaman zaman yaşlıların haklarını savunmayı gerektirir. Bu nedenle sosyal çalışmacı danışmanlık rolü çerçevesinde yaşlı bireyin haklarını savunurken çeşitli kurum ve kuruluşlarla ve uygulanmakta olan politikalarla çelişki yaşayabilir. Sosyal çalışmacı bu sorunu uzlaşmacı bir tutumla çözmeye çalışmalıdır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Yaşlı bireyin sosyal ilişki
ve etkileşimlerini sürdürmesini, temel ve
araç yaşam aktivitelerini gerçekleştirmesini, güvenli ve temiz bir çevrede sağlıklı yaşamasını, tıbbi
ihtiyaçlarının karşılanmasını sağlamaya yönelik
sosyal hizmet uygulaması sosyal çalışmacının liderliğinde
verilen kararlar doğrultusunda gerçekleştirilir.
YAŞLI BİREYLERLE SOSYAL HİZMET UYGULAMASI ÖRNEK OLGU:
Şükrü Bey, 1920 yılında Ordu’nun Fatsa ilçesinde doğdu. İlk olarak 1939 yılında İstanbul’a geldi. 1945 yılında ailesi Kırşehir’in Kaman ilçesinden İstanbul’a göç etmiş olan Hatice Hanım ile evlendi. Geçimini, açtığı tamirhaneden sağlıyordu.
İki erkek çocukları oldu. İlk çocukları Tayyar 1947 yılında, ikinci çocukları Edip 1950 yılında doğdu. Her ikisi de okulda çok başarılı öğrenciler oldular ve başarılı bir kariyer yaptılar. Tayyar evli ve üç çocuklu, eşi ve iki çocuğu ile birlikte aynı evi paylaşıyor. Çocuklarından büyük olanı evlenmiş; Edip eşinden boşanmış, kız arkadaşı ile birlikte yaşıyor. Hatice Hanım uzun süre kanserle mücadele ettikten sonra 1980 yılında ölmüş. Şükrü Bey eşini kaybettikten sonra birkaç yıl daha tamirhanede çalıştı ve yaşı ilerlediği için müşteri taleplerini yeterince karşılayamayınca 1986 yılında tamirhaneyi satmıştır.
Bugünlerde Şükrü Bey’in sağlık durumu kötü. Sık doktor kontrolünü
gerektiren Kalp-damar rahatsızlığı ile kronik anjini var. Ayrıca dizlerinde osteoartrit sorunu var ve merdiven çıkarken ciddi olarak zorlanıyor. Evinde tuvalet ve banyoyu kullanabilmesi için merdiven çıkması gerekiyor. Çünkü İstanbul’da bir gecekondu bölgesinde iki katlı betonarme bir konutta yaşıyor. Rahatsızlıkları nedeniyle evde günlük yaşam aktivitelerini tek başına sürdürmekte zorlanıyor.
Şükrü Bey’e yapılan ilk ziyaret sonrasında durumu izlemek için üç aşama belirlendi: Bunlar;
i. Şükrü Bey’in öncelikli olarak herhangi bir huzurevine başvuru yapıp yapmadığını kontrol etmek,
ii. Şükrü Bey’in durumu ile ilgili olarak uygun bakımı sağlayabilecek bir huzurevi ile iletişim kurarak Şükrü Bey’in durumu ile ilgili bilgi vermek, iii. En yakın huzurevi ya da sağlık merkezindeki hemşireyi evine göndererek ev
ziyaretinde bulunmasını sağlamak.
Şükrü Bey’i ziyaret eden hemşirenin gözlemlerine göre Şükrü Bey hırpani, dağınık, evi kirli ve yapılması gereken birçok iş ihmal edilmiş bir şekilde
yaşamaktadır. Zeminler ve döşemeler tozlu. Isınmak için iki tane elektrikli soba vardır, ancak birisi bozuktur. Uzun süredir hiç kullanılmamış boş bir oda
bulunmaktadır. El yüz temizliği için de mutfaktaki lavaboyu kullanmakta, sık banyo yapmamaktadır. Evde bir buzdolabı bulunmakta, ancak içi boş denebilecek kadar yetersizdir. Zaman zaman büyük gelini Gülgün yiyecek alışverişi yaparak ziyaretine gelmektedir. Mutfaktaki araç-gereçlerin sık kullanılmadığı anlaşılmaktadır. Ev ziyaretinde sonra sosyal çalışmacı ile daha yakın bir iletişim kurmasına rağmen, başlangıçta Şükrü Bey’in konuksever davranmadığı, çok az konuştuğu ve kendi bakımı ile çok az ilgilendiği ortaya çıkmıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Öz et
•Yaşlılara hizmet sunan uzman meslek gruplarının basında gelen sosyal hizmetlerin yaşlı bireyin kişisel özelliklerine, aile yapısına uygun olarak planlanması, izlenmesi hizmet parametrelerinin belirlenmesi ve gerektiğinde hizmet modellerinin yenilenmesi önemlidir. Sosyal hizmetlerin yaşlılara ulastırılmasında en temel yaklaşım; yaşlı için değil, yaşlı ile birlikte süreci planlamak, gerçeklestirmek, izlemek ve denetlemektir. Yaşlılara yönelik sosyal hizmetler, özel bir uzmanlık alanıdır. Bu nedenle hizmetlerin planlanması ve sürdürülmesinde amaçların, hizmet uygulamalarına ilişkin çesitli düzeydeki ilkelerin iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu noktada sosyal çalısmacının hizmet alanındaki uygulamaları gerçekleştirmesi için üstlenmesi gereken sorumlulukları yaşlı gruba özgüdür.
•Savunma; sosyal çalışmacının yaşlı bireyin, ailesinin ve yakınlarının ihtiyaç duydukları bakım hizmetlerini ve diğer yetersizliklerini karşılamak üzere gerekli kaynakların yeterince sağlanmasını harekete geçirmektir.
•Uzlaştırma; sosyal çalışmacının bu sorumluluğu öncelikle yaşlı bireyin ihtiyaçları ve bağımlılık düzeyini belirlemesi ile başlar. Bağımlılık kısmen ya da geçici midir, herhangi bir isi gerçekleştirmesine engel olan fiziksel bir eksiklik ya da bilişsel bir sorundan mı
kaynaklanmaktadır, belirlenmelidir.
•Aracılık etme; sosyal çalışmacı mümkün oldukça yaşlı bireyi evinde alıştığı yaşam alanında tutmaya, yatılı bir kuruma gitmesini önlemeye çalışır. Bunun için yaşlının bağımsızlık/bağımlılık düzeyini tek başına yaşayabilme performansını araştırmalıdır. Birçok aile yaşlı aile üyesinin evde değil, kurum bakımında olmasını tercih eder. Çünkü uzmanlık gerektiren hastalıklar, Planlama; hizmetin niteliğine ve kaynaklarına iliskin karar süreci tamamlandıktan sonra yapılır. Sosyal çalışmacı kısa ve uzun dönemli olarak iki tür planlama yapmalıdır.
Uzun dönemli planlama daha çok tıbbi bakım ile ilgili planları kapsar.
Çünkü fiziksel sağlık iyi olduğunda yaşlının sorunlarını hafifletmek daha kolaydır ve kısa dönemli planlamalar ile çözümlenebilir. bakıma ilişkin kaynak eksiklikleri aile için zorlayıcı bir durumdur.
•Karar verme; yaşlının değişen ihtiyaçlarına, bağımlılık düzeyine, performansına, toplumsal katılımına, yasam kalitesini sürdürmesine optimal hizmete uygun alternatifler arasından seçimin yapılmasıdır.
•Uygulama; sosyal çalışmacının uygulama sürecinde başarısını etkileyen çeşitli ilkeler vardır. Sosyal hizmet alanlarında uygulamaya ilişkin ilkeler genel olarak mikro ve makro olarak iki düzeydedir.
•İzleme ve değerlendirme; sosyal çalışmacı müracaatçı yaşlı birey ile karar vermeyi etkileyecek sayıdaki görüşmelerle veri toplarken, değerlendirme süreci de başlar. Değerlendirme esasında yaşlı bireyin psiko-sosyal özellikleri ile sağlık durumu ve yasam koşullarının ayrıntılı bir biçimde arastırılmasına dayanır. Değerlendirme, yaşlı bireyin genel durumuna ilişkin gerçekçi bir kanıya varmakta önemlidir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Öde v • Bir sosyal hizmet uzmanının yaşı bireyle iletişim kurarken dikkat etmesi gereken hususları yazınız.
• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı
altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli olarak
cevaplayabilirsiniz.
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdakilerden hangisi sosyal çalışmacının hizmet alanındaki uygulamaları gerçekleştirmesi için üstlenmesi gereken sorumlulukları arasında değildir?
a) Savunma b) Uzlaştırma c) Empati kurma d) Planlama e) Karar verme
2. Sosyal çalışmacının yaşlı birey için hizmet ihtiyacının gerçekliğini kanıtlaması ve yaşlı bireyin fark etmediği durumlardaki hizmet ihtiyaçlarını saptaması hangi sorumluluğunu açıklamaktadır?
a) Savunma b) Uzlaştırma c) Planlama d) Karar verme e) Aracılık etme
3. Sosyal çalışmacının “Uygun bakımı/hizmeti sağlamak için mevcut seçenekleri ortaya koyma, uygun olanı açıklama ve acil durumlarda başvurulacak hizmet kaynakları ile bunların yeterliliğine karar verme” sorumluluğu aşağıdakilerden hangisidir?
a) Savunma b) Uzlaştırma c) Planlama d) Karar verme e) Aracılık etme
4. Sosyal çalışmacının planlama sorumluluğu aşağıdakilerden hangisini kapsamaz?
a) Sorunları çözme
b) Gelecek, günlere sorunların yansımasına engel olma
c) Yaşlının bağımlılık düzeyine, toplumsal katılımına göre yaşam kalitesini sürdürmesi için optimal hizmetin uygun alternatifler arasından seçilmesi d) Yaşlı bireyin performansı doğrultusunda sorunları ile başa çıkma
kapasitesini harekete geçirme için yardımcı olma, e) Kaynak yaratma
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 5. Uygulama aşamasında aşağıdakilerden hangisi mikro uygulama ilkelerinden
biri değildir?
a) Yaşlıların bağımlılığını azaltmak
b) Aile ve yakın çevre desteğini sürdürmek c) Yaşlı üzerindeki gerginlikleri azaltmak
d) Disiplinlerarası ve disiplinlerüstü işbirliği ile çalışmak e) Yaşlılığa özgü ihtiyaçlar ve hizmetlere ilişkin bilgi vermek
6. ………….. sosyal çalışmacının bu sorumluluğu öncelikle yaşlı bireyin ihtiyaçları ve bağımlılık düzeyini belirlemesi ile başlar. Cümlesindeki boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?
a) Uzlaştırma b) Yakınlaşma c) Kaçınma d) Karar verme e) Planlama
7. Aşağıdakilerden hangisi sosyal hizmetin makro düzeydeki uygulama ilkelerinden biri değildir?
a) Yaşlıların bağımlılığını azaltmak
b) Kültürel ve bireysel farklılıkları gözetmek, yaşlılara yönelik sosyal ve mesleki politikayı etkilemek
c) Yaşlıların kendi kaderini tayin etme hakkını içeren bir etik anlayışı benimsemek
d) Disiplinlerarası ve disiplinlerüstü işbirliği ile çalışmak
e) Yaşlılara yönelik varolan toplumsal ve kurumsal hizmetlerin geçerliğini ve uygulanmasını eleştirel biçimde incelemek
8. Aşağıdakilerden hangisi sosyal hizmet uzmanının takım çalışmasında sahip olması gereken becerilerden biri değildir?
a) Yaşlı bireyin yaşadığı çevreyi geniş bir perspektifle değerlendirebilme b) Sorunları çözebilme
c) Birlikte çalıştığı diğer mesleklerin yaşlıya bakışını anlama
d) Sosyal hizmetin uygulanmasında yardımcı olabilecek destek mekanizması oluşturabilme
e) Bireysel eylem planı oluşturma
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 9. Aşağıdakilerden hangisi sosyal hizmet sunulan yaşlı gruplarından biri değildir?
a) Çocukları yanında yaşayan b) Evsiz olan
c) Yardım alma gücü olmayan d) İhmal ve istismar edilen e) Sosyal güvencesi bulunmayan
10. Aşağıdakilerden hangisi sosyal çalışmacıların yaşlılıkla ilgili geliştirmesi gereken özel bilgi becerilerden biri değildir?
a) Hem ailedeki yaşlı bireylerin hem de ailelerinin yaşlı bakımı konusundaki ihtiyaçları ve bağımlılık düzeylerine ilişkin anlayış geliştirmek
b) Yaşlı bireye bakım veren yakın aile bireyleri ve kurumsal destek hizmetleri ile birlikte çalışma sorumluluğunu benimsemek
c) Sosyal hizmet bilgi temelini iyi bilmek
d) Yaşlı bireylere müdahale yöntemleri konusunda beceri kazanmak e) Yaşlı ayrımcılığı ile mücadele ederek yaşlılar için verilen hizmetlerin
geliştirilmesinde etkili olmak.
Cevap Anahtarı:
1.C, 2.A, 3.E, 4.C, 5.D, 6.A, 7.A, 8.E, 9.A, 10.C
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR
Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü. 2006.Yerinden Bilgi Edinme Projesi-İspanya, Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, s: 1-26.
Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü. 2006. Yerinden Bilgi Edinme Projesi-Japonya, 7-15 Temmuz, s: 1-38.
Akdağ, R. 2008. Türkiye Sağlıkta Dönüşüm Programı ve Temel Sağlık Hizmetleri: Kasım 2002-208 (Alma Atanın 30. Yıl Hatırası), T.C. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 770, Ankara, s: 1-180.
Akı, E. 2007. İş Sözleşmesinin Feshinde Geçerli Neden Olarak “Emeklilik”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9, Özel Sayı, 3-16.
Aksüllü, N. ve Doğan, S. 2004. Huzurevinde ve evde yaşayan yaşlılarda algılanan sosyal destek etkenleri ile depresyon arasındaki ilişki. Anatolian Journal of Psychiatry, 5, 76-84.
Anonim. 1976. 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanun, Sayı: 16542, Tertip: 5, Cilt: 15, s: 1-3254.
Anonim. 1986. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu, Sayı:
19134, Tertip: 5, Cilt: 25, s: 1-264.
Bilir, N. 2004.Yaşlanan Toplum, Sağlıklı ve Başarılı Yaşlanma, Hacettepe Üniversitesi Geriatrik Bilimler Araştırma ve Uygulama Merkezi/GEBAM, Ankara, s:
1-10.
Brown, V. S. 1993. The Effects of Poverty Environments on Elderly Subjective Well-Being, (Ph.D.), Case Western Reserve University, Department of Sociology, USA.
Canadian Council on Learning. 2007. Health Literacy in Canada: Initial Results from The International Adult Literacy and Skill Survey, Ottowa.
Department of Health and Human Services, Centers for Medicare and Medicaid Services, Center for Medicaid and State Pperations, Medicaid at A Glance: A Medicaid Information Source, USA, Publication No: CMS-
11024-05.
Devlet Planlama Teşkilatı / DPT. 2007. Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı, DPT Yayın No: 2741, Ankara, s: 1-124,
Web: http://ekutup.dpt.gov.tr/nufus/yaslilik/eylempla.pdf.
Döner, B. 2006.Demografik Dönüşüm ve Bakım Hizmetleri, Web:
http://halksagligi.med.ege.edu.tr,
Durgun, B. 1997. Kentleşme ve Yaşlılara Sunulan Hizmetler. Geriatri, 2; 115- 120.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 Economic and Social Commission for Asia and the Pacific/ ESCAP. 1998.
Emerging Issues and Development at The Regional Level: Socio-Economic Measures to Alleviate Poverty in Rural and Urban Areas, Report of The Regional Meeting on a Plan Action on Ageing for Asia and The Pacific, Macau, 28
September-1 October.
Emiroğlu, V. 1995. Yaşlılık ve Yaşlının Sosyal Uyumu (Genişletilmiş ikinci baskı), Şafak Matbaacılık Ltd. Sti., Ankara, s: 1-159.
Employee Benefit Research Institute, Health Insurance and The Elderly, Facts from EMBRI, Washington, August 2003, pp: 1-4.
Gelfand, D. E. 2006. The Aging Network, Springer Publishing Company, New York, pp: 1-247.
Koşar, N.G.1996. Sosyal Hizmetlerde Yaşlı Refahı, Şafak Matbaacılık Ltd.Sti., Ankara, s: 1-213.
Lloyd-Davis, T. 1955. The Employment of Elderly Persons, Bulletin World Health Organization, 13, 595-603.
