Ş e h i r m i m a r î s i n d e u s u l l e r
M e z a r l ı k l a r
Mimar Şahabettin
Plânlarda, yeşillikler için noktalar alırken, mezarlıklar için de ayrı noktalar düşünmek lâ- zımdır. Parkları, plânlarda düşerine göre, orta noktalarda almak olabilir. Fakat, o noktaların mezarlıklar için kullanılması doğru değildir. Me- zarlıkların, şehirlerde yerleri, dış noktalar üs- tündedir. Bu noktalarla, şehir arasında belli bir ölçü olacaktır. Meselâ, beş kilometreden aşağı noktalar üzerinde mezarlıklar yapılamaz-
Plânlarda, mezarlıklar için, alınacak nok- talar, şehrin ıss:z yarleridir. Bundan sonra, şe- hir de daha araştırılacak şeyler vardır. Bu nok- talar, şehir yapı bilgisinin ana duvarıd r. On- lardan bazıları, meselâ şehir toprağı üzerinde derin bir araştırma yapmak lâzımdır. Toprak, ne türlü topraktır. Her tarafın toprağ: birbirine benser mi. Yerine göre ayrılıyor mu- Ağaç, çi- çek yetiştirmek neresinde kolaydır. Gömülen ö- lüler, kaç yılda çürüyebilr?
Sonra Şehrin kalabalığı etrafındaki bilgi- dir. Şehrin çok yaşarı var mıdır? Bununla şunu demek istiyorum. Yılda erkek, kadın, çocuk kaç kişi doğuyor. Kaçı ölüyor, kaçı yaşıyor. Ayrı ay- rı r' erir sayıları, öldürücü hastalıkların ad- Üçüncüsü şehrin mezarlıklarına ilişen nok- tadır. Şehirde kaç tane mezarlık vardır. Bunla- rın şehirden uzaklıkları. İleride şehir büyüye- cek olursa hangi noktada mezarlığa kötülük gelmez?
Bunları aşağıya koyduğum plân üstünden açık edeyim. Plân, Konya belediyesinin büyük harpten sonra yaptırdığı şehir plânıdır. Konya- nın geleceğini gösteren bir plân değildir. Bunun- la beraber ilerde Konyada büyük değişiklikler olacağını sanmıyorum. Yalnız büyük yolları dü- zene vermek, oturrca noktaların: kıbleden belli etmek lâzımdır. Şehir içindeki mezarlıkları kaldırmak, yerlerine başka elverişli şeyler koy- mak olabilir.
Verdiğim plân Örneğinden söyliyorum. Şe- hir mimarisine göre, Konya mezarlıklarını kal- dırmak mecburiyeti vardır.Yukarıki sorgulara Konyadan verebildiğ.'m karşılıklar şunlardır:
Şehrin 60,000 kişisine 13 mezarlık çoktur. Çı- rada bütün mezarlıklar iç noktalar üstündedir.
Plânda, uzakta gibi görünen mezarlıklar, beş ki- lometreden aşağı uzaklıklardadır. Üzerlerinde yakın oldukları için yeniden mezarlık seçmek doğru değildir.
Şehrin toprağı iki çeşittir. Biri kumlu top- rak, öteki kireçli topraktır. Bazı yerinde ikisi ka- rışıktır. Tifo, humma, lekeli humma.. Öldürücü hastalıklardır. En çok ölenler çocuklar arasm- dandir. Sayısı belli değ ldir. Ağaç, çiçek yeri, gün doğu, gün batı, kıblededir. Gömülen ölüler 10 yılda çürüyebilir. Bu buluşlardan sonra Kon- yanın atisi etrafında düşünüyorum. Kala - balığı iki kat üstünden alırsak 120,000 kişilik bir şehir olur. Buna göre ve 50 yıl için hazırladığım bir projeyi burada gözden geçirelim.
Yeni mezarlığın yeri, gün doğudadır. Şehir- den uzaklığı Avrupa şehir yapı bilgisine göre 5 kilometrededir. Mezarlık her yıl bir boyu yapı- lacak ve on yıl sonra bitecektir. İlk boyu orta- ya gelinceye kadar, belli ettiğim mezarlığa ölü gömülecektir. Fakat başlanılan parça bittikten
lonra evvelkilere ölü gömmek yasaktır.
Mezarlıklar on yıl boş kaldıktan sonra, yer- erine başka yapı yapılabilir. Mezarlıkların boş
bırakıldıkları anlarda, satmak, ya yeni bir şey yapmak doğru olamaz. Bu noktayı bütün bele- diyelerin gözü Önüne koyarım. Mezarlığın görü- nüşü, yapısında bulunacak bölmeler için bura- da şu sözlerim var. Mezarlık ve yapısı görünüş tarafından şehrin bütünlüğüne bir kara sürme- melid'r. Bunu şöyle diyelim, mezarlığın varlığı, şehirde başka bir görünüş yapmamalıdır. Şehrin güzel bakışma, dik bakan yabancı bir göz sert- liğini vermemeli. Daha ziyade uslu ve engin ol- malıdır.
Ağırlığı, çok derinliği bildiren bir kubbe, bir selvi, yeşile kaçan bir me^ar taşı onu gösterme- ğe çok yaraşır. En büyük söyletiş, Türk toprak- ları üstündeki taş, tuğla, tahta örneklerindedir.
Mezarlıklarda kurulacak yapılar, bunu şehrin sağlığı, halkın sağlığı noktasından Büyük isteyiş vardır. Şehrin büyüklüğüne, insanların çokluğu- na göre yapıda bölmeler olacaktır.
Şehirler büyük olursa mezarlıkları, birden ziyade noktada almak olabilir. Fakat bunun ida- resi bir mezarlığa karşı güçtür. Onun için büyük şehirlerde de mezarlığı bir nokta etrafında top- lamak lâzımdır. Mezarlıkta yapılar, giriş ve çı- kışı kolay yerde kurulur. İçinde şu bölmeleri vardır.
1 — Gözcü odağı.
2 — Ya^ı işleri odası.
3 — Hekim odası.
4 — Kadm yıkama odası.
5 — Erkek yıkama odası.
6 — Ayak yolları.
Bölmelerin sayisı şehrine göre değişebilir.
Fakat büyüklükleri tam bir ölçüdür. Mezarlık- larda, mezarların boyları üç türlü olabilir. Ben aşağıdaki Konya mezarlık plânında mezarları üç boy üstünden aldım.
Aile mezarları bu boyların içinde dahildir.
Bu boy mezarlara yerleri duvar yanında verme- lidir. Çocuk mezarları için tek başına yerler seç- mek lâzımdır. Konya yeni mezarlığında, çocuk mezarları mezarlık yapısının yanlarındadır. Or- tadan giden yolun yanlarında iki taraflı aile mearları vardır. I dereceli büyük yollar, kıble- den, poyraza uzanır. II dereceli yollar, gün ba- tıdan, gün doğuya gider. Yolların birleşme nok- talarında akar sulu yalaklar konulmuştur. Bu- radan alınacak su ile, mezarların çiçekleri su- lanacaktır.
Mezarlıklarda, parklarda olduğu gibi, akar
B i f f
. ' iHS i^bP^Sü
i f İ
J s fıRî^lT^HlIc fe? * 2 i » S K S S S I I 1 İ 1 S S *
;
H S î i i
<V ¥1 f
V W 5Ç
ıs. .-ir
• 'ipi - • " v r ,54 - al
" ' ' ı • WİMU£. ü î ^ i ' " ^ 1 i--" E ' "-'" IV." S
.,©. ;rp jrmjpgy^vpjBûttİntomBSK G ;
!ı& ı v s M ^ j f l f f i S i r t f J m a f f v r
suya çok lüzum vardır. Toprağı daima nemli tut- mak, yeşilliklerin büyümesi, suya bağlıd.r. Me- selâ Konya toprağında, çam, akasya, selvi pek güzel yetişir. Onun için, mezarlık plânında, a- ğaçları söylediklerimden seçtim. Ağaçlar, en zi- yade, orta ve yan yollarile, mezar gruplarının bulundukları bölmeler üzerindedir. Çok defa
bölmeler, dört taraflı ağaçlarla çevrilidir. Orta yolun üstünde, üç yerde durak noktası vardır.
Noktalar 90° li zaviyeleri olan birer mustatildır.
Bunlardan ikisi uzunluğuna mustatil ve ilki ya- pıya muvazidir.
Üçünün içerisinde de, ayrı ayrı akar su yeri ve oturma için sıralar vardır. Mezarlığın çeşitli biçimleri olabilir. Bu biçimleren en iyileri, mu- rabba ve mustatil şekillerinde olanlardır. Yu- varlık mezarlık şekilleri, pek az kullanılmakta- dır. Çünkü, bu türlü şekillerde, yerden fayda- lanmak güçlüğü vardır. Onun için, söyledikle- rimden en çok murabba ve mustatil biçimleri- ni öne sürerim.
Mezarlıkların yeni bilgisi, onları yeni ka- lıplara koymak saygısı, son yıllarda baş göster- di. Ondan önce, Avrupada da mezarlıklar, bizim- kiler gibi, bakımsız ve karmakarışık noktalarda idi. İlk defa bu işi üstlerine alan, benimseyen, İtalyanlardır. Almanlara onlardan geçti. Fakat, Almanlar elinde, mezarlıklar bugiinkü yüceli- ğini kazandı.
Yeni mezarlığın bugünkü varlığında kendi- ni en çok yoran Alman mimarlarından hocam Prof. Dr. İg. H. Grassel'dir. Alman şehirlerinden çoklarında elinden çıkan mezarlıkları vardır.
Wald Friedhof München adını çok yüceleten mezarlığıdır.
Çok umarım; benim arkadaşlarım da Tür- kiyede mezarlıklara bir değer ölçer. Şehir mima- risinde büyük yerini hatırlarlar. Yurdumuza uy- gun güzelliğinde, yeni örnekler ortaya koyar- lar...
