BEDIUZZAMAN SEMPOZYUMU-III

ULUSLARARASI

• • •

BEDIUZZAMAN SEMPOZYUMU-III

20. Asırda İslâm Düşüncesinin Yeniden Yapılanması ve

Bediüzzaman Said Nursî

İlmi H eyet

Prof. Dr. Nevzat Yalçıntaş, Prof. Dr. İbrahim Canan,

Prof. Dr.Suat Yıldırım, Prof. Dr. Ahm et Akgündüz, Prof. Dr.Faris Kaya

Yaym a H azırlayan M ehm et Pakşu

T ercü m eler

A r a p ç a

Veli Sırım , Abdülaziz Hatip, Kenan Demirtaş

İ n g i l i z c e

Metin Karabaşoğlu

A l m a n c a

Nuriye Uşşak

Dizgi Nesil Basım Yayın

5 5 1 3 2 2 5

B ask ı, Cilt:

Nesil Matbaacılık A .Ş.

5 5 1 3 2 2 7

ISBN 9 7 5 - 4 0 8 - 2 7 1 - 5

©

Bu eserin yayın hakkı Nesil Basım Yayın A .Ş .'y e aittir.

♦

Sanayi Cad. Bilge Sk.N o; 2

Yenibsona / İSTAN BU L

Tel: (0 2 1 2 ) 5 5 1 3 2 2 5 pbx

İKTİSAD RİSALESİ

SABAHATTİN ZAİM*

B ed iü z z a m a n H a z re tle ri h ay atı b o y u n ca im an ı k u rtarıcı v e İslâm î y a y ıc ı ç a lış m a ­ lar y a p m ış, bü tün b ask ılara g ö ğ ü s g e re r e k m ü ’m in bir in sa n ın vasıf v e d av ra n ışla rın ı b e lirtm e y e , to p lu m u n İslâm î e s a s la r a g ö r e şe k ille n m e si için g e re k li t e m e l u n su rları g e liş tirm e y e çalışm ıştır. B u n u n için etra fın d a to p la n a n m uh lis bir in sa n h a lk a sın ı e ğ i­

te r e k b ir fid e gibi to p lu m a y a y m ıştır. D ik ilen bu fid an lar, b ilâ h a r e büyüyüp ç o ğ a la ­ rak bü tü n yurt ve cih a n sa th ın a y ay ılm ıştır. E se rle ri, çeşitli d illerde k o n u ş a n in s a n la ­ rın istifa d e sin e su n u lm u ştu r. B e d iü z z a m a n H a z re tle rin in bü tü n ça lışm a la rın d a ileri sürd üğü fik irler K u r'â n ve sü n n e te d ayan ır. B ir d iğ e r ifad e ile K u r a n v e sü n n e ti a s ­ rın idrak e d e c e ğ i b içim d e tak d im v e te fs ir e tm e y e g a y re t etm iştir.

P ro f. D r. SABAHATTİN ZAİM

1 9 2 6 , İştjp doğumlu. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi (1 9 4 7 ), Ankara Ü niver­

sitesi Hukuk Fakültesi (1 9 5 0 ) mezunu. İstanbul Üniversitesi iktisat Fakültesinde (1 9 5 3 -8 9 ) ve birçok üniversitede (Melik Abdulaziz Üniversitesi, 1 9 8 0 -8 2 , A BD Corneil Üniversitesi 1 9 5 5 -5 7 ) öğretim üyesi (Prof. Dr.) olarak görev yaptı, İslâm Kalkınma Bankası Yöneticileri Seçm e ve De - ğerlendirme Komitesi Üyeliği (1 9 7 7 -7 8 ), İslâm Konferansı İslâm Bankacılığı müşavirliği, Türk-İş Sendikacılık Koleji öğretim üyeliği (1 9 6 5 -7 6 ), Melik Abdüiaziz Üniversitesi Milletlerarası İslâm Ekonomisi Yüksek Müşavere Heyeti üyeliği (1 9 7 8 -8 2 ), Ankara ODTÜ Mütevelli Heyeti Üyeliği (1 9 7 7 -7 9 ), 1 9 8 5 ’ten beri İsiamabad (Pakistan) Milletlerarası İslâm Üniversitesi mütevelli heyeti üyeliği; Milletlerarası Endüstri İlişkileri Cemiyeti, Türk-Libya Dostluk Cemiyeti, Türkiye-Suudi Arabistan Dostluk Cemiyeti üyeliklerinde bulundu. Daha çok, İslâm ekonomisi ve İslâm ülkeleri arasında ekonom ik işbirliği imkânları araştırılması konularındaki makale ve kitaplarıyla dikkat çekti.

B a şlıca ese rle ri:

A vrupa O rtak P azarı ve T ü rkiye (1970), T ü rk iy e’nin N ü fu s M e se le si (1 9 7 3 ), İslâm m İktisadî Görüşü (1987). /sfam, kısan, Ekonomi (1992), T ü rk ve İslâm Dünyasının Yeniden Yapı/anması (1993), Ayrıca ekonomi üzerine çeşitli araştırma ve inceleme eserleri vardır.

544 M U LU S LA R A R A S I B E D İÜ ZZA M A N S E M P O Z Y U M U - III

B u g ü n k ü teb liğ in m evzuu B e d iü z z a m a n H a z re tle rin in îk t is a d R isa ie si'nin izahıdır.

B u risalen in tahlil ve izah ın a g e ç m e d e n Ö nce şu h u su su n b e lirtilm e sin d e fay d a v a r­

dır. B ed iü z z a m a n H az retleri bü tü n izah atın ı K u r’â n ve s ü n n e te d ayandırdığı için İkti­

sad î m evzuları da aynı k a y n a k la ra istin ad e d e re k in ce le m iş v e fik irlerin i bu e sa s la r a d a y an d ırm ıştır, İk tisad î m ev zu ların K u r ’â n ve s ü n n e te d ayalı o la ra k izah , tahlil v e ifad e ed ilm esi g ü n üm üzd e İslâm iktisadı adı altın d a y a p ılm ak tad ır. Ş u h ald e B e d iü z ­ z am an H azretlerin in İktisadî m ev zu lard a b e y a n ettiğ i fik irler, İslâm ik tisad ın ın te tk ik ve tahlili ç e r ç e v e s i için d e b u lu n m ak tad ır. M evzuu, bu m â n â d a ele alırsak, îk t is a d R i ­ sa le si İslâm ik tisad ın ın bir b ö lü m ü n ü e le alıp in c e le m e k te d ir. O d a İslâm d a tü k e tic i d av ran ışları m o d elid ir. B e d iü z z a m a n H a z r e tle r i d iğ e r e s e r le rin d e İslâm ik tisad ı ile ilgili m u h telif m ev zu lara d a t e m a s e tm iş ve â y e t ve h a d isle re d ayalı te fs ir ve iz a ­ h a tta bu lu n m u ştu r. Îk tis a d R i s a l e sı ’n in e sa s ı ve özü tü k etici d a v ran ışların d a israfın h a ra m olu şu n u n h ik m etin i ve m ü sb e t ve m e n fî te sirle rin i izah e tm e k te t o p la n m a k ­ tad ır. 1 I j V - j B u m ev zu , e s a s ın d a bu g ü n k ü d ü n y a m ız d a in s a n lığ ın te m e l m e se le le rin d e n birini teşk il e tm e k te d ir.

T ü k e tici d av ran ışın d a israf, h e m m ik ro ik tisat a çısın d a n , ferd in tü k etim ve ta s a r ­ ruf d e n g e le rin i b o z a r , h e m d e m a k ro ik tisa t a ç ıs ın d a n k a y n a k la rın d a ğ ılım ın ı v e e k o n o m id e k i ta s a rr u f ve tü k e tim o r a n la rın ı e tk ile r. M ille tle ra ra sı s a h a d a d a g e lir d e n g e le rin in b o z u lm a sın a yol a ça r.

B u g ü n k ü d ü n y ad a bir israf e k o n o m is i h ü küm sü rm ek ted ir. İn sa n la r d ev am lı tü ­ k e tim e teşvik ed ilm ek ted ir. İh tiy a cın ın ü stü n d e tü k e tim e y ö n e ltilm e k te d ir. L ü k s tü ­ k etim a rtm a k ta , rek lâm y olu y la s u n ’i ih tiy a ç la r o r ta y a ç ık a rtılm a k ta d ır. K u llan ılan e şy a la rın ta m ir ed ileb ilir ve d ay an ık lı o lm a sı y e rin e , h e m e n kullanılıp a tılm a sı yolu y a y g ın la ş tır m a k ta d ır . P la stik m a lz e m e le rin k ullanım ı ile “k u llan a t ” fo rm ü lü n e tic e ­ sin d e h e m ç e v r e v e ta b ia t k irle n m e k te , h e m d e k a y n a k la r tü k e tilm e k te d ir. B u ­ günkü çev re m e s e le s in in te m e lin d e tü k etim d ek i isra f y a tm ak tad ır.

F aiz g elirin in ç o ğ a lm a s ı, z ek âtın azalm ası ile b o zu lan g elir d en g eleri n e tic e s in d e , aşırı zen gin ran tiy e sınıfların lüks ve israf tem ay ü lü a rtm a k ta , üretimi k a y n a k la n o n ­ ların taleb in i k a rşıla y a ca k y ö n e s e v k e d ilm e k te , ü retim arzı bu y ö n d e g e liş m e k te d ir.

B u n a m ukabil, geliri düşük büyük in sa n k ü tlelerin in zaruri ih tiy acın ı k a rş ıla y a ca k z a ­ ruri ih tiy a ç m a lla rın ın ü r e tim in e y e te rli k a y n a k a y rılm a m a k ta , bu m a lla rd a arz v e ta le p d e n g e si b o z u lm a k ta , ü retim y eterli o lm a d ığ ın d a n fazla ta le p k arşısın d a fiy atlar artm ak tad ır. Ç ü n k ü zaru ri ih tiy a ç m alların d a ta le p elastik iy eti d üşüktür. B u n a r a ğ ­ m e n ilk zaru ri ih tiy a ç la rın ı k a rş ıla y a m a m a k ta d ır. H alb u k i d ev am lı re k lâ m , k red i, b a n k a kartı vs. im k ân ların g eliştirilm esiy le tü k etim d ev am lı teşv ik e d ild iğ in d en , r e k ­ lâm larla in san lar d aim a, d a h a ç o k , d ah a g elişm iş ve d a h a y e n i m a lla n tü k e tim e t e ş ­ vik ed ild iğ in d en büyük h a lk k ü tlesin in a ile b ü tç e s in d e g e lir -g id e r d e n g e le r i b o z u l­

m a k ta d ır. B u n u n so n u cu n d a fe rtle r ve d ev letler b o r c a g irm e k te , b in n e tic e İk tisad î hü rriy etlerin i d e k ısm en k a y b e tm e k te d ir. T ü k e tim m ey lin in n e fs a n i b a sk ısın a b o y u n e ğ e n le r , izzetin d en , g e re ğ in d e n a m u su n d a n ve h a ttâ d inî v e m a n e v î d u y g u ların d an fed ak ârlık y a p m a k zoru n d a k alm ak tad ır. R ü şv et, iltim as, irtik âp , zina bu y ü zd en ç o ­

1 “Yiyiniz, içiniz, israf etm eyiniz." Araf Sûresi, 7:31

PR OF. DR. S A B AH ATTİN Z A İM 1 545

ğ a lm a k ta , aile y ap ısı b o z u lm a k ta d ır. B ü tü n d ü n y ay a m u sallat o la n e n fla s y o n ve dış tic a re t a çık ların ın te m elin d e bu d avranış bozuklukların ın tesirin i a ra m a k lâzım dır.

B u d e n g e siz lik le r id e o lo jile r e te s ir e d e re k , so sy a lis t, m a rk sist fik irle rin o r ta y a çık m a sın a s e b e p olm u ştu r. D ü n y a k ap ita list ve so sy a list şek lin d e iki g ru b a ay rılm ış, k ıy asıy a m ü ca d e le ed ilm iştir. F a k a t tü k etic i d a v ra n ışla rın d a k i te m e l h a tt-ı h a r e k e t k aid esi, ik tisad î-ad am (h o m o -e c o n o m ic s ) d e ğ iş m e d iğ in d e n h e r iki s iste m d e de isra f ö n le n e m e m iş tir . S o s y a lis t s iste m d e zo ra k i te d b irle rle lüksü ve israfı y a y g ın la ştırıp d e n g e le m e y e çalışm ışlard ır. B u s e f e r de ü retim d e b a şa rısız old u k ların d an to p lu m u n b ü tü n ü n d ek i m a k ro d e n g e le r ca ri p la n la m a y a ra ğ m e n s a ğ la n a m a m ış tır. H ü lâ sa bu bo zu k lu k ların te m e lin d e israf alışk an lığı, şükür v e k a n a a t y ok su n lu ğu y a tm ak tad ır,

İşte İslâm m g etird iğ i p re n sip le r tü k etici d avran ışın ı K u r’â n v e s ü n n e te dayalı k a ­ id elerle d ü z e n le m e y e ç a lışa n bir M ü slü m an in sa n m o d elin i g eliştirm ek ted ir, B e d iü z ­ za m a n H azretleri I k t is a d R i s a le s i ’n d e bu nları v eciz ifad elerle dile g etirm iştir.

B e d iü z z a m a n H a z retleri İ k t is a d R i s a l e s i n d e m ese le y i şö y le v a z etm ek ted ir:

İn sa n , H a lik ın ın verd iğ i n im e tle r d e n istifad e e d e rk e n ve o n la rı k u llan ıp istih la k e d e r k e n ş ü k re tm e k le m u v azzaftır. Ş ü k re d e n in sa n A lla h ’ın k e n d isin e v erd iğ i n im e ti, o n u n kadrin i b ile re k v e d iğ er h e m cin sle rin i de d ü şü n erek , ih tiy acı ölçü sü n d e v e i h ­ tiy a c ı n is b e tin d e k u lla n m a lıd ır. Ü re tim fa a liy e tle r i İm am G a z a li’n in ta s n ifiy le ü ç g ru b a ayrılır*.

1 ) Z a r u r i i h t i y a ç m a d d e l e r i n i n ü r e t i m i : B u n la r in sa n ın b e ş te m e l ö zelliğ in in m u h a fa z a sın a y a ra y a n bütün m al v e h izm etlerin ü retim in i k a p sa r. İn sa n ın b e ş te m e l ö zelliğ i; im a n , h a y a t, akıl, ü re tm e v e se rv e t sa h ib i o lm ak tır.

2 ) Hayatı kolaylaştırıcı ve rahatlatıcı üretim faaliyetleri:

B u n la rın ü retim i y u k arıd a b e lirtile n b e ş te m e l ö z elliğ in m u h a fa z a sı v e d e v a m ı için şa rt o lm a m a k la b e r a b e r h a y a tta k i m e ş a k k a t v e g ü çlü k le ri g id e ric i v e k o n fo r u a r ttır ıc ı ü r e tim fa a liy e tle rid ir.

3 )

Zerafeti

a r t t ı r ı c ı ü r e t i m f a a l i y e t l e r i : B u n la r ra h a tlık sa ğ la m a n ın da ö t e ­ sin d e e ste tik , güzellik, z e ra fe t v e s a n a t duygularını t a tm in e y a ra y a n m al v e h iz m e t­

lerin ü retim iy le ilgilidir.

İh tiy açları bir b a ş k a ta sn ife g ö r e : 1) G ıd a, 2) G iyim , 3) H a r c a m a , 4 ) S a ğ lık , 5} E ğ itim , 6) (S o sy a l İk tisad î ve İdari) G ü ven lik , 7) U laşım ihtiyacı o lm ak , ü zere y e d i g ru p ta to p lay ab iliriz.

B u n la rd a n ilk ü çü n ü fe rtle r, k en d i s a ’y v e g ay retiy le sa ğ la m a y a çalışır. S o n d ö r­

d ü nü d e to p lu m d ü z e n in d e n m esu l o la n o r g a n la r te m in e tm e k le m ü k e lle ftir. B u m esu l o r g a n la r, h ü k ü m et ve m a h a llî id a re le r v e d iğ e r ç e ş itli k am u k u ru m la n o l a b i ­ le ce ğ i gibi v arlıkların ı A llah y o lu n d a to p lu m u n h iz m e tin e su n m u ş v âk ıfların kurduğu v a k ıflar d a o lab ilir. B u n la ra özel v e k am u se k tö r ü y a n ın d a ü ç ü n c ü s e k t ö r adı d a v e rilm e k te d ir. B u g ö re v le r, z e k â t v e s a d a k a la r y olu y la fe rd e n v ey a v erg i ve z e k â t yoluyla kam u o r g a n la rın c a k arşılan abilir.

Ş u h ald e bir to p lu m d a m ü ’m in ve m u v ah h it varlıklı fe rtle r , ih tiy a ç la rın ı k a rş ıla r­

k e n , kend i ih tiy açların ı m akul ö lçü le rd e k a rşılam ak , a rta n im k â n la rın ı, bu im k â n la ra sa h ip o la m a y a n h e m c in sle rin in istifa d e sin e su n m a k la m ü k e lle ftir. Z ira , P e y g a m b e ­ rim iz, A lla h ’ın a ffe tm e y e c e ğ i in san tip le rin d e n birisi, “d iğ er in s a n la ra k arşı yüküm lü

546 ■ U LU S LA R A R A S I B E D İÜ Z Z A M A N S E M P O Z Y U M U - III

bu lunduğu m esu liy e tle rd e n b ih a b e r o la n d ır” d iy e bu y u rm ak tad ır. B u h u su sta b irç o k â y e t-i k e rim e ve h ad is-i şerif m ev cu ttu r.

B u n la rd a n b irk a çın ı bu rad a h e m e n zik red elim .

A y e t-i k e r i m e le r :

1) “A lla h ’ın rızasın ı k a z a n m a k ve g ö n ü llerin d ek i im an ı k u v v etlen d irm ek için m a l­

larım h ay ra sa rfe d e n le rin duru m u bir t e p e d e kurulm uş güzel bir b a h ç e y e b e n z e r ki, ü z erin e b o l y a ğ m u r y a ğ ın c a iki k at üzü m v erir. B o l y ağ m u r y a ğ m a s a bile e n a z ın ­ d an bir çisin ti d ü şer ve y in e b o lc a üzüm v e r ir .” ( 2 / 2 6 5 }

2) “H ay ır o la ra k h a rcad ık ların ızın h e p si k en d in iz içind ir. Y a p a c ığ ın ız h a r c a m a y ı, a n c a k A lla h ’ın rızasın ı k a z a n m a k için h a rc a y ın . H a y ır kasd ıyla verd iğ in iz n e v a rsa , size tam o la ra k n o k sa n sız verilir ve siz asla hak sızlığ a u ğ ra m a z sın ız .” ( 2 / 2 7 2 )

3} “Y a p a c a ğ ın ız h ay ırlar k en d ilerin i A llah y o lu n a a d a m ış, A lla h ’ta n b a ş k a h içb ir d ü şü n cesi o lm a y a n , o s e b e p le y ery ü zü n d e d o la şıp k a z a n m a y a im k â n (istiğ n a) b u la ­ m a y a n , d u ru m u nu b ilm e y e n k im s e le r e k a rşı g ö s te rd ik le ri to k lu k ta n d o la y ı z e n g in say ılan fa k irle re verilm elid ir. Ç ü n k ü o n la r o rta lık ta g ö rü n m e z le r, yüzsuyu d ö k e r e k b irşey is te y e m e z le r. Y a p tığ ın ız ve y a p a c a ğ ın ız h a y ırların ızı A lla h e k sik siz bilir v e k arşılığını v e r ir .” ( 2 / 2 7 3 )

4) “M a lların ı g e c e ve g ü n d ü z, a ç ık ve gizli h a y r a s a r fe d e n le r in m ü k â fa tla rın ı R a b le ri v e re ce k tir. O n la r için n e k o rk u , n e de üzüntü v a rd ır.” ( 2 / 2 7 4 )

5} “A llah faiz gelirini ek siltir, h ay ırsev en lerin k in i a rttırır .” ( 2 / 2 7 6 )

6) “E y in a n ç sa h ip le ri, size verd iğim iz z en g in lik lerd en bir k ısm ım y o k su llara h a r ­ c a y ın . A lışv erişin , d o stlu ğ u n v e ş e fa a tin o lm ad ığ ı (k ıy am et) g ü n ü g e lm e d e n h a y ır işley in ." ( 2 / 2 5 4 )

7) “M allarım h ay ır y o lu n d a h a rc a y a n la rın d uru m u , h e r b a ş a ğ ın d a yüz d a n e o l­

m ak ü z e re y ed i b a ş a k v e re n b ir d a n e n in duru m u g ibidir. A llah d iled iğ in e k at k at v erir. A lla h ’ın lütfü boldur. H e rşe y i b ile n d ir.” ( 2 / 2 6 1 )

Hadis-i şerifler:

1) “B ir k im se k a rd eşin e y ard ım e tm e y e u ğ raşırsa A llah d a o n a y ard ım e d e r .”

2 ) “D o ğ ru lu k ta ve iyilikte y a rd ım la şın , fa k a t kötü lü k ve g ü n a h ta y a rd ım la ş m a k ­ ta n k a ç ın ın .”

3) “B ir ülked e bir k im se a çlık ta n ölü rse, bü tün ülke halkı o n d a n so ru m lu o lu r.”

4) “İn san ların en hayırlısı in sa n la ra faydalı o la n d ır.”

B ir to p lu m d a k a y n a k la n ü re tim e y ö n le n d irirk e n in s a n la rın zaru ri ih tiy a ç la rı t a ­ m a m e n k a rş ıla n m a d ık ça ik in ci ve ü ç ü n c ü k a d e m e d e k i ih tiy a ç la rın ta tm in in d e n t e ­ vakki ed ilm elid ir. B u g ü n d ü n y am ızd a zaru ri ih tiy a çla rın ı k a rşıla y a m a d ığ ı için h e rg ü n y ü z b in le rce in sa n ö lm ek ted ir. Ç ü n k ü k o m şu la rı a ç ik e n , to k in s a n la r o n la ra b ig â n e k alm ak tad ır. H albuki P e y g a m b e rim iz , “B ir k im se, kom şu su s e fa le t için d e a ç ik en v e kend i elind e im k ân ları v a rk en b u n a b ig â n e k alırsa , b izd en d eğ ild ir” d iy e b u y u rm a k ­ tad ır. B u hu su sun izah ın d a B e d iü z z a m a n H azretleri şö y le se s le n m e k te d ir:

“Fakr u zaruret zamanında aç ve muhtaç olanların elemlerinde ehl-i vicdana rikkat-ı cinsiye vasıtasıyla geien teellüm, o gayr-ı meşru bir surette kazandığı

PROF. DR. S A BAH ATTİN Z A İM W 547

para ile aldığı lezzeti, vicdanı varsa acılaştırır. Böyle acip bir zamanda, şüpheli mallarda zaruret derecesinde iktifa etm ek lâzımdır. Yüz aç adamın huzurunda kemal-İ lezzet ile fazla yenilmez,”

B u se b e p le e sk id en m ü ’m in ve m u vah h it in sa n la r etra fın d a k ile ri im r e n d ir m e m e k için so k a k ta a len i o la ra k b irşey y e m e z , h a ttâ taşıd ığ ı g ıd a m ad d elerin i a ç ık ta g ö tü r- m ey ip üstünü ö rterd i. B u d ü şü n ce le rle , ih tiy açların ı ta tm in e d e c e k im k â n la ra sa h ip o la n b a h tiy a r kullar, bu nu n kadrini b ilm eli, H alik ın a d â im a şü k re tm e lid ir. G ü n d elik hay atım ızd a bu ihtiyaçlarım ızı k a rşıla rk en , H alikım ıza karşı y ap acağ ım ız şü k rü n e d a s ı, B e d iü z z a m a n H a z retlerin in tab iriy le “N im e te k arşı tic a r e tli b ir ih t ir a m d a b u lu n m a k ­ tır. ” B u n u n ad ına ik tis a t d enir. İk tisad a riay et e tm e y e n in sa n İsra fta bu lu n m u ş olu r.

İsraf şükrün zıddı olup, n im e t e k a rşı h a s a r e tli b ir is tih fa ftır .

Ş u h ald e p a ra v erip , satın a la ra k so fra m ız a g etird iğ im iz e k m e ğ i y e rk e n , bu n i ­ m e tin , t o p r a ğ a to h u m u n e k ilm e si s a fh a s ın d a n b a ş la y a r a k , b içilip b u ğ d a y h a lin e g e lm e s i, öğ ü tü lü p un y a p ılm a sı, fırın d a pişirilip e k m e k old u k tan s o n r a e v lere n a k ­ lin e k ad ar, b irç o k in san ın işbirliği ve işbölüm ü ile g e rç e k le ştiğ in i d ü şü n m eli, bu şu u r için d e o n u y iy e re k A lla h ’ın lü tfettiği bu n im e te k arşı B e d iü z z a m a n H a z re tle rin in t a ­ biriyle “tic a r e tli b ir i h t ir a m d a” b u lu n m alıy ız. Y a n i o n u h a s a ra u ğ ratıp h o rla y a ra k , y arısını tab ağ ım ızd a bırak arak , ç ö p e d ö k e re k “h a s a r e t li b ir i s t i h f a f a ” m aruz b ır a k m a ­ m alıyız. H albuki g ü n ü m ü zd e, a rzettiğ im gibi y ü z b in le rce in sa n a çlık ta n ö lü rk e n , b ı­

rakın ız ç o k z en g in ülkeleri, bizim gibi o rta zen gin lik tek i to p lu m lard a bile h e rg ü n b in ­ le r c e e k m e ğ in y e n m e y ip , ta b a k la rd a b ırak ılan y e m e k le r in ç ö p le r e atıld ığ ın ı g ö rü p , duyup o k u m ak tay ız, İşte bu nu n ad ı israftır ve “ n im e te k arşı h a s a r e tli b ir is t ih fa ft ır .”

H alb u k i y a p m a m ız g e r e k e n şey bu n im e tle ri istih lak e d e rk e n , o n la ra k a rşı t i c a r e t l i b ir ih tir a m d a bulunm aktır.

B u n u b ilen m ü ’m in ve m u v ah h it e cd a d ım ız , y e re d ü şen e k m e ğ i Öpüp b a ş ın a k o y a r, so fra d a k i e k m e k k ırın tıların d an b ir tek in in y e re d ü şm e m e sin e d ik k at ed erd i.

İşte B e d iü z z a m a n H a z retlerin in ifad esiy le bu d av ran ışın ad ın a i k t i s a t d en ir. G ö ­ rüldüğü gibi bu gün kü p o p ü le r h a le g elm iş ik tisat ilm inin m â n â sı bu t e m e le d a y a n ­ m ak tad ır. B u se b e p le , iktisat ilm inin, iktisat k itap larınd a, sınırlı k a y n a k la rın , in san ların sınırsız ih tiy açların ı e n iyi şek ild e k a rşıla m a sın ın y olların ı a ra y a n bir ilim o la ra k ta rif edildiğini h a tırla rsa k , B e d iü z z a m a n H az retlerin in iktisadı tarifin d ek i isa b e t ve d erinlik d ah a iyi an laşılm ış olur,

Jk tis a d R isa / esi'n d e y er alan:

A lla h ’ın lü tfettiğ i n im e tle re k arşı t ic a r e t li b ir ih tir a m ifad e ed en iktisad ı, u n su r­

ların a ay ırırsak altı ö n em li vasfı ihtiva ettiğ in i görürü z:

I- “İktisat bir şükr-ü m ânevidir.”

İn san c e s e tte n ib a re t o lm ad ığ ın a g ö re H alik ın a karşı, g ü n d elik zaru ri ih tiy açların ı k a rşıla n m a sın d a ki, bu n ların b a şın d a gıd a ih tiyacı gelir, lü tfed ilen n im e tle re k arşı ru ­ h u n u n d e rin lik lerin d en g e le n bir şükrü ifa e tm e n in m â n e v i hazzı ile isra fta n k a çın ıp ik tisad a riay et etm elid ir.

II- “İktisad, nim etteki rahm et-i Ilâhiyeye karşı hürmet ifade e d e r.”

İn sa n , k â in a tın kend isi için y aratılıp k âin attak i bü tün v arlık ların , H alik ta ra fın d a n in sa n ın e m rin e ta h sis edildiği şuuru ve idraki için d e k en d isin e su n u lan n im e ti R a h - m et-i İlâhiy e o la ra k d e ğ e rlen d irm elid ir. Ç ü nk ü kulunun rızkını C e n a b -ı H a k tek effü l

548 ■ U LU S LA R A R A S I B E D İÜ Z Z A M A N S E M P O Z Y U M U - III

etm iştir ve k im in in rızkını b o l, k im in in k in i d ar ey lem iştir. B u n u n şu uru nd a o la n bir in san , nail olduğu n im eti bir ra h m e t-i İlâhiye o la ra k d eğerlen d irm elid ir,

III- “iktisat bir sebeb-i b erek ettir.”

İktisada riay et e d e n in sa n ın elin d eki n i ­ m eti, A llah ra h m et-i İlâh iy ey e k arşı g ö sterd iğ i h iz m e t ve ih sa n ettiğ i n im e tin e k arşı ed â ettiğ i şü k ü rd en d olayı b e re k e tle n d irir; İk tisad a ria y e t e tm e y ip israf e d e n d e n d e b e re k e ti k ald ırır."

B e d iü z z a m a n H azretleri bu m evzud aki bir h a tıra sın d a şö y le diyor:

“Yıllarca evvel bir şehre geldim. Kış münasebetiyle o şehrin menâbi-i servetini göremedim. Allah rahmet etsin o zamanın müftüsü birkaç defa bana dedi,

‘Ahalimiz fakirdir.’ Bu söz benim rikkatime dokundu. B eş altı sene sonraya k a ­ dar, daima o şehir ahalisine acıyordum. Sekiz sene sonra yazın yine o şehre geldim . B ağ ların a baktım . Ş e h rin m üftüsünün sözü hatırım a geldi.

‘Fesübhanallah’ dedim. Bu bağların mahsulatı, şehrin hacetinin pek fevkindedir.

Bu şehir ahalisi pek çok zengin olmak lâzım gelir. Hayret ettim. Beni aldatma­

yan ve hakikatlerin derkinde bir rehberim olan bir hatıra-i hakikatle anladım. İkti - safsızlık ve israf yüzünden bereket kalkmış ki, o kadar menabi-i servetle beraber, o merhum müftü ‘Ahalimiz fakirdir' diyordu. Evet, zekât vermek ve iktisat etmek malda bittecrübe sebeb-i bereket olduğu gibi, israf etmek ile zekât vermemek, se - beb-i ref-i bereket olduğuna hadsiz vukuat vardır.”

B u g ü n k ü İslâm d ü ny asının duru m u da g en ellik le böyled ir. Z en g in lik için d e fa k ir­

lik çek ilm ek ted ir. İslâm d ü n y ası bu g ü n ö n em li k a y n a k la ra sa h ip olduğu h a ld e fa k ir­

lerin d e şükür ve k a n a a t y o k su n lu ğ u , z e n g in le rin d e israf v e h is se t s e b e b iy le iş b ö ­ lüm ü içind e işbirliğini sa ğ la y a m a m a k ta , n â m e rd e m u h ta ç h a le d ü şe re k b o r ç la n m a k ­ tadır. B u g ü n e n z en g in ve fa k ir ü lk eler İslâm d ü n y asın d a o lu p , z en g in i ve fakiri de b o r c a b a tm ış b u lu n m ak tad ır. Ç ü n k ü k ard eş o lm a sı g e r e k e n M ü slü m a n ia r karşılıklı ad av et duyguları için d e b irb irin e k arşı sila h la n m a k ta , silâh ları k en d ileri ü re te m e d ik - leri için b o rç la satın a lm ak ta ve sa ta n la rın elin d e izzetlerin i k a y b e d e re k istisk ale u ğ ­ r a y a c a k d e re k e y e d ü şm e k te d irle r,

IV- Gıda ihtiyacının karşılanm asında iktisada riayet etmek, manevî ve ticarî faydaları yanında tıbbî ve tedavi bakımından da sağlığa kavuşturucu bir tesir yapar.

Ç ü n k ü m aku l ve lüzum lu ö lçü d e gıd a a lın m a sı vücudu ta ş ım a y a y ard ım cı olur. F azlasın ın alın m ası h a lin d e ise vü cut o n u taşır. Fazla g ıd a, b e d e n e h a ­ m allık y ap tırır, o n u y o ra r. İk tisad a ria y e t, “b e d e n e p e r h iz g ib i b ir m e d a r

-1

s ı h h a t ­ tir. ”

Ü sta d ın ifad esiy le:

“İslâm ulemasının Eflatun’u ve hekimlerin şeyhi ve filozofların üstadı, dahi-i

J 3 X ^ j „ a ^ A i

meşhur Ebu Ali İbni Sina, yalnız tıp noktasında, 'Ar*'-’ A ü A b 'A-^ âyetini şöyle tefsir etmiş. Demiş:

j+ a î Jş> J j i J I (j-“ ! A S “^ C jjk >

• o J . i . = i . - O , ,

,,r? jpVl A S-bLiJtj V— LÎİ A ”*®

¿ j* MU- J ji l idi ( j- Ç j

Yani, ilmî tıbbı iki satırla topluyorum. Sözün güzelliği kısahğmdadır. Yediğin vakit az ye. Yedikten sonra dört beş saat yem e. Şifa hazımdadır. Yani kolayca

PROF. DR. S A BAH ATTİN Z A İM ■ 549

hazmedeceğin miktarı ye. Nefse ve mideye ağır ve yorucu hal, taam taam üs­

tüne yemektir. Yani vücuda en muzır, dört beş saat fasıla vermeden yem ek ye­

mek veyahut telezzüz için mütenevvi yemekleri birbiri üstüne mideye doldurmak­

tır.”

B a z ıla rım ız ın v ey a b ir ço ğ u m u zu n bu g ü n uygu lad ığı gıd a siste m in i d ik k ate a lır­

sak , vücudu ta ş ım a k ta n z iy ad e, vü cu d u n ta ş ım a k z o ru n d a k a la c a ğ ı m ik ta rd a g ıd a aldığım ızı ve vü cud un o n la rı h a z m e d e m e d e n b irik tire re k ta ş ım a k zo ru n d a kaldığını g örürü z. B u g ıd aların fazlalığı y an ı g ıd alan m ad a isra fa gidilm esi ile ş e k e r k o le ste ro l, to ta l iipid gibi fazla b e sin le o lu şa n y ağ v e b e n z e ri birikintilerin çe şitli h a sta lık la ra s e ­ b e b iy e t v erd iğ in i h a tırla rsa k , teg ad d i tarzın d a ik tisad a ria y etin v e isra fta n k a ç ın m a ­ n ın d örd ü n cü fazileti an laşılm ış olur.

V- Beşinci fazilet:

Ü sta d ın ifad esiy le “ik t is a d a riay et, in san ı m â n e v î d ile n c ilik z ille tin d e n k u r ta r a c a k b ir s e b e b - i iz z e t t ir .“ “ik t is a t e d e n m a i ş e t ç e a ile b e lâ s ın ı ç e k m e z ’’ h a d is -i ş e r ifin s ır ­ rıyla ik tisa t e d e n m a iş e t ç e a ile z a h m e t ve m e ş a k k a t in i ç e k m e z . E v et, ik t is a t k a t ’i bir s e b e b - i b e r e k e t v e m e d a r -i hü sn -ü m a iş e t o ld u ğ u n a o k a d a r k a t ’i d e l i ll e r var k i h a d v e h e s a b a g e l m e z. ”

B e d iü z z a m a n H a z re tle ri d iyor ki:

“Ezcümle ben kendi şahsımda gördüğüm ve bana hizmet ve arkadaşlık eden zatların şehadetiyle diyorum ki; İktisat vasıtasıyla bazen bire on bereket g ö r ­ düm, Ve arkadaşlarım gördüler. Burdur’da nefyedilmişken, bazı zengin arkadaş­

larım parasızlıktan zillet ve sefalete düşmemekliğim için zekâtlarını bana kabul et - tirmeye çok çalıştılar, O zengin reislere dedim. ‘Gerçi param pek azdır, fakat ik­

tisadım var, kanaate alışmışım. B en sizden daha zenginim ,’ Mükerrer ve musır- rane tekliflerini reddettim, Ca-yı dikkattir ki iki sene sonra bana zekâtlarını teklif edenlerin bir kısmı, iktisatsızlık yüzünden borçlandılar. Lillahilhamd onlardan yedi sene sonra o az para iktisat bereketiyle bana kâfi geldi. Hayatımın bir düsturu olan 'n âs’tan istiğna’ mesleğimi bozmadı.

“Evet iktisat etmeyen, zillete ve mânen dilenciliğe ve sefalete düşmeye nam - zettir. Bu zamanda israfata medar olacak para çok pahalıdır. Mukabilinde bazan, haysiyet, namus, rüşvet almıyor, Bazan mukaddesat-ı diniye mukabil almıyor, sonra menhus bir para veriliyor. Demek, mânev! yüz lira zarar ile maddî yüz p a ­ ralık bir mal alınır,”

D ik k at ed ilirse bu g ü n fak ir o la n v ey a k en d in i fak ir h is se d e n m illetler, büyük dış b o rç yükleri altın a g ird iğ in d en m illî hü k ü m ran lık h a k la n ile millî izzetlerin d en ç o k şey k a y b e tm e k te ve d evam lı b o rç a lm a k m ecb u riy etin d e k a la ra k m a n e v î d ilen cilik z ille ­ tin e d u ça r o lm ak tad ır. B u n u n s e b e b i o m illet efrad ın ın ve ta h s is e n to p lu m u y ö n e tic i k a d ro la rd a b u lu n a n la rın , k a n a a t y ok su n lu ğu ve ik tisad a riay et e tm e y ip isra fa k a p ıl­

m alarıd ır. H alb u k i P e y g a m b e rim iz A lla h ’a dua ed ip m ü n â ca tta bu lu n u rk en “A llah ım , g ü n a h iş le m e k te n v e b o r ç a ltın a g irm e k te n s a n a s ığ ın ır ım ” d e m işle rd ir, B u r d a g ö r ü le n g ü n a h işle m e k le b o rc a g irm e n in — ta b iy atıy la z a ru ret o lm a k sız ın — eş d e ğ e r tu tu lm asıd ır. B u s e b e p le m ü ’m in ve m u v ah h it in san ların tü k etim için K u r’â n ve s ü n ­ n e te uygu n d a v ran ışların d a şu e s a s la r a riay et e tm e le ri g erek ir;

1) T ü k e tim h a r c a m a la r ın d a , g elirin i g ay r-i m eşru s a h a la ra h a r c a m a y a c a k h a r ­ c a m a s a h a la rı İslâ m î m e şru iy e t ç e r ç e v e s iy le şu u rla n a ca k tır. Â y e t-i k e rim e d e A llah

550 ■ U LU S LA R A R A S I B E D İÜ ZZA M A N S E M P O Z Y U M U - İH

şö y le e m re tm e k te d ir: “E y in a n a n la r, size v erd iğ im iz rızık lan n iy ilerin d en , h e la l ve tem iz o la n la rın d a n y iy in , A lla h 'a ş ü k r e d in ...” ( 2 / 1 7 2 , 2 / 1 6 8 , 5 / 8 7 - 8 8 , 6 / 1 4 2 , 1 6 / 1 4 4 )

2) T ü k etim h a rca m a la rın d a lüks ve g ö s te riş istih lak in d en k a ç ın a c a k tır. Â y et-i k e ­ rim ed e şö y le d uyurulm aktadır: “M allarım in sa n la ra g ö ste riş için sarf ed ip , A lla h ’a ve â h ir e t g ü n ü n e in a n m a y a n la rı A llah d a sev m ez . Ş e y ta n ın a rk a d a ş old uğu bu k im se için, bu a rk ad aş n e fe n a d ır.” ( 4 / 3 8 , 2 / 2 6 4 , 2 7 0 )

M ü slü m an in sa n , bulunduğu ce m iy e tte k i h a y a t se v iy e sin e g ö r e y a ş a y a c a k , fak iri im r e n d ir e c e k , o n u n h a se d in i ta h rik e d e c e k şek ild e g ö s te riş için tü k etim y a p m a y a ­ ca k tır,

3) İstih lak in m eşru old uğu sa h a la rd a da istih lak m ik ta rın ı zaru ri ih tiy a c ın a g ö r e sın ırlay acak , n im eti t e k ta n e s in e k ad ar k o ru m ay a g a y re t e d e r e k isra f e tm e y e c e k tir . Ç ü nk ü A llah israf ed e n le ri sev m ez.

4) T ü k e tim d e isra fa k a ç m a y a c a ğ ı g ib i, zaru ret o lm a d ık ça da b o rç altın a g irm e ­ y e c e k tir ,

V I .

İktisada riayet nimetteki lezzeti hissettiren bir seb ep tir.

B e d iü z z a m a n H az retleri bir te ş b ih te b u lu n arak ağızd aki lezzet alm a duygusunu; kuvve-i zaikayı bir k a p ıcıy a , m id eyi e fe n d iy e b e n z e tm e k te d ir . O sa r a y a g e le n ve sa r a y ın e fe n d is in e v erilen h ed iy en in yüz d e r e c e k ıy m eti v a rsa , k a p ıcıy a bah şiş n e v in d en a n c a k b e ş d e ­ r e c e s i m uvafık olu r d e m e k te d ir,

Ü stad b u rad a, ik tisat ilm inin m e şh u r aza la n fayd a k an u n u n a iş a re t b u y u rm a k ta ­ dır. T ü k e tim d e ik tisad a ria y e t e d e r s e k , m a rjin a l tü k etim b irim in in fay d ası y ü k se k olur, İsrafa g id ere k tüketim i ço ğ a ltırs a k aza la n fayd a k an u n u g e r e ğ in c e m a rjin a l b i­

rim in fayd ası azalır, israf ço ğ a ld ık ça sıfıra d oğ ru in e r, h atta n e g a tif olur.

B e d iü z z a m a n H a z re tle ri şö y le d ev a m ed e r. “E ğ e r in sa n ik tisat ed ip h a c a t-ı z a - ru r iy e y e ik tis a r v e ih t is a s v e h a s r e t s e 2 ¿ ^ 1 S ^ l j i j l j j l <üll öl s ır r ıy la ,

3 Ç i j j 4ül Vl J i âjB ^ U . s a r a h a tıy la , u m m a d ığ ı ta rz d a y a ş a y a c a k k a d a r rızkı b u lu n a c a k tır.”

Üstadın ifadesiyle, “Cenab-ı Hak kemali kereminden, en fakir adama en zengin adammış gibi ve gedaya (yani fakire) padişah gibi lezzet-i nimetini ihsas ettiriyor.

Evet, bir fakirin kuru bir parça siyah ekmekten açlık ve iktisat vasıtasıyla aldığı lezzet, bir padişahın ve bir zenginin israftan gelen usanç ve iştahsızlıkla yediği en âlâ baklavadan aldığı lezzetten daha ziyade lezzetlidir.”

B u se b e p le , İslâm î k a id e le re uygun y a şa m a y a n in san lard a gelir İle rızık m a k û se n m ü te n a sip tir. G e lir a rttık ç a rızık azalır. C e n a b -ı H a k K u r’ân -ı K e rim in d e , y a ra ttığ ı bütün m a h lu k atın rızkını ta a h h ü t e tm e k te d ir. B e d iü z z a m a n H a z re tle ri, b u rad a m u ­ kad d er bir suali ce v a p la y a ra k ây et-i k erim ey i te fs ir e tm e k te d ir. Y a n i A llah , in s a n la ­ rın rızkını ta a h h ü t ed iy o rsa n için y ü zb in lerce in san a çlık tan ö lm e k te d ir?

2 “Şüphesiz ki rızık veren, m utlak ku dre t ve ku vvet sahibi olan A llah'tır." Z â riya t Sûresi, 51:58.

3 “Y e ryüzü n d e hare ke t eden h içb ir canlı yo ktu r ki, onun rızkını ve rm ek A lla h ’a ait o lm asın." H ûd Sûresi, 11:6.

PROF. DR. S A BAH ATTİN ZAİM ■ 551

Ü sta d bu nu şö y le cev a p lıy o r:

“Rızık ikiye ayrılır:

“1) Birincisi hakiki rızıktır. Onunla insan yaşayacaktır. Bu rızık, âyetin hük­

müyle taahhüd-ü Rabbani altındadır. Beşerin su-i ihtiyarı karışmazsa, o zaruri rızkını herhalde bulabilir. Ne dinini, ne namusunu, ne izzetini feda etmeye m ec­

bur olmaz,

“2) Rızk-ı mecazidir. Su-i istimalat ile hacat-ı gayr-ı zaruriye, hacat-ı zaruriye hükmüne geçip, görenek belasıyla tiryaki olup terk edemiyor. İşte bu rızık taah­

hüd-ü R abbani altında olmadığı için, bu rızkı tahsil etmek hususan bu zamanda çok pahalıdır. Başta izzetini feda edip zilleti kabul etmek, bazan alçak insanların ayaklarını öpm ek kadar m anen bir dilencilik vaziyetine düşmek, bazan hayat-ı ebediyenin nuru olan mukaddesat-ı diniyesini feda etmek suretiyle, o bereketsiz, menhus malı alır. ”

B u g ü n d ü n y am ızd a fak ir in s a n la rın m aru z kaldığı m u sib e tle r, zaru ri ih tiy açların ı rızk-ı m e c a z i d u ru m u na d ü şü rm elerin d en veya rızk-ı m eca z iy i, zaru ri ih tiy a ç s a n m a - ların d an d ır. B u g ü n T ü rk iy e dahil b irç o k g eri k alm ış ü lk ed e, d ışarıd an ith al e d ile n ve b o rç la n m a y a s e b e p o la n m allar, rızk-ı hak ik i k a te g o r is in e g ir e n m a lla rd a n z iy a d e, rızk-ı m e c a z i g ru b u n a g iren lerd ir. R e k lâ m , g ö r e n e k , k an a a tsiz lik se b e b iy le esa s ın d a h ay atı k o lay laştırıcı ve gü zelleştirici o îa n bu m alları ithal e tm e y e kalkıyoru z. H alb u k i g e r ç e k ü re tim g ü cü m ü z , y a n i g elirim iz , b u n la rı a lm a y a y e te rli d eğ il. K a n a a ts iz lik ettiğ im iz için b o rç la n a ra k o m alları alıyoruz. B o rç la n d ık ç a faiz b a ta ğ ın a b atıp d a h a ç o k fa k irleşiy o ru z . B ir ç o k g eri k alm ış fak ir ü lk ed e, y ö n e tic ile r , rızk-ı k âzip n o k ta ­ sın a , m ü s te m le k e c ile r ta ra fın d a n k ısm e n de o ls a z o rla s e v k e d ilm işle rd ir. M e s e lâ , b azı A frik a ü lk elerin d e ü lk e to p r a k la n b u ğ d ay , m ısır g ib i zaru ri g ıd a sın ı ü r e tm e y e ta h sis e d ile c e ğ in e k a k a o , vs. ü retim in e y ö n eltilm iş ve h a lk rızk-ı hak ik isin i te m in için m ü s te m le k e c iy e m u h ta ç h a le d üşü rülm üştü r.

İk tisat b a h sin d e , ö n em li bir fa rk ü zerin d e d u rm ak g e re k ir. O da İk tisat ve ta s a r ­ ruf ile cim riliğ in farkıdır.

VII- iktisat ile Hissetin farkı:

A llah israfı ve cim riliği sev m ez . Ü sta d ın ifa d e ­ siy le , “ C a -y ı h a y r e ttir ki m ü srif v e m ü b e z z ir in s a n la r , ik tis a t e d e n le r i ‘h i s s e t ’ (cim rilik) ve tam a h k â rlık la ith am ed iy o rlar. H âşâ! İktisat izzet v e cö m ertlik tir. H isse t v e zillet, e h l-i isra f v e te b z irin zah iri m e rd â n e k e y fiy e tle rin in iç y ü z ü d ü r,” İs ra fta n k a ç ın m a k ta sa rru fa yol a ç a r . T a sa rru f, ih tiy aç an ın d a z a ru re te d ü şm em izi ö n le r. A k a k ç e k ara gü n içindir,

A llah , ây et-i k e rim e sin d e şö y le e m re d e r. “Ş e y ta n sizi fakirlik le k o rk u tu r v e sizin cim ri olm an ızı e m re d e r, A llah ise bo llu k v ericid ir. A lla h ’ın İh san ı b o ld u r.” ( 2 / 2 6 8 )

“Sahabeden Abdullah İbni Ö m er’in misali, 'çarşıdaki vaziyet iktisattan ve ke- mal-i akıldan ve alışverişin esası ve ruhu olan emniyetin, sadakatin muhafazasın­

dan gelmiş bir halettir, hisset değildir. Hanemdeki vaziyet, kalbin şefkatinden ve ruhun kemalinden gelmiş bir halettir. Ne o hissettir, ne de bu israftır.’ İmam-ı

Âzam bu sırra işaret olarak, c J Ç - 'lV demiştir.

Yani ‘hayırda ve ihsanda— fakat müstahak olanlara— israf olmadığı gibi, israfta da hiçbir hayır yoktur,’ ”

552 a U LU S LA R A R A S I B E D İÜ ZZA M A N S E M P O Z Y U M U - III

İsrafın sonucu: Hırsın tahriki

V II-

İsraf hırsı intaç

e d e r ?

Hırs da üç netice verir:

1) K a n a a tsiz lik

2) H a y b e t ve h a s a r e t ve b a ş a r ıs ız lık

3) îh la s ı k ır m a s ı, a m e l-i u h rev iy ey i z e d e le m e s id ir .

1) “Kanaatsizlik; s a ’ye, çalışm aya şevki kırar.

B e d iü z z a m a n H a z r e tle r in in ifa d esiy le:

“Şükür yerine şekva ettirir, tembelliğe atar. Ve meşru, helal, az malı terk edip, gayr-ı meşru, külfetsiz bir malı arar. Ve o yolda izzetini, belki haysiyetini feda eder. İktisatsızlık yüzünden müstehlikler çoğalır, müstahsiller azalır. Herkes gö - zünü hükümet kapısına diker. O vakit hayat-ı içtimaiyenin medarı olan ‘sanat, ti­

caret, ziraat' tenakus eder. O millet ise tedenni edip sukut eder. Fakir düşer.”

B u yü zd en İslâm d a b a h t o y u n la rı, k u m a r vs. z a h m e tsiz k o la y k a z a n ç y o lla n , k ö şey i d ö n m e cilik gibi d av ran ışlar y a sa k la n m ıştır. ( 5 / 9 0 - 9 1 )

K an a a tsiz liğ in artışı, şükür y e rin e şe k v a n ın ç o ğ a lm a s ı, s a ’y d en k a ç ış so sy a liz m i d oğ u rm u ştu r. M eşru , h elal, az m alı te rk ed ip g ay r-ı m eşru k ü lfetsiz bir m al a ra m a duygusu d a k ap italizm i d oğ u rm u ştu r.

2) Hırsın ikinci neticesi haybet ve h asarettir.

“Rızk-ı helal, arz ve iftikara göre gelir, iktidar ve ihtiyaç ile değil. Belki o rızk-ı helal iktidar ve ihtiyar ile makusen mütenasiptir. Çünkü çocukların iktidar ve ih ­ tiyarı geldikçe rızkı azalır, uzaklaşır, sakilleşir. Kanaat bir define-i hüsn-ü maişet ve rahat-ı hayattır. Hırs ise mâden-i hasaret ve sefalettir. Hırs ve kanaatin te si- ratı, zihayat âleminde gayet geniş bir düstur ile cereyan etmektedir.”

3) Hırs ihlâsı kırar, amel-i

u h r e v i y e y i

zedeler.

Ç ü nk ü bir eh l-i ta k v a n ın hırsı v a rs a , te v e c c ü h -ü n a sı ister. T e v e c c ü h -ü n a sı m u rat e d e n ih lâs-ı ta m m ı b u la m a z . B u n e tic e ç o k ö n e m li, dikkat çek icid ir.

Sonuç olarak Üstadın ifadesiyle, “israf kanaatsizliğe yol açar. Kanaatsizlik ise çalışmanın şevkini kırar. Tembelliğe atar, hayatından şekva kapısını açar; müte­

madiyen şekva ettirir. Hem ihlası kırar, riya kapısını açar, hem izzetini kırar, di­

lencilik yolunu gösterir.

“İktisat ise k anaati in taç ed er: K an aat izzeti in taç ed er. Hadis -• - - i -

4 ¿y. J i ^ 3 Hem sa’ye ve çalışmaya teşci eder, şevkini ziyadeleştirir, çalıştırır, iktisattan gelen kanaat, şükür kapısını açar, şekva kapısını kapatır.

Hayatında daima şâkir olur. Hem kanaat vasıtasıyla insanlardan istiğna etmek cihetinde, teveccühlerini aramaz. İhlâs kapısı açılır, riya kapısı kapanır.”

4 Kanaat eden aziz olur; tam ah eden zillete düşer.