OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU
OTTO 218
© MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş.
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİ 01 İSLÂM TARİHİNİN 100'ü
Nurullah Yazar
Son Okuma: Mehmet Aknar
Redaksiyon: MAK Grup Redaksiyon Ekibi Grafik Tasarım ve Uygulama: TAVOOS
Baskı: Ayrıntı Basımevi Ankara - Sertifika No: 13987 1. Baskı: Mart 2019
ISBN 978-605-7579-43-0 Sertifika No: 33205 İletişim Adresleri
Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4 06690 Çankaya Ankara tel.-faks: 0312. 439 01 69 www.ottoyayin.com otto@ottoyayin.com facebook.com/otto.yayinlari twitter.com/ottoyayin
İSLÂM TARİHİNİN
Nurullah Yazar
NURULLAH YAZAR
Bursa’da dünyaya geldi (1982). Bursa Anadolu İmam Hatip Lisesi’ni (2000), ardından Gazi Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi’ni bitirdi (2004). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Selçuklu Devleti’nde İsyanlar başlıklı
teziyle yüksek lisansını (2007), Büyük Selçuklular Döneminde İsfahan adlı teziyle doktorasını tamamladı (2013).
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalı’na araştırma görevlisi olarak atandı (2011). Hâlen Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yayınlanmış makaleleri yanında Büyük Selçuklu Devleti’nde İktidar Mücadeleleri kitabının da yazarıdır. Arapça, Farsça ve İngilizce bilen Yazar, evli ve iki kız çocuk babasıdır.
Alfabetik Dizin ... 8
Önsöz ... 10
Devletler Büyük Selçuklular ... 15
Emevîler ... 17
Endülüs ... 19
Endülüs Emevî Devleti ... 20
Fâtımîler ... 21
Gazneliler ... 22
Hulefâ-i Râşidîn ... 23
Karahanlılar ... 25
Memlükler ... 26
Osmanlı Devleti ... 27
Safevîler ... 29
Şahıslar Abdullah b. Zübeyr .... 31
Abdurrahman b. Avf ... 32
Hz. Aişe ... 33
Hz. Ali ... 34
Amr b. Âs ... 36
Hz. Ebû Bekir ... 37
Ebû Mûsâ el-Eş‘arî ... 39
Ebû Ubeyde b. Cerrâh ... 40
Hâlid b. Velîd ... 41
Hasan b. Ali ... 43
Hüseyin b. Ali ... 44
Muâviye b. Ebû Süfyân ... 45
Nizâmülmülk ... 47
Hz. Osman ... 48
Hz. Ömer ... 50
Ömer b. Abdülaziz ... 52
Sa‘d b. Ebû Vakkâs ... 53
Satuk Buğra Han ... 54
Talha b. Ubeydullah ... 55
Tuğrul Bey ... 56
Zübeyr b. Avvâm ... 57
Olaylar/Savaşlar Ankara Savaşı ... 58
Benî Sâide Gölgeliği .. 60
Cemel Olayı ... 61
Dandanakan Savaşı .... 62
Hakem Olayı ... 63
Kerbela Olayı ... 64
Kırtas Olayı ... 65
Kur’an-ı Kerîm’in Çoğaltılması ... 66
Kur’an-ı Kerîm’in Mushaf Haline Getirilmesi ... 67
Malazgirt Muharebesi .. 68
Mercidâbık Savaşı ... 69
Mihne Olayları ... 70
Miryokefalon Savaşı ... 71
Ridâniye Savaşı ... 73
Ridde/İrtidat Olayları . 74 Sıffîn Savaşı ... 75
Talas Savaşı ... 77
İçindekiler
Kavramlar ve Kurumlar
Adalet ... 78
Aşere-i Mübeşşere ... 79
Bâtıniyye/Bâtınîler ... 80
Bedevî ... 81
Beytülmâl ... 82
Biat ... 83
Birlik Yılı/Âmü’l-Cemâa .. 84
Cizye ... 85
Dâru’l-İslâm ve Dâru’l-Harb ... 86
Divân ... 87
Ehl-i Beyt ... 88
Emîrü’l-Mü’minîn ... 89
Fermân ... 90
Fetih ... 91
Fetihnâme ... 92
Fetret Devri ... 93
Fey ... 94
Hâcib ... 95
Haçlılar ... 96
Halife ... 97
Haraç ... 99
Harem ... 100
Hâricîler ... 101
Haydar/Haydar-ı Kerrar ... 102
Hicri Takvim ... 103
Hilafet ... 104
Hil’at ... 105
Hisbe Teşkilatı ... 106
İktâ ... 107
İstişare ... 108
Kadı ... 109
Kervansaray ... 110
Medrese ... 111
Mevâlî ... 112
Mezâlim ... 113
Mevlid ... 114
Muhasara ... 115
Mukaddes Emanetler .. 116
Rasathâne ... 117
Seyyid ve Şerif ... 118
Şeyhülislâm ... 119
Şîa ... 120
Şûra Heyeti ... 121
Şuûbiyye ... 122
Uşûr ... 124
Veliaht ... 125
Vezir ... 126
Zimmî ... 127
Zinnureyn ... 128
Zülfikar ... 129
Kaynaklar ... 131
Alfabetik Dizin
Abbâsîler 14
Abdullah b. Zübeyr 31 Abdurrahman b. Avf 32 Adalet 78
Aişe (Hz.) 33 Ali (Hz.) 34 Amr b. Âs 36 Ankara Savaşı 58 Aşere-i Mübeşşere 79 Bâtıniyye/Bâtınîler 80 Bedevî 81
Benî Sâide Gölgeliği 60 Beytülmâl 82
Biat 83 Birlik Yılı/
Âmü’l-Cemâa 84 Büyük Selçuklular 15 Cemel Olayı 61 Cizye 85
Dandanakan Savaşı 62
Dâru’l-İslâm ve Dâru’l-Harb 86 Divân 87
Ebû Bekir (Hz.) 37 Ebû Mûsâ el-Eş‘arî 39 Ebû Ubeyde b. Cerrâh 40 Ehl-i Beyt 88
Emevîler 17
Emîrü’l-Mü’minîn 89 Endülüs 19
Endülüs Emevî Devleti 20 Fâtımîler 21
Fermân 90 Fetih 91 Fetihnâme 92 Fetret Devri 93 Fey 94
Gazneliler 22 Hâcib 95 Haçlılar 96
Hakem Olayı 63 Hâlid b. Velîd 41 Halife 97
Haraç 99 Harem 100 Hâricîler 101 Hasan b. Ali 43 Haydar/Haydar-ı Kerrar 102 Hicri Takvim 103 Hil’at 105
Hilafet 104
Hisbe Teşkilatı 106 Hulefâ-i Râşidîn 23 Hüseyin b. Ali 44 İktâ 107
İstişare 108 Kadı 109 Karahanlılar 25 Kerbela Olayı 64
Kervansaray 110 Kırtas Olayı 65 Kur’an-ı Kerîm’in Çoğaltılması 66
Kur’an-ı Kerîm’in Mushaf Haline Getirilmesi 67 Malazgirt Muharebesi 68 Medrese 111
Memlükler 26 Mercidâbık Savaşı 69 Mevâlî 112
Mevlid 114 Mezâlim 113 Mihne Olayları 70 Miryokefalon Savaşı 71 Muâviye b. Ebû Süfyân 45 Muhasara 115
Mukaddes Emanetler 116 Nizâmülmülk 47
Osman (Hz.) 48
Osmanlı Devleti 27 Ömer (Hz.) 50 Ömer b. Abdülaziz 52 Rasathâne 117
Ridâniye Savaşı 73 Ridde/İrtidat Olayları 74 Sa‘d b. Ebû Vakkâs 53 Safevîler 29
Satuk Buğra Han 54 Seyyid ve Şerif 118 Sıffîn Savaşı 75 Şeyhülislâm 119 Şîa 120
Şûra Heyeti 121 Şuûbiyye 122 Talas Savaşı 77
Talha b. Ubeydullah 55 Tuğrul Bey 56
Uşûr 124 Veliaht 125
Vezir 126 Zimmî 127 Zinnureyn 128 Zübeyr b. Avvâm 57 Zülfikar 129
İslam Tarihi’nin 100’ü çalışması İslam Tarihi’nin 200’ü ve İslam Tarihi’nin 300’ü adlı çalışmalarla birlikte bir seri oluşturacaktır. Burada ele alınan kav- ramlar, proje mantığı çerçevesinde, İslam Tarihi ile ilgilenenlerin temel olarak bilmesi gerektiği düşünülen kavramlardır. Çalışma içerisinde seçilen maddeler oranlandığında erken döneme ait başlıkların fazla olduğu görülecektir. Bunun sebebi, ilerleyen yüzyıllarda gerçekleşen birçok olayın bu dönemde yaşanan olaylar üzerine inşa edilmesidir. Projenin bundan sonraki çalışmalarında yer verilen maddeler buradaki maddelerin sonrasına dair olduğunda tamamlayıcı- sı, öncesinde yaşananlara dair olduğunda aydınlatıcısı olacaktır.
XV. asrını yaşayan İslam tarihinde birçok siyasi, askeri, ekonomik ve sosyal olay gerçekleşmiş, ihtiyaçlar doğrultusunda dönemlere göre yeni kurumlar ih- das edilmiştir. Bu bağlamda uzun ve geniş İslam tarihine bakan herkes, baktığı yere göre, farklı şahıs, olay veya olguyu öne çıkarabilecektir. Bunun farkında olarak bu kitap içerisinde yer verilen başlıkların İslam tarihinin en önemli 100 başlığı olduğu iddiasında değiliz. Çalışmamızda, bizim baktığımız yerden, İs- lam tarihine ilgi duyan, İslam tarihi konuşmayı sevenlerin gündemlerine gir- mesi en muhtemel 100 başlığı belirlemeye çalıştık.
Çalışma içerisinde yer verilen başlıklar belirlenirken farklı eğitim aşamaları için yazılan eserler incelenmiş ve bu eserlerde en çok değinilen yerler belir- lenmeye çalışılmıştır. Ayrıca İslam tarihine dair kaleme alınmış çalışmaların indekslerine bakılarak ilgili çalışmalarda en fazla tekrar edilen noktalar not
Önsöz
11
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİNİN YÜZÜ 11
edilmiştir. Bir sonraki aşamada farklı eğitim düzeylerinden öğrencilerle görüşülerek
“İslam Tarihi” denilince akıllarına gelen başlıklara dair fikirleri alınmıştır. Yapılan araştırma ve alınan dönütlerin ardından yazılmasına karar verilen başlıklarda İslam tarihinin her dönemine ve farklı coğrafyalarına değinilmeye çalışılmıştır. Böylelikle çalışmadan istifade edebilecek kitlenin genişletilmesi hedeflenmiştir. Çalışmamızda yer alan birçok başlık hakkında kitap, tez, makale ve ansiklopedi maddesi kaleme alınmıştır. Bu haseple konunun araştırılması noktasında başvurulan birinci el kay- naklar yerine okuyucunun daha geniş bilgiye ulaşabilmesini kolaylaştırma adına bu tür çalışmalara atıfta bulunulmuştur.
Çalışmamız sırasında proje formatı bağlamında takip ettiğimiz metot hakkında kısa bir bilgi vermenin okumayı ve yapılmak istenenin anlaşılmasını kolaylaştıracağı ka- naatindeyiz. Öncelikli olarak belirlenen maddeler için bir kelime sınırı olduğunu belirtmek isteriz. Her ne kadar bazı maddelerde bu sınır bir miktar aşılmış olsa da, genel itibariyle formata uymaya çalışılmıştır. Bu format gereği devletler hakkında birinci sayfada hanedanın kökeni ve kuruluş süreci hakkında bilgi verilirken, ikinci sayfada devletin hâkim olduğu coğrafya, tarih sahnesinde etkin olduğu süreçte yaşa- nan önemli olaylar, değişimler, gelişmeler üzerinden devletin bıraktığı iz vurgulan- maya çalışılmıştır. Siyasi mücadelelerin kaçınılmaz sorun çözme aracı olan savaşlar da çalışmanın içerisinde yer almıştır. Savaşlar ele alınırken birinci sayfada savaşın ta- rafları ve sebepleri, savaş öncesi durum ve hazırlık safhası hakkında bilgi verilmeye, ikinci sayfada ise savaşın seyri ve sonuçları değerlendirilme çalışılmıştır. Şahıslar ele
alınırken hayatlarından bir dönüm noktası ayırım için kullanılmıştır. Örneğin hali- felerin halifelik öncesi hayatı ilk sayfada, halifelik dönemleri ikinci sayfada ele alın- mıştır. Olaylar aktarılırken ilk sayfada tanımı verilerek olayın sebepleri incelenmeye çalışılmış, ikinci sayfa da ise süreç ve sonuç değerlendirmesi yapılmıştır. Kurumlara değinilirken de önce kuruluş amacı ve işlevi verilmiş, sonrasında tarihi seyri ve dev- letler nezdindeki konumu özetlenmeye çalışılmıştır.
Çalışmamızdaki başlıklara dair, anlam bütünlüğü içerisinde bazı istisnalar olmakla birlikte, devletler, şahıslar, olaylar/savaşlar, kavramlar ve kurumlar olarak bir sırala- maya yer verilmiştir. Bununla birlikte başlıkların sonuna konuyla ilgili maddeler ve- rilerek okuyucu yönlendirilmiştir. Böylece okuyucunun parçalardan hareket ederek bütün hakkında daha geniş bir bilgiye ulaşabilmesi kolaylaştırılmaya çalışılmıştır.
Bu eserin ortaya çıkış sürecinde değerli katkılarını benden esirgemeyen isimlere te- şekkürü bir borç bilirim. Bu vesile ile çalışmada yer alan maddelerin belirlenmesinde katkı sunan kıymetli lisans öğrencilerimiz Abit Yaman, Okan Uzunöz, Ömer Tinkir, Yasin Uçar ve Yusuf Yapıcı’ya teşekkür ederim. Eserin ilk yazımının ardından oku- yup gelişmesine katkı sunan Yüksek Lisans öğrencilerimiz Betül Polat, İrem Dursun, Merve Yücetürk, Pakize Köytepe Onur ve Semanur Bayram’a teşekkür ederim. Çalış- manın son halini okuyan Ar. Gör. Tuğba Şahbaz’a ve de sürecin en başından itibaren defaten okuyan, değerli katkılarıyla bu hale gelmesinde çok büyük emeği olan Dr.
Öğr. Üyesi Mustafa Necati Barış’a en içten şükranlarımı sunarım. Son olarak kendi- lerine ait vakti akademik çalışmalarımla paylaşma nezaketini gösteren kıymetli eşim
Abbâsîler (750-1258)
750-1258 yılları arasında İslâm coğrafyasında hüküm süren hanedandır. İdarecileri, Hz. Muhammed’in amcası Abbas b. Abdülmuttalib’in soyundan geldikleri için hanedan Abbâsîler olarak isimlendirilmiştir. Abbâsîler, Hz. Muhammed’in amcası Abbas’ın torunlarından Muhammed b. Ali liderliğinde başlayan bir ihtilal süreci sonucunda Emevî hanedanını devirerek yönetimi ele geçirmişler ve onların hâkim oldukları coğrafyayı yönetmişlerdir. Emevî yönetiminden memnun olmayan grupların kolektif bir ruha büründürülmesi Abbâsîlerin ihtilal sürecindeki en önemli başarısıdır. İhtilalin meşruiyeti İslâm toplumunu yönetme hakkının peygamberin ailesinde olduğu yönündeki argümanla sağlanmaya çalışılmıştır.
İhtilal için belirlenen “er-Rızâ min Al-i Muhammed” (Muhammed ailesinden razı olunacak kişi) sloganı doğrudan bir kişi veya zümreyi işaret etmemesi sebebiyle muğlaktır. Bununla birlikte bir o kadar da geniş bir kitlenin sempatisini kazanmaya yöneliktir. Abbâsî ihtilali İslâm tarihinde bir hanedan değişiminden çok daha büyük izler bırakmıştır.
Abbâsîler döneminde özellikle başkentin Bağdat’a nakliyle birlikte devletin yönetim anlayışında Sâsânî yansımaları, Fars ve Türk kültürünün izleri görülmeye başlanmıştır. Ayrıca Arap olmayan toplumlar arasında hızlanan İslâmlaşma süreciyle İslâm’ın evrensellik vurgusu kuvvetlenmiştir. Yönetim sahasında Sâsânîlerin patrimonyal monarşi geleneği uyarlanarak uygulanmış ve bu gelenek sonraki Müslüman devletlere de örneklik teşkil etmiştir.
Mansur, Hârûnürreşid ve Me’mun gibi idealist, irade sahibi ve faal halifeler döneminde güçlü ve egemen bir devlet olan Abbâsîler, zaman içerisinde siyasî ve askerî güçlerini kaybetmişlerdir. Özellikle Fars ve Türk unsurun güç mücadelesi devleti derinden etkilemiştir. Hanedanın varlığını sürdürebilmesi adına emirü’l- ümerâlık kurumu tesis edildiyse de istenilen netice alınamamıştır. Bu dönemden
15
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİNİN YÜZÜ 15
sonra Abbâsîler, hilafet makamının Müslümanların zihninde ifade ettiği anlam sebebiyle varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Zaman içerisinde halifeler, diğer Müslüman devletlerin hükümdarlarını meşrulaştırıcı bir hüviyete bürünmüşlerdir.
İnişli çıkışlı bir siyasî serüveni olan Abbâsîler, Moğollar tarafından yıkılmıştır.
Bununla birlikte Moğolları mağlup eden Memlüklü sultanı I. Baybars’ın son Abbâsî halifesi Müsta’sım’ın amcası Ebü’l-Kasım Ahmed’i 1261 yılında Kahire’de halife ilan etmesinden hilafetin Osmanlı Devleti’ne geçmesine kadar ki süreçte de Abbâsîler halife olarak kabul görmüşlerdir. Abbâsîler dönemi; mihne olayları, Beytü’l- Hikme’nin kurulması, hem siyasî hem de ekonomik temelli yaşanan pek çok hanedan karşıtı isyan, bilim alanında yeni keşiflerin gerçekleştirilmesi ve düşünce alanında yeni akımların ortaya çıkması gibi birçok önemli olaya sahne olmuştur (Yıldız, 1988: 31-48; Bozkurt, 2014; Saif, 2013; 1-2; Apak, 2016; Bozkurt, 2016).
Bkz.: Talas Savaşı, Mihne Olayları, Ebü’l-Abbas es-Seffâh (200), Ebû Cafer el-Mansur (200), Muhammed el-Mehdî (200), Hârûnürreşîd (200), Me’mun (200), Mu’tasımbillah (200)
Büyük Selçuklular (1038-1157)
Türk-İslâm tarihinin en büyük üç devletinden birisidir. 1040 yılında Gazneliler karşısında kazanılan Dandanakan Zaferi’yle devletleşme sürecini tamamlamışlardır.
Büyük Selçuklular XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Alparslan ve
Melikşah dönemlerinde, dünya tarihinin gördüğü en dirayetli vezirlerden olan Nizâmülmülk’ün de katkısıyla, her açıdan gücünün zirvesine ulaşmıştır. Bu dönemde sınırları, Çin bölgesinden Marmara Denizi’ne, Kafkasya’dan Mısır sınırlarına kadar uzanan; Türkistan, Hârizm, Afganistan, İran, Azerbaycan, Irak, Arap Yarımadası, Suriye ve Anadolu topraklarını içine alarak döneminin en muktedir devleti haline gelen Büyük Selçuklular, Sünnî İslâm dünyasının hamiliğini üstlenmiştir. Melikşah sonrası yaşanan hanedan içi mücadeleler devletin
131
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİNİN YÜZÜ 131
Akbaş, Mehmet, “Seyfullah” Lakabının Halid b. Velid’in Cihadına Yansıması”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, cilt: XVII, sayı: 2, s. 91-109.
Akalın, Şebnem, “Kervansaray”, DİA, Ankara, 2002, XXV, 299-302.
Akarsu, Murat, Kabile Bürokrasisi ve Hz. Osman, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2015.
Akgür, A. Necati, “Takvim”, DİA, Ankara, 2010, XXXIX, 487-490.
Akgündüz, Murat, “Şeyhülislâmlık”, İslâm Kurumları Tarihi El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yayınları, Ankara, 2013.
Aksoy, Hasan, “Fetihnâme”, DİA, İstanbul, 1995, XII, 470-472.
Altan, Ebru, “Myriokephalon (Karamıkbeli) Savaşı’nın Anadolu Türk Tarihindeki Yeri”, Türkler, 2002, VI, 630-634.
Altınay, Ramazan, “Erken İslâm Toplumunda Zenginler ve Fakirler”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2006, cilt: VI, sayı: 2, s. 197-222.
Apak, Âdem, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. El-Âs, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2001.
Apak, Âdem, Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi -3 (Emevîler Dönemi), Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016.
Apak, Âdem, Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (4) (Abbâsîler Dönemi), Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016.
Apak, Âdem, Şuûbiyye Hareketinin Tarihî Arka Planı ve Tezâhürleri: Asabiyyeden Şuûbiyyeye, İSTEM, 2008, cilt: VI, sayı: 12, s. 17-52.
Kaynaklar
Apak, Âdem, “Kerbela Hadisesi’nin Siyasi Sebebi Yezid b. Muaviye’nin Veliaht Tayin Edilmesi Meselesi Üzerine Tespit ve Değerlendirmeler”, Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri), 2010, cilt: I, s. 269-276.
Apak, Âdem, “Şuûbiyye”, DİA, Ankara, 2010, XXXIX, 244-246.
Arı, Mehmet Salih, Hz. Ebubekir ve Ridde Savaşları, Beyan Yayınları, İstanbul, 1996.
Atar, Fahrettin, “Kadı”, DİA, İstanbul, 2001, XXIV, 66-69.
Ayar, Kenan, “Dört Halife Dönemi Siyasetinde Ebû Mûsâ el-Eş‘arî”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2007, cilt: VII, sayı: 4, s. 9-80.
Ayar, Kenan, “Hâricîlerin Hz. Ali’den Ayrılış Süreci, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2008, cilt: VIII, sayı: 1, s. 45-88.
Ayaz, Fatih Yahya, Memlükler Devleti, İsam Yayınları, İstanbul, 2015.
Ayaz, Fatih Yahya, “Divan Teşkilatı ve Osmanlı Dîvân-ı Hümâyun’u”, İslâm Kurumları Tarihi El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yayınları, Ankara, 2013.
Ayaz, Fatih Yahya, “Vezir”, DİA, Ankara, 2013, XLIII, 79-82.
Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Mu’âviye b. Ebî Sufyân, OTTO, Ankara, 2018.
Aycan, “Emevîler Dönemi”, İslam Tarihi I, ed. Mehmet Özdemir, Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Ankara, 2012.
Aycan, İrfan, “Emevîler Döneminde Mevâli ve Zımmîlerin İdaredeki Rolü”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, cilt: XXXVII, s. 175-190.
Aycan, İrfan, “Emevîler Döneminde Bir İktidar Mücadelesi Örneği: Abdullah B.
Zübeyr (622-692)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2000, cilt:
XLI, s. 99-115.
Aycan, İrfan, “Muâviye b. Ebû Süfyân”, DİA, İstanbul, 2005, XXX, 332-334.
Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, Emeviler, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1993.
Aydınlı, Osman, “Mezheplerin Oluşum Sürecinde Mevâlî’nin Rolü”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003/1, cilt: II, sayı: 3, s. 1-26.
Aydınlı, Abdullah-Çakan, İsmail L., “Aşere-i Mübeşşere”, DİA, İstanbul, 1991, III, 547.
Aydoğmuşoğlu, Cihat, “Safevi Devleti Tarihi”, Gece Kitaplığı, Ankara, 2014.
Aydüz, Salim “Rasathâne”, DİA, İstanbul, 2007, XXXIV, 456-458.
133
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİNİN YÜZÜ 133
Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-1 Hz. Ebu Bekir, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2017.
Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-2 Hz. Ömer, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2018.
Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-3 Hz. Osman, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2016.
Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-4 Hz. Ali, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2018.
Azimli, Mehmet, “Hz. Hüseyin İsyanının Gerekçeleri Üzerine Bazı Mülahazalar”, Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri), 2010, cilt: I, s. 259-268.
Bakkal, Ali, “İslam Tarihinde Rasathaneler ve Cacabey Medresesi”, I. Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu 15-17 Ekim 2008 Kırşehir Bildiriler, Kırşehir, 2011, cilt: III, s. 1291-1334.
Balcı, İsrafil, Sâdık Halife Hz. Ebû Bekir, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2016.
Balcı, İsrafil, “İslam’da Kutsallaştırılmış Şiddet: Ridde Örneği”, Din ve Şiddet Tarihi, Dini, Siyasi, Kültürel, Sosyo-Psikolojik Boyutlarıyla, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2016.
Barış, Mustafa Necati, Câhiliyeden Hz. Ömer Döneminin Sonuna Kadar Yargı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2013.
Barış, Mustafa Necati, “İslam Bilim Tarihi’nde İlk Tercüme Faaliyetleri ve Bilgi Üretimine Katkısı”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017, cilt:
XXI, sayı: 3, s. 1873-1904.
Barış, Mustafa Necati, “Hz. Ömer’in Yönetim Anlayışı”, Diyanet İlmi Dergi, 54 (2018), 121-148.
Baş, Eyüp, “Karahanlılar”, İslâm Tarihi El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.
Black, Antony, Siyasal İslam Düşüncesi Tarihi, çev. Sevda Çalışkan-Hamit Çalışkan, Dost Kitapevi Yayınları, Ankara, 2010.
Bozkurt, Nahide, Abbasiler, İsam Yayınları, İstanbul, 2014.
Bozkurt, Nahide, Oluşum Sürecinde Abbasî İhtilâli, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2016.
Bozkurt, Nebi “Mukaddes Emanetlerin Tarihi ve Osmanlı Devletine İntikali”, M.Ü.
İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 13-14-15, 1995-1997, 7-26.
Bozkurt, Nebi, “Medrese”, DİA, Ankara, 2003, XXVIII, 323-327.
Bozkurt, Nebi, “Mukaddes Emanetler”, DİA, İstanbul, 2008, XXXI, 108-111.
Çakır, Zehra, “Dört Halife Döneminde Talha b. Ubeydullah”, İstem, Yıl:4, Sayı:7, 2006, s. 175-202.
Çakmak, Mehmet Ali-Dağlı, Rıfat, “II. Kılıç Arslan Zamanında Türkiye Selçuklu Devleti (1155-1192)”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, ed. Refik Turan, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.
Çavdaroğlu, Burhan Erhan, “Askeri Dönüşüm Çağında Mercidabık Ve Ridaniye Savaşları Üzerine Bir Tahlil”, Ulakbilge, 2017, Cilt 5, Sayı 14, 1269-1284.
Çelik, Aydın, Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171), TTK, Ankara, 2018.
Çiçek, Mustafa, “Hz.Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Zübeyr b. el-Evvâm”, İstem, Yıl:4, Sayı:7, 2006, s. 135-158.
Dabashi, Hamid, Şiizm, çev. Belgin Çallı, Yarın Yayınları, İstanbul, 2015.
Darling, Linda T., “Ottomans (1299-1924)”, The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton, 2013.
Daş, Abdurrahman, “Nakîbü’l-Eşrâflık”, İslâm Kurumları Tarihi El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yayınları, Ankara, 2013.
Demircan, Adnan, Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri, Beyan Yayınları, İstanbul, 2015.
Demirci, Mustafa, “İlk Devir İslam Tarihinde “Fey” Kavramının Gelişim Bağlamında İktisâdî Kaynakların Paylaşımı Tartışmaları”, İslâmî Araştırmalar, 2003, cilt:
XVI, sayı: 4, 596-606.
Demirci, Mustafa, “İkta”, DİA, İstanbul, 2000, XXII, 43-47.
Demirkent, Işın, “Haçlılar”, DİA, İstanbul, 1996, XIV, 525- 546.
Dia, “Gümrük”, DİA, İstanbul, 1996, XIV, 260-263.
Dia, “Haydar”, DİA, İstanbul, 1998, XVII, 24.
135
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİNİN YÜZÜ 135
Ecer, A. Vehbi, “Abdullah b. Zübeyr’in Halifeliği ve Kurduğu Devlet”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, sayı: 10, s. 153-162.
Efendioğlu, Mehmet, “Hâlid b. Velîd’e Yönelik Tenkitlerin Mahiyeti Üzerine”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 2004, cilt: II, sayı: 1, s. 51-79.
Efendioğlu, Mehmet, “Zübeyr b. Avvâm”, DİA, Ankara, 2013, XLIV, 522-524.
Emecen, Feridun, “Mercidâbık Savaşı”, DİA, Ankara, 2004, XXIX, 174-176.
Emecen, Feridun, “Ridâniye Savaşı”, DİA, İstanbul, 2008, XXXV, 87-88.
Erdoğan, Selçuk, Kandilli Rasathanesi Yerleşimindeki Korunması Gerekli Kültür Varlıklarının Envanteri ve Dürbün Binası Restorasyon Projesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2011.
Erkal, Mehmet, “Beytülmâl”, DİA, İstanbul, 1992, VI, 90-94.
Erkal, Mehmet, “Cizye”, DİA, İstanbul, 1993, VIII, 42-45.
Erkocaaslan, Recep, Hz. Âişe’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Hz. Peygamber Sonrası İslâm Tarihindeki Rolü, Beyan Yayınları, İstanbul, 2016.
Erul, Bünyamin, “Talha b. Ubeydullah”, DİA, Ankara, 2010, XXXIX, 504-505.
Eymen, Fuâd es-Seyyid, “Fâtımîler”, DİA, İstanbul, 1995, XII, 228-237.
Fayda, Mustafa, Hulefâ-yı Râşidîn Devri (Dört Halife Dönemi), Kubbealtı, İstanbul, 2014.
Fayda, Mustafa, “Hz. Ömer ve Fey” İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, 1982, sayı: 5, s.
193-202.
Fayda, Mustafa, “Aişe”, DİA, İstanbul, 1989, II, 201-205.
Fayda, Mustafa, “Bedevî”, DİA, İstanbul, 1992, V, 311-317.
Fayda, Mustafa, “Ebû Bekir”, DİA, İstanbul, 1994, X, 101-108.
Fayda, Mustafa, “Emîrü’l-Mü’minîn”, DİA, İstanbul, 1995, XI, 156-157.
Fayda, Mustafa, “Fetih”, DİA, İstanbul, 1995, XII, 467-470.
Fayda, Mustafa, “Fey”, DİA, İstanbul, 1995, 511-513.
Fayda, Mustafa, “Hâlid b. Velîd”, DİA, İstanbul, 1997, XV, 289-292.
Fayda, Mustafa, “Ömer”, DİA, İstanbul, 2007, XXXIV, 44-51.
Fayda, Mustafa, “Zimmî”, DİA, Ankara, 2013, XLIV, 428-434.
Fığlalı, Ethem Ruhi ““Sakîfe” Olayı veya Hz. Ebu Bekir’in Halife Seçimi”, İslâm Medeniyeti, 1982, cilt: V, sayı: 3, s. 7-27.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Ali”, DİA, İstanbul, 1989, II, 371-374.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Cemek Vak‘ası”, DİA, İstanbul, 1993, VII, 320-321.
Fığlalı, Ethem Ruhi “Hâricîler”, DİA, İstanbul, 1997, XVI, 169-175.
Fığlalı, Ethem Ruhi “Hasan”, DİA, İstanbul, 1997, XVI, 282-285.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Hüseyin”, DİA, İstanbul, 1998, XVIII, 518-521.
Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, TTK, Ankara, 2002.
Guo, Li, “Mamluks (1250-1517)”, The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton, 2013.
Gündüz, Tufan, “Safevîler”, DİA, İstanbul, 2008, XXXV, 451-455.
Halaçoğlu, Yusuf, “Ankara Savaşı”, DİA, İstanbul, 1991, III, 210-211.
Hashmi, Sohail H., “abodes of Islam, war, and truce”, The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton, 2013.
Hatalmış, Ali, “İslam’ın İlk Dönemlerinde İdari Hayatta Köle ve Mevali”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, cilt: XIII, sayı: 2, s. 151-171.
Hatalmış, Ali, “Emevî Halifelerinden Kaynaklı Ayrışmalara Karşı Ömer b. Abdülaziz’in İslam Toplumunu Yeniden İnşa Çabası”, Mukaddime, 2017, cilt: XIII, sayı: 2, s. 135-154.
Hatiboğlu, İbrahim, “Sa‘d b. Ebû Vakkâs”, DİA, İstanbul, 2008, XXXV, 372-374.
Hunkan, Ömer Soner, “Satuk Buğra Han”, DİA, İstanbul, 2009, XXXVI, 181-182.
İlhan, Avni, “Bâtıniyye”, DİA, İstanbul, 1992, V, 190-194.
İnalcık, Halil, “Vezir”, DİA, Ankara, 2013, XLIII, 90-92.
İpşirli, Mehmet, “Harem (Osmanlı Devleti’nde Harem)”, DİA, İstanbul, XVI, 135- 138.
İpşirli, Mehmet, “Şeyhülislâm”, DİA, Ankara, 2010, XXXIX, 91-96.
Kallek, Cengiz, “Haraç”, DİA, İstanbul, 1997, XVI, 71-88.
Kandemir, M. Yaşar, “Ebû Mûsâ el-Eş‘arî”, DİA, İstanbul, 1994, X, 190-192.
Kapar, M. Ali, Halifeliğin Emevîlere Geçişi ve Verasete Dönüşmesi, Beyan Yayınları, İstanbul, 1998.
137
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİNİN YÜZÜ 137
Karaca, Filiz, “Hil’at (Osmanlı’da Hil’at)”, DİA, İstanbul, 1998, XVIII, 25-27.
Kazıcı, Ziya, “Osmanlılarda Şeyhülislâmlık Müessesi”, Diyanet İlmi Dergi, 1979, cilt:
XVIII, sayı: 5, s. 292-299.
Kenanoğlu, M. Macit, “Vergi”, DİA, Ankara, 2013, XLIII, 52-58.
Kılıç, “Ribat, Kervansaray”, İslâm Kurumları Tarihi El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yayınları, Ankara, 2013.
Kılıç, Ünal, “Kerbela Vakası (Tarihi Süreç)”, Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri), 2010, cilt: I, s. 15-48.
Koca, Salim, Selçuklular’da Ordu ve Askerî Kültür, Berikan Yayınevi, Ankara, 2005.
Korkmaz, Mehmet, Ebu Ubeyde b. Cerrah Hayatı ve Şahsiyeti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 1997.
Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III. Cilt: Alparslan ve Zamanı, T.T.K. Basımevi, Ankara, 2011.
Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Sakîfetü Benî Sâide”, DİA, İstanbul, 2009, XXXVI, 11- 12.
Küçükaşçı, Mustafa S., “Tarihî Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı”, Osmanlı Araştırmaları, 2009, sayı: 33, s. 087-130.
Kütükoğlu, Mübahat S., “Ferman”, DİA, İstanbul, 1995, XII, 400-406.
Maşalı, Mehmet Emin, “Mushaf”, DİA, İstanbul, 2006, XXXI, 242-248.
Merçil, Erdoğan, Gazneliler Devleti Tarihi, TTK, Ankara, 2007.
Merçil, Erdoğan, “Gazneliler”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, 480-484.
Nizamü’l-mülk, Siyasetname, çev. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
Ocak, Ahmet, “Bir Terör Örgütü Olarak “Bâtınilik” ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”, Dinî Araştırmalar, 2004, cilt: VII, sayı: 20, s. 163-178.
Onat, Hasan, “Şiiliğin Doğuşu, İlk Şiî Fikirler ve İlk Şiî Hareketler”, İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.
Önkal, Ahmet, “Abdurrahman b. Avf”, DİA, İstanbul, 1988, I, 157-158.
Önkal, Ahmet, “Amr b. Âs”, DİA, İstanbul, 1991, III, 79-81.
Önkal, Ahmet, “Ebû Ubeyde b. Cerrâh”, DİA, İstanbul, 1994, X, 249-250.
Öz, Mustafa, “Ehl-i Beyt”, DİA, İstanbul, 1994, X, 498-501.
Öz, Mustafa, “Şîa”, DİA, Ankara, 2010, XXXIX, 111-114.
Öz, Mustafa, “Zülfikar”, DİA, Ankara, 2013, XLIV, 553-554.
Öz, Şaban, “Kırtâs Hadisesi Ve İlgili Rivayetlerin Tenkîdi –İbn Sa‘d Özelinde-“, Hikmet Yurdu, 2009, cilt: II, sayı: 3, (1936-2008) Prof. Dr. Zahit Aksu Anısına, s. 275-286.
Özaydın, Abdülkerim, “Türkler’in İslâmiyet’i Kabulü”, Türkler, Ankara, 2002, IV, 257.
Özaydın, Abdülkerim, “Karahanlılar”, DİA, İstanbul, 2001, XXIV, 404-412.
Özaydın, Abdülkerim, “Kılıcarslan II”, DİA, Ankara, 2002, XXV, 399-403.
Özaydın, Abdülkerim-Bozkurt, Nebi, “Harem”, DİA, İstanbul, 1997, XVI, 132-135.
Özdemir, Mehmet, Endülüs Müslümanları (Siyasi Tarih), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2012.
Özdemir, Mehmet, “Endülüs”, DİA, İstanbul, 1995, XI, 211-225.
Özel, Ahmet, “Dârülharb”, DİA, İstanbul, 1993, VIII, 536-537.
Özel, Ahmet, “Dârülislâm”, DİA, İstanbul, 1993, VIII, 541-543.
Özgüdenli, Osman G., Selçuklular I. Cilt: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), İSAM Yayınları, İstanbul, 2013.
Özkan, Mustafa, “Siyasal-Sosyal Gelişmeler Karşısında Hz. Aişe’nin Duruşu Üzerine”, Diyanet İlmi Dergi, 2009, cilt: XLV, sayı: 1, s. 57-74.
Palabıyık, M. Hanefi, “Gaznelilerin Hindistan Seferleri”, EKEV Akademi Dergisi -Sosyal Bilimler-, 2007, cilt: XI, sayı: 32, s. 139-152.
Palabıyık, M. Hanefi, “Gazneliler”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti, ed. Muhammet Hanefi Palabıyık-Osman Çetin, Siyer Yayınları, İstanbul, 2018, VIII, 349-403.
Rahman, Sayeed S., “Mawlid”, The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton, 2013.
Saif, Mashal, “Abbasids (750-1258)”, The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton, 2013.
Sarıçam, İbrahim, Hz. Ebu Bekir, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
Sarıçam, İbrahim, Hz. Ömer, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2010.
139
KAVRAM HARİTALARI / İSLÂM TARİHİNİN YÜZÜ 139
Sarıçam, İbrahim, Hz. Osman, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2014.
Sarıçam, İbrahim, “Emevîler’de Kültür ve Medeniyet”, İslam Tarihi I, ed. Mehmet Özdemir, Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Ankara, 2012.
Sarıçam, İbrahim-Erşahin, Seyfettin, İslâm Medeniyeti Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2008.
Sarıkaya, Meliha Y., “Zülfikar (Türk Edebiyatı)”, DİA, Ankara, XLIV, 554-556.
Sertoğlu, Midhat, Osmanlı Tarih Lügatı, Kurtuba Kitap, İstanbul, 2015.
Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Hz. Hüseyin ve Kûfeliler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2005, cilt: XI, sayı: 33, s. 475-500.
Söylemez, Mehmet Mahfuz, “İlk Dönem İslam Toplumunda Gayrimüslimlerin Yeri:
Haklar ve Hoşgörü”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, sayı:
22, s. 99-124.
Şeker, Mehmet, “İslâm’da Astronomi ve Rasathâneler”, Diyanet İlmi Dergi [Diyanet Dergisi], 1979, cilt: XVIII, sayı: 4, s. 243-248.
Şeker, Mehmet, “Hil’at”, DİA, İstanbul, 1998, XVIII, 22-25.
Taneri, Aydın , “Hâcib”, DİA, İstanbul, 1996, XIV, 508-511.
Taşağıl, Ahmet, “Talas Savaşı”, DİA, Ankara, 2010, XXXIX, 501.
Tekin, Mustafa, “Kur’an-ı Kerim’de Bedevilik Dini Sosyolojik Yaklaşım”, İslam Araştırmaları, Yıl: 2 Sayı: 3, Mayıs 2009, 102-114.
Tor, D. G., “Ghaznavids”, The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton, 2013.
Turan, Refik, “Türk ve İslam Tarihinin İhtişamlı Halkası: Selçuklular”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, ed. Refik Turan, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.
Turtûşî, Ebu Bekr ibn Ebi Rendeka Muhammed b. Velid b. Muahmmed, 520/1126, Sirâcu’l-Mülûk: Siyaset ahlakı ve ilkelerine dair, haz. Said Aykut, İnsan Yayınları, İstanbul, 2011.
Yücesoy, Hayrettin, “Mihne”, DİA, İstanbul, 2005, XXX, 26-28.
Üzüm, İlyas, “Mezhep”, DİA, Ankara, 2004, XXIX, 526-532.
Varol, M. Bahaüddin, “Ehl-i Beyt Kavramının Tarihî Gelişim ve Değişim Süreci”, Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi, 2014, sayı: 23, s. 16-19.
Yazar, Nurullah, “İslâm Medeniyetinde Yönetim Sanatı”, İslâm Medeniyeti Tarihi El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yayınları, Ankara, 2017.
Yazar, Nurullah, Büyük Selçuklu Devleti’nde İktidar Mücadeleleri, Otto, Ankara, 2018.
Yazıcı, Nesimi, “Türklerin İslâmiyet’i Kabulü”, İslâm Tarihi El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.
Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâsîler”, DİA, İstanbul, 1988, I, 31-48.
Yılmaz, Saim, “Veliaht”, DİA, Ankara, 2013, XLIII, 28-30.
Yılmaz, Ali, “Aşere-i Mübeşşere Algısının Tarihsel Gerçeklik Perspektifinde Değerlendirilmesi”, İSTEM, 2017, cilt: XV, sayı: 29, s. 79-101.
Yiğit, İsmail, “Emevîler”, DİA, İstanbul, 1995, XI, 87-104.
Yiğit, İsmail, “Memlükler”, DİA, Ankara, 2004, XXIX, 90-97.
Yiğit, İsmail, “Mevâlî”, DİA, Ankara, 2004, XXIX, 424-426.
Yiğit, İsmail, “Osman”, DİA, İstanbul, 2007, XXXIII, 438-443.
Yiğit, İsmail, “Ömer b. Abdülazîz”, DİA, İstanbul, 2007, XXXIV, 53-55.
Yiğit, İsmail, “Sıffîn Savaşı”, DİA, İstanbul, 2009, XXXVII, 107-108.
Yüksel, Musa Şamil, “Dönemin Arap Kaynaklarına Göre 'Ankara Savaşı'”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XXV, Sayı 1, Temmuz 2010, 351-369.
