Tl if .... j J •

(1)

İ S T A N B U L

S U R L A R I N I N

T O P O G R A F Y A S I

Sanat Tarihçisi: İNCİ TUNAY

Surların Topografyasını, istanbul şehir topografyasından ayrı düşünmek yersiz olur, sanırım.

Haliç ve Marmara kıyısındaki surlar denize paralel olarak uzanırken, Kara sur-ları geçtikleri tepelere sımsıkı yapışık oia-rak beraber yükselir ve alçalırlar.

Kara surları üzerindeki değişiklikler azdır.

Haliç surlarının büyük bir kısmı evler arasında kalarak görünmez hâle gelmiştir. Marmara surları Haliç surlarına naza-ran daha iyi durumdadır. Fakat artık deniz suru olma özelliğini, önünden geçen «Sa-hil yolu» sebebi ile, kaybetmiştir.

İstanbul'u çevreliyen surların uzunlu-ğu 19.5 km. olup, 400'e yakın kulesi ve 45 kapısı vardır.

Kara surları, Xyloporta'dan başlayıp Yedikule'ye kadar uzanmaktadır. Bu kısım 6,5 km.'dir. Bugün 56 kulesi ve 14 kapısı durmaktadır. Kulelerin 34'ü kare, 17'si da-ire ve 4 tanesi altıgendir. Bir tane 7'gen ve 1 tane de 8'gen kule mevcuttur.

Kara surlarını iki kısma ayırmak daha doğru olur.

I. Kısım: Xyloporta ile Tekfur Sarayı arasındaki Blakerna bölgesi; Bu kısımda hendek yoktur. Sur bedenleri kuvetlidir.

II. Kısım: Tekfur Sarayından Yediku-le'ye kadar bölgede ise; üç bedenli sur i görülür. Önde derin bir hendek, bunun

arkasında alçak duvarlar ve küçük burç-lar daha arkada da her ikisine hakim bü-i yük surlar bulunmaktadır.

Güney'e doğru ilerledikçe kapılar bir-birini takip etmektedir. Önemli kapılardan Edirnekapı ve Topkapı'nın üzerinde otur-| duğu iki tepe arasından bir dere akardı.

Bizans devrinde bu derenin adı «Lykos» idi. Sonraları «Bayram Paşa Deresi» denil-miştir. Şimdi buradan Vatan Caddesi ge-çirilmiştir.

Topkapı'dan Yedikule'ye kadar olan kısımda surlar sağlamdır. Surların güne-ye gidildikçe hafif bir meyil aldıkları gö-rülür.

K a p ı T a r i f v e U n s u r l a r ı : Şehirlerin müdafaalarında kapıların ö-nemi büyüktür. Şehir tahkimatının en teh-likeli ve taarruzda en fazla etkilenecek kısmı olan kapıların emniyet altına alın-ması zaruri idi. Bu derece önemli olan kapının lügat anlamı: «giriş ve çıkışı te-min eden açıklıktır.»

Bu açıklığın sağ ve sol yanında ekse-riya blok mermer veya taştan söve deni-len kısım, taban kısmında alt eşik taşı,

M - .

' V,

\

Tl if

.... j J •

Mevlevihane Kapısının görünüşü ve planı

üst tarafta iki söveye dik, yere paralel vaziyette üst eşik taşı (lento) bulunur. Bazı hallerde lento devşirme malzemeden yapılırdı. Bu durumda ya bir mimari parça yahutta bir sütun gövdesi lento vazifesi görürdü.

Sur kapılar! kuleler kadar mühim bir müdafaa vasıtasıdır. Bir çok hallerde ka-natları kalın ve kuvvetli ağaçlardan yapı-lır, üzerleri de demir ve bakır levhalarla kaplanırdı.

Bazı kapılarda bu kanatların önüne

yukardan aşağıya düşen parmaklıklar da konurdu. Parmaklık, uçları sivriltilmiş ve enine direklerle birbirine tesbit edilmiş tahta veya demir kazıklardan meydana ge-lirdi. Parmaklık, halatlara veya zincirlere asılı direklerin uçları, kapı bedenindeki taş söveierde açılmış bir oyuk içinde yu-karı, aşağı kaydırılırdı .

Mevcut istanbul sur kapıları üzerinde bu tip parmaklık yatağına benzer bir oyu-ğa Mevlevihane Kapısfnda rastlanmıştır.

(2)

yukarda-ili»

WmWm

la mahalli isimler ortaya çıkmış ve bun-lar topoğrafbun-lar tarafından da benimsen-miştir. Birçok yazar aynı kapıdan değişik isim ile bahsetmiştir. Bu durumda hangi kapının orijinal isminin doğru olduğu ke-sinlikle söylenememektedir.

Yalnız bu kapılardan üç tanesini tam ve şüphesiz olarak, üzerlerindeki kitabe-lerden teşhis etmek kabil olmuştur. Bun-lar; «Yaldızlı Kapı», «Rhegium» Kapısı (Mevlevihane Kapısı) ve «Pege» kapısı ki buraya Fetih'den sonra Silivri Kapısı den-m i ş t i r .

II. Theodosios suru üzerindeki kapıla-rın birçoğu bugün mevcuttur. İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde II Theodosios dev-rine ait sikkelerin birisi üzerinde adı bi-linmeyen bir kapı tasviri görülmektedir.

Kapılar askeri ve sivil olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu ayırım hiçbir vesikaya dayanmamaktadır. Kapılar üzerinde ilmi tetkik ve etüd yapmış olan A. M. Schne-ider böyle bir ayırım kabul etmemekte onlara «yan kapı» adını vermektedir. Bu kapılardan sivillerin de, bu durumda, isti-fade etmiş olması gerekmektedir.

Hâlen mevcut sur üzerindeki kapıla-rın isimlendirilmesinde çekilen zorluk, bu-gün pek azı kalmış olan ve bulunanların da bir kısmı inşa edilmiş evlerin arkasına gizlenmiş bulunan Haliç surlarında ken-disini daha çok gösterir.

Ayrıca, Haliç surlarına nazaran çok dhaa iyi bir durumu olan Marmara sur-ları üzerindeki kapısur-ların çoğu bugün mev-cut değildir. Bunlardan bazıları ise, Osman-lı İmparatorluğu devrinden t r e n hattı döşe-nirken surla beraber ortadan kalkmıştır.

Edirnekapmın görünüşü ve planı

ki bir mazgaldan içeri çekilirdi. Bu maz-galın yanındaki mazgallar ise, kapının ko-runmasında kızgın yağ dökmeye veya ka-pıya dayanan merdivenleri itmek için kul-lanılırdı.

Kapının sağında ve solunda değişik şekillere sahip (daire, kare, çokgen) kule-ler bulunurdu. Bunlar kapı müdafaasında en önemli unsurlardı.

Surlarda, genellikle, çift kapı bulunur-du. Öndeki küçük arkadaki büyük olan bu kapı kompleksleri arasında bir de avlu yer alırdı. Bu avlular, içeri ile dışarının irti-batını kolaylaştırmaktan ziyade, düşmanın içeri girmesini zorlaştırmak gayesiyle ya-pılmışlardır. Roma devrinde ise bu

avlu-ların tahkimat unsuru olmaktan çıkıp, şe-ref avlusu halini aldığını görmekteyiz.

Bu kapılarda, İstanbul surlarında gö-rülmeyen, müdafaa hendeği üzerine inen-kalkan köprüler de kullanılmıştır. Belki esasında (Bizans Çağı'nda) vardı. Sonrala-rı artık manâsı kalmadığından bunlardan vazgeçilmiş olabilir.

İ s t a n b u l s u r

k a p ı l a r ı n ı n

i s i m l e n d i r i l m e s i

Fetih'ten sonra, şehir kapılarının oriji-nal isimleri çok çabuk unutulmuştur. Sey-yahların eserlerinde geçen isimler ise, tam olarak bir araya getirilemediğinden

(3)

zaman-•l Sp \ B T O U U

elEKT

RONİK

M A K İ N E U E R i

KOLLU

HESAP

MAKİNELERİ

_MAKİ

_^LE,İ

en kuvvetli kozlarınız

F A C I T B Ü R O M A K İ N E L E R İ . . . i ş t e i ş g ü c ü n ü z ü v e v e r i m i n i z i k a t k a t a r t t ı r a c a k e n k u v v e t l i k o z l a r ı n ı z . F A C I T m a k i n e l e r i ile z e v k l e ç a l ı ş a c a k , i ş l e r i n i z i d a h a k ı s a z a m a n d a v e e n m ü k e m m e l ş e k i l d e h a l l e d e c e k s i n i z . İ h t i y a c ı n ı z o l a n b ü r o m a k i n e l e r i n i F A C İ T ç e ş i t l e r i a r a s ı n d a n s e ç m e k l e , F A C I T k a l i t e s i v e g a r a n t i s i n e s a h i p o l a c a k s ı n ı z . F A C I T h e s a p , y a z ı v e t e k s i r m a k i n e l e r i n i t o p l u o l a r a k b i z d e v e b a y i l e r i m i z d e m u t l a k a g ö r ü n ü z . MAKİNELE.

Ankarada Satış Yeri :

BURLA Biraderler ve Şsı.

Ulus Meydanı, Koçak Han Tel. 24 2100 Karaköy. Voyvoda Cad. 52 İstanbul Tel.491766