•HK**
R e s i m : 1 D i v a n h a n e n i n e s k i h a l i
KANLICA'DAKİ A M C A Z A D E HÜSEYİN PAŞA YALISI VE Y A P I L A N ONARIM
Y. Mimar Cahide TAMER
Boğazın iki yakasına, Türk İstanbulun eşsiz birer ziyneti olarak serpilen eski yalılarımız gün geçtikçe azalmaktadır. Hattâ bugün, bir iki yüz sene evvelki sivil mimarî örneklerine hemen he-men hiç rastlıyamıyoruz. Elde kalabilenler ise şüp-hesiz büyük ihmallerin kurbanı olmuş, harap, bi-tik bir hale gelmişlerdir.
Konumuzu teşkil eden Amcazade Hüseyin Paşa yalısı bunların en güzel ve eskisi, fakat o nis-bette de en feci durumda olanıdır diyebiliriz.
Amcazade Hüseyin Paşa, Köprülü ailesine mensup olup, devletin tehlikeli günlerinde Sadra-zamlığa getirilmiş (1697), Karlofça muahedesini akde muvaffak olmuş bir diplomattır. Tarihler kendisinin zeki ve muktedir olduğu kadar güzel sanatlarla da alâkadar olduğunu kaydederler.
Vakfiyesi Hicrî 1113 (milâdî 1701) olan bu
e-serin bu tarihten bir iki sene evvel inşa edildiği anlaşılmaktadır.
Karlofça muahedesini tasdik ettirmek üzere İstanbula gelen Avusturya elçisine bu yalıda veri-len mükellef ziyafeti anlatan vak'anüvisler bina-nın ihtişam ve debdebesinden de takdirkâr bir üs-lûpla bahsederler. Bugün de bu tarihî kâşaneden kalan bir (Divan yeri) dir. (Resim I). Asıl yalı ve harem kısmı, 1874 harbinde muhacir yerleştiril-mesi yüzünden pek kısa bir zamanda harap olmuş, ve sonraları yıktırılarak ortadan kaldırılmıştır.
bulunama-R e s i m : 2. D i r e k l e r y e r i n e k o n a n e l i b ö ğ r ü n d e l e r
Ctfcm/o/f MİsarmJa C?"" c )jvs<ym. fi. fattı f/mı ,
yûktık rrı fer A/e/c 7t "r?er-S a l o n u n p l â n ı
makta idi. Bu acıklı durumu haber alan «Türkiye Anıtlarının Korunmasına ve Onarılmasına Yar-dım Derneği» (1) bu tarihî binayı tehlikeden kur-tarmak için beş bin lira ayırarak, Derneğin Müşa-vir Âzası Bay Tahsin Öz'e gönderdi.
Resim: 3. Yalının tamirden sonra görünüşü
Bu gibi değerli ve tarihî binaların tamirinin. Millî Eğitim Bakanlığının nezareti altında yapıl-ması da meşrut bulunduğundan Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü de beni bu onarım ile görev-lendirdi. Bir teveccüh addettiğim bu zor ve me-suliyetti işi başarabilmek için yapabildiğim son-dajlar neticesinde vaziyeti şöyle tesbit ettim:
I — Binanın istinat ettiği duvarlar, belki de-nizin harçlarını yemesinden, boşaltmasından, bel-ki de daha az muhtemel olmakla beraber, bidayet-te kuru olarak işlenmiş olmalarından, sadece ha-riçten ince bir harç tabakasının derzlediği kuru duvar halinde idiler. Binaenaleyh binayı değil, kendilerini bile taşımaktan âcizdiler ve pek yakın zamanda göçmeleri mukadderdi.
II — Denize doğru uzanan kısmı takviye maksadiyle konmuş servi direkler, alt kısımları çok incelmiş, çürümüş, bazıları da oturmak
sure-tiyle boşalmış olduklarından kendilerinden bek-lenen işi göremez hale gelmişlerdi.
III — Diğer taraftan bu çıkma kısım, beden duvarının oturtulmuş olduğu döşeme kirişlerinin hemen hepsinin kırılması yüzünden (Resim III) sözü geçen direklere yaslanmak istiyerek denize doğru tehlikeli bir surette sarkmış bulunuyordu.
IV — Beden duvarlarının altındaki tabanlar ise, bazı yerlerde deniz suyu, bazı yerlerde de ze-mindeki toprak dolgu tesiriyle çürümüş, ve bin-netice bu tabana istinat eden direkler de otura-rak, döşemede, duvarlarda çöküntü ve yükselme-ler meydana gelmişti. Konsol çalışan ve binanın bütün köşe yükünü taşımakta olan tabanlardan biri ise korkunç bir şekilde çatlamıştı. Diğer ta-raftan beden duvarlarının arkasını teşkil eden direklerden bilhassa kubbeyi tutan ikisi çürümüş ve bu yüzden meydana gelen çöküntü tesiriyle
Resim: 4. Yalının istinat ettiği ettiği direkler bir kısım yıkık
ve tahta perde ile örtülmüş halde.
müzeyyen dolap kapakları, lâmbriler kırılmış ve döşeme de meyletmişti.
V — Döşeme kaplamasının bir kısmı her ne kadar eski geniş kalaslarını muhafaza etmekte ise de büyük bir satıh muahharen ince, âdi tahtalar-la kaptahtalar-lanmıştı. Buntahtalar-lar faztahtalar-la çürük olup söküldük-ten sonra tekrar döşenmelerine imkân yoktu.
VI — Dış kaplama, yer yer orijinal örnekler ihtiva etmekle beraber esas itibariyle muhtelit devirlerde pek itinasızca kısmen yalı baskısı olarak, kısmen de lâmbalı tahtalarla yapılmıştı. Bun -lar da çok çürümüş olduk-larından parçalanmadan sökülmeleri kabil değildi.
VII — Salonun merkezindeki mermer havuz, eski resimlerinde görülen kapak kubbeyi tama-men kaybettiği gibi altındaki duvarın çökmesi yüzünden ufkiyeti de bozulmuş, derzlerinden açıl-mıştı.
VIII — Zamanında ufak bir kiremit aktarıl-masının ihmali yüzünden senelerce içeri akan yağ-mur suları yalnız o nefis tavan tezyinatını harap etmekle kalmamış, ayni zamanda, çatı bağlama-larını, mertek ve kiremit altı tahtalarını da tama-men çürütmüştü.
IX — Mevcut pencere çerçevelerinin hemen hepsi harap, camları kırık ve noksandı.
X — Bütün bunlardan başka binanın ufkiye-tini kaybettiren şakulî çöküntülerden ayrı olarak bir de ufkî açma görülüyordu.
Yukarıda hülâsa edilen çok tehlikeli durum kar-şısında maddî imkânsızlığı göz önünde tutarak en âcil tedbirleri almağı ve hiç olmazsa bir müddet daha bu eşsiz sanat eserinin hayatını korumağı dü-şündük, bu maksatla:
1 — Evvelâ binayı deniz tesirine mukavim, yük taşıyabilecek kudrette sağlam bir duvara o-turtmağa karar verdik.
Bunun için de, bu kısmı askıya alarak, deniz cephesinde boydan boya uzanan moloz haline gel-miş alt duvarı sağlam temele kadar söküp yeni-den ördük. Zamanla yıkılmış ve yerine tahta per-de çekilmiş kısmı da temelper-den itibaren yeniper-den inşa ettik. Yerinde yaptığımız eti'ıdler ve eski resimler burasının bir kayıkhane olamıyacağını belirtti. (Resim IV).
2 — Mevcut direklerin, evvelce bahsettiği-miz gibi, hiç bir vazife göremediklerinden sökül-meleri icap etti. Yerlerine yenilerini koymağı dü-şünmedik. Zira, dalgaların yaptığı sarsıntının bu direkler vasıtasiyle yalıya intikalini önlemeği uy-gun bulmakla beraber, yaptığımız araştırmalarda
direklerin muahhar olup esas inşaatta eli böğrün-deler kullanıldığını tesbit ettik ve duvarların yapı-lışında bıraktığımız kademeye, beden duvarların-dan gelen yükleri alacak noktalarda «eli böğrün-de» dediğimiz eğri ağaçları oturttuk ve bunları deniz tesirine karşı izole ettik. (Resim II, III,).
3 — Döşeme kirişlerinin, çürük ve kırıkları ayıklandı. İşe yarar halde olanları kullanılarak yeniden kirişleme yapıldı, deniz tesirine maruz kalan kısımları izole edildi.
4 — Pek fena durumdaki tabanlardan ikisi değiştirildi. (Bunlardan biri konsol olarak çalış-makta idi). Fazla çürümüş olan bir diğeri maale-sef maddî imkânsızlık yüzünden ele alınama-dı.
Çıkmanın oturduğu tabanlardan birinin teh-likeli bir tarzda çatlamış olduğunu yazmıştık. Bu taban, köşe ve orta dikmelerden bütün yükü kon-sol çalışarak taşımak mecburiyetinde olduğundan takviyesi elzemdi. Bu sebeple bütün sıkleti demir bir kiriş üzerine oturtmak zorunda kaldık. Bu su-retle binayı bu noktadan kurtarmış olduk. Bugün-kü ilk adımı, daha geniş maddî imkânlar sağlıya-cak yenilerinin takip edeceğini ümit ve temenni et-tiğimizden, bu kısmın, binanın bünyesine daha uygun bir şekilde tamir ve takviyesini o devreye bıraktık.
Kubbe köşe dikmelerinin değiştirilmesi pek lüzumlu olmakla beraber, bu takdirde kubbenin ve binanın dıştan ve içten pek itinalı bir şekilde askıya alınması icap ettiğinden, ameliyenin fazla masrafa mütevakkıf olduğu düşünülerek maale-sef bundan da sarfınazar edilmiştir.
5 — Döşeme kaplaması, ağaçlar mümkün mer-tebe düzeltilerek aynen kaplanmıştır. Fakat ba-zıları pek çürük ve ince olduğundan zayiat ver-miş ve bu yüzden bir kısım satıh açık kalmıştır. 6 — Dış kaplama, beden duvarlarındaki tak-viye ameliyesi esnasında sökülmüş pek çürükleri tekrar kaplanamadığından, bunlardan boşalan yerlere yeni kaplama yapılmıştır. Burada göz ö-nünde tutulan yegâne gaye binayı hava tesirleri-ne karşı mehma imkân korumaktır. Binaenaleyh binanın restorasyon tamiri mevzuubahis olduğu zaman, bunların hususî surette biçtirilerek mev-cut orijinallerinin şekil ve eb'adında hazırlatılacak kaplama tahtalariyle değiştirilmeleri icap eder.
7 — Ortadaki mermer havuz da ele alınmış, ufkî vaziyete getirilerek takviye edilmiş ve derz-lenmiştir.
8 — Malî imkânsızlık yüzünden maalesef ça-tıda basit bir kiremit aktarılması ve muvakkat bir dere tamirinden başka bir şey yapılamamıştır.
(Baş tarafı 251 inci sayfada)
Halbuki evvelce bahsettiğimiz veçhile bura-da yapılacak bir hayli iş vardır. Aşıklar, mertek-ler, kiremit altı tahtalarının değiştirilmesi ve bu-na zamimeten çatı bağlamalarının demir aksam ile raptı iktiza ederdi.
9 — Pencere çerçeveleri de, ekserisi çok es-kimiş hattâ dağılmış oldukları halde ele alınama-mıştır. Bu suretle, camların tamamlanmasından beklenen faydalar da pek muvakkat olmuş demek-tir.
10 — Binanın şakulî çöküntüleri yalnız tak-viye edilen kısımlarda izale edilebilmiştir. Ufkî açılma ise lâma demirleriyle bağlanmak suretiyle alt kısımlar da kısmen uzatılmıştır. Eğer yeni bir tamir imkânı hasıl olursa, çatı tamiri esnasında bu açılma keyfiyeti esaslı bir şekilde halledilebilir kanaatindeyim.
Yukarıda on madde halinde topladığımız ö-narım yer yer işaret ettiğimiz veçhile, bu eşsiz eseri pek yakın bir ölümden muvakkaten kurtar-mış bulunuyor. Bu hususta «Türkiye Anıtlarının Korunmasına ve Onarılmasına Yardım Derneği» nın maddî yardımı hiç şüphesiz sitayişle anılmalı-dır. Nâçiz çalışmalarımda benden yardımlarını e-sirgemiyen sayın müdürüm Bay Tahsin Öz'e de burada bir kere daha teşekkürü vazife bilirim.
Yalnız, anlatmağa çalıştığım veçhile maddî imkânsızlıklar yüzünden pek mübrem bir çok iş-leri yapamamak zorunda kalmış bulunuyoruz. Bu suretle bir feci âkıbeti sadece geciktirdik. Binaen-aleyh bu binanın daha geniş bir tahsisatla, şümul-lü bir surette onarılması kaçınılmaz bir mecburi-yettir.
1 0 / X I I / 1 9 4 7 İstanbul Topkapı Sarayı Restorasyon Murakıbı
Yüksek Mimar Cahide TAMER
( Baş taralı 279 ncu sayfada )
z a m a n ı n z a r u r e t l e r i n e g ö r e b u b ö l g e l e r a r a s ı n d a t a k d i m t e h i r y a p ı l m a s ı n d a h i ç b i r m a h z u r y o k t u r . Ç a r ş a m b a k a s a b a s ı n d a i n ş | a a t m a l -z e m e s i : E t r a f ı n o r m a n l ı k o l m a s ı m ü n a s e b e t i y l e k e r e s t e p e k u c u z a m a l e d i l m e k t e d i r . A y n i z a m a n d a t u ğ l a , t a ş , k u m v e ç a k ı l m e b z u l b u l u n m a k t a d ı r . B u r a d a y a p ı l a c a k i n ş a a t sis_ t e m i d e p r e m m m t a k a l a r ı i ç i n h a z ı r l a n a n t a l i m a t n a m e n i n a h ş a p i s k e l e t l i v e k â r g i r b i n a l a r i ç i n k a b u l e d i l e n e s a s l a r a y -n e -n k a b u l e d i l m i ş t i r . B u e s a s l a r d a i r e s i -n d e -n u m u -n e o l a r a k h a z ı r l a n a c a k e v t i p l e r i n e g ö r e i n ş a a t y a p ı l a c a k o l u r s a Ç a r ş a m -b a k a s a -b a s ı k e n d i s i n e m a h s u s -b i r k a r a k t e r i h a i z o l a c a k t ı ı B i n a r e n k l e r i , s a d e v e y e ş i l l i k l e r e h e m a h e n k b i r v a z i y e t t e b u l u n m a s ı i c a p e d e r . Aşı, b e j v e y a k i r e m i d i v e b u n a m ü n a s i p r e n k l e r t a v s i y e o l u n u r . Ç a t ı , s a ç a k v e p e n c e r e k a r e k t e r l e r ' ı h a z ı r l a n a c a k n ü m u n e e v t i p l e r i n d e t e s b i t e d i l m i ş l e r d i r . S o n u ç : R a p o r u m u z u s o n s ö z ü m ü z l e b a ğ l a m a d a n e v -v e l , ş u n u t e b a r ü z e t t i r m e k i s t e r i m k i Ç a r ş a m b a k a s a b a s ı için h a z ı r l a n a n i m a r p l â n ı n d a h e r h u s u s i ç i n m ü s a i t b i r ş e k i l d e te_ s i s e d i l m i ş iş y e r l e r i , s ı h h i i k a m e t g â h l a r ı , i s t i r a h a t , e ğ l e n c e y e r l e r i n i i h t i v a e d e n v e a r a n ı l a n h e r t ü r l ü e v s a f ı c a m i b i r k ü l m e y d a n a g e t i r i l m e s i v e b u s u r e t l e y a b a n c ı l a r i ç i n ş e h r i g ö r m e ğ e v e s i l e t e ş k i l e d e c e k t a r z d a b i r p a n a y ı r ş e h r i o l a r a k Ç a r ş a m b a k a s a b a s ı n ı n S a m s u n v i l â y e t i n i n g ö z b e b e ğ i , d e ğ e r l i b i r p a z a r m e r k e z i h a l i n e i f r a ğ ı i ç i n v e b u g ü n k ü m e d e n î h a y a -t ı n h e r -t ü r l ü i h -t i y a c a c e v a p v e r e c e k b i r ş e h r i h a l i n e i f r a ğ ı i ç i n b ü t ü n ş a r t l a r Ç a r ş a m b a k a s a b a s ı n ı n i m a r p l â n ı n d a m e v c u t o l d u ğ u g ö r ü l ü r . 1 5 / 1 2 / 9 4 6
Y. Mimaı Reşat AKINCILAR
r
ARKITEKTİN ABONE ŞARTLARI
ÇİFT SAYISI : 2.00 Lira PRIX DUN NUMERO 1.5 Dolar ALTI AYLIĞI : 5.25 „ „ pour 6 M0IS 4 „ YILLIĞI : 10.00 „ „ „ UN AN 8 „
1 ci s e r i
Arkitektin kolleksiyonları :
beher ciltli koleksiyonu 20 Lira
1931 1932 1933 1934 1935 2 ci s e r i 3 cii s e r i 1936 1937 1938 1939 1940 1941-42 1943 1944 1945 1946 18 15
BUtUn yazılar, resimler, reklâm ve abone bedelleri Posta ile ARKİTEKT'in idare yerine gönderilmelidir, isteyenlere Reklâm tarifesi gönderilir. Adreslerini değiştiren aboneler süratle bildirmelidirler. Aksi takdirde kaybolan dergilerden
dolayı müdiirlUğUmUz sorumlu değildir
Pour tout paiement et d e m a n d e de renseignemet, ainsj que pour tout envoi de document tels que photos.artilces annonces, bibiiographie â inserer s'adresser â la Direction
