ULUSLARARASI
• • •
BEDIUZZAMAN SEMPOZYUMU-III
20. Asırda İslâm Düşüncesinin Yeniden Yapılanması ve
Bediüzzaman Said Nursî
İlmi H eyet
Prof. Dr. Nevzat Yalçıntaş, Prof. Dr. İbrahim Canan,
Prof. Dr.Suat Yıldırım, Prof. Dr. Ahm et Akgündüz, Prof. Dr.Faris Kaya
Yaym a H azırlayan M ehm et Pakşu
T ercü m eler A r a p ç a
Veli Sırım , Abdülaziz Hatip, Kenan Demirtaş İ n g i l i z c e
Metin Karabaşoğlu A l m a n c a Nuriye Uşşak
Dizgi Nesil Basım Yayın
5 5 1 3 2 2 5
B ask ı, Cilt:
Nesil Matbaacılık A .Ş.
5 5 1 3 2 2 7
ISBN 9 7 5 - 4 0 8 - 2 7 1 - 5
©
Bu eserin yayın hakkı Nesil Basım Yayın A .Ş .'y e aittir.
♦
Sanayi Cad. Bilge Sk.N o; 2 Yenibsona / İSTAN BU L Tel: (0 2 1 2 ) 5 5 1 3 2 2 5 pbx
U LU SIA RA RA Sİ 5 ‘ D iU / M M A N SEM POZYUM U
H U j\j Y t - T t
24-26 Septomber 1995 İstanbul - TURKEY
BEDİÜZZAMAN’DA SAHABE TELAKKİSİ
İBRAHİM CÂNAN*
GİRİŞ:
B u v e s ile ile B e d iü z z a m a n ’m S a h a b e g ö r ü ş ü n ü b e lir t m e k fa y d a lı o la c a k t ır . Ç ü n k ü z a m an ım ızd a, İslâm m e d e n iy e tin in ilk b a n ile ri ve İslâm ş e ria tın ın ilk h a m e le ve e m a n e tç ile ri d uru m u nd a o la n A sh a b -ı K iram rad ıyallah u an h ü m e c m a in h ak k ın d a y ak ışık sız sö z le r ed ilm e y e b a ş la n d ı. H alb u k i A sh a b h iç b ir te fr ik e tâ b i tu tu lm a d a n K u r’ân -ı K e r im ’in â y etleri ve H z. P e y g a m b e r aley h issa la tu v e ss e la m ın h ad isleri t a rafın d an m ü k e rre r se fe rle r övülm ü ş, te b cil ed ilm iştir. B u n asları e s a s a la n E h l-i S ü n
*Prof. D r. İBRAHİM CANAN
1 9 4 0 yılında Konya Ermenek doğumludur. İlk öğrenimini memleketinde tamamladı. Konya Erkek Lisesi (1 9 5 8 } mezunu. Kayseri (1 9 6 2 -6 4 } ve Akşehir’de (1 9 6 6 -6 7 ) orta dereceli okullarda öğretm enlik yaptı. 1 9 6 2 ’de Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden mezun oldu. 1 9 6 7 - 1 9 7 2 Fransız Paris Sorbonne Üniversitesinde doktora yaptı. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde 1 9 7 2 'd e başladığı öğretim üyeliği görevini aynı üniversiteye bağlı olarak kurulan İlahiyat Fakültesi’nde sürdürdü. 1 9 7 3 ’te Erzurum İslâmî İlimler Fakültesine geçti. 1 9 7 9 ’da d o çent ve 1 9 8 9 ’da profesör oldu. 1 9 9 3 ’te Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesine dekan oldu.
Makalelerini fakülte dergileri yanı sıra Diyanet, H akses, İslâm, Islâm M edeniyeti, Zafer, Sur, İcmal, Kadın ve Aile, Altınoluk, O kul gibi dergilerde yayımladı. Resulultah’a G öre Okul ve A ilede Ç ocu k Terbiyesi adlı eseriyle 1 9 7 9 ’da Türkiye Millî Kültür Vakfı Ödülü’nü aldı.
Eserleri: Tarihçi Açısından Din (Arnold Toynbee’den çeviri, 1 9 7 8 ), S e m in er ve Tez R e h beri (19 7 9 ), Resulullah’a G öre Okul ve A ilede Ç ocu k Terbiyesi (1 9 8 8 ), A ta i ürk Üniversitesi Lojmanları ve Taklitçiliğimizin M uhasebesi (1979), İslâm da Ç ocuk H aklan (1980) İs/ömda Tem el Eğitim Esasları (1980), Sulh Çizgisi (19 8 0 ), T ebliğ Terbiye ve Siyasî T aktik A çısından H icret (1 9 8 1 ), Hz. Peygam berin Sü nn etin de Terbiye (1 9 8 0 ), Yeni fJsul-i Hadis (Zafer Ahmed el-O s- m ani’den çeviri, 1 9 8 2 ), K u r’ân ve H adise G öre Fitne ue A n arşi (1 9 8 1 ), K u r’ârı’da Ç ocuk (1 9 8 4 ), Peygam berim izin H adisleriyle M edeniyet K ültür ve T ek n ik (1 9 8 4 ), A hkâm u ’s-Siğâr (Üstruşeni’den çeviri, 1 984), Peygam berim izin O kum a-Yazm a Se/erberüği ve Ö ğretim Siyaseti (19 8 5 ), İslâm ’da Zaman Tanzimi (1985, 88), Bediüzzarnan'dan Ç özüm ler (1 9 9 3 ), Çevre Ahlâkı (1994), Kütüb-ü Sitte Muhtasarı Tercüm e ue Şerhi 1 -1 5 (1988).
PR O F. DR, İBR AH İM C ÂN AN m 417
n e t U le m a s ı A s h a b 'ın a d a le tin d e ic m a etm iştir, 1 5 asırd ır, bu y ü ce n e s li te b c il ve tazim e d e n İslâm d ü n y a sın ın g ü n ü m ü zd e y etiştird iğ i b azı ço c u k la rın ın , a n t-i İslâm ç e v r e le r d e n g e le n e sin tile rin te siriy le A sh a b k o n u su n d a 1 5 a sırlık o m u a z z a m ve sa rsılm a z k afiled en ay rılm ası g e r ç e k te n büyük bir h a s â r e t. M e s e le s â d e c e o ş a h ıs la rın h ü sran ıy la d a sınırlı d eğildir. B u , zam a n iç e risin d e , y e n i y e tiş e n n e sille rin g e r ç e k İslâm î a n la m a la rın a ve b e n im s e m e le rin e en g el teşk il e d e c e k bir fitn ed ir. H içb ir fiilî ve o b je k tif d elile d a y a n m a d a n , b ir kısım ferd î ve sü b jek tif m ü ta la a la rla A s h a b ’a dil u z a tm a k , ü m m e tin o n la ra o la n itim ad ın ı sa r s m a k n e d e m e k tir, b u n u n s o n u n e r e y e v arır h iç d üşü nd ük m ü ? H e m e n sö y le y e lim ; B u iş, h u kuku, s iy a s e ti, m u a m e la tı, ukû batı, ib âd eti ve itikad iyatı vs. h e rşey i ile d inim izin d ay an ağ ı o la n h ad islerin s ıh h a tin d en ve h a ttâ K u r’ân -ı K e rim in b ü tü n lü ğ ü n d en şü p h e v e te red d ü d e d ü şm ey i n e t ic e verir. İm a m u l-H a r e m e y n ; “A sh a b ın riv a y etin e a d e m -i itim ad la ta v a k k u f s a b it o lm ası h a lin d e, Ş e r ia t-ı İslâm iy e s a d e c e R e su lu lla h ’m d ev rin e m ü n h a sır kalır, a r k a d an g e le n asırla ra şüm ûiü o lm a z " d er. B ö y le bir h alin k ıy â m e te k ad ar in sa n lığ ın so n dini o la n İslâm iyet için nasıl d eh şe tli ve C e h e n n e m i bir fitn e o la c a ğ ı a ç ık tır. D e c c a l fitn esi bile zarard a b u n a y e tiş e m e z .
E h l-i h a m iy e t, bu fitn e y e se y irc i k a la m a z . D a h a fa z la b ü y ü m e d e n m e s e le n in ü z erin e gidilm elidir. B u gidiş e lb e tte y um ru kla, so p a y la o la c a k değil.
B iz bu fitn e to h u m la r ın ın c e h a le t z e m in in d e filizlen ip h ü sn -ü kabu l g ö rd ü ğ ü n e in an ıy o ru z. Ö y ley se ü m m e t, bu k on u d a bilg ilen d irilm eli, eh l-i sü n n e tin g ö rü şü h e r kesin a n la y a ca ğ ı açık lık ta anlatılm alıd ır.
B u n o k ta d a h a tır la tm a k isteriz ; B e d iü z z a m a n , e s e r le r in d e , S a h a b e m e s e le s in i m ü k e rr e r v e sile le rle ele a lır ve eh l-i sü n n e tin g ö rü şü n ü a y n e n t e ’yid e d e r v e bu g ö rü şü n h ak lılığ ın ı isp a tla y ıc ı, m u k n i a ç ık la m a la r y a p a r. Ş u h a ld e , m ez k u r fitn ey i ö n le m e d e B e d iü z z a m a n ’m g etird iğ i y e n i a ç ık la m a la ın s is te m a tiz e e d ile r e k h a lk a m a le d ilm e si e h e m m iy e t a rz e tm e k te d ir,
1 - S a h a b e h a k k ın d a E h l-i S ü n n e tin g ö r ü ş ü :
E h l-i S ü n n e t , H z. M u h a m m e d ’i (a le y h issa la tu v essela m ) ris a le tin e im a n e tm iş o la ra k g ö rü p aynı im an la ö le n k im sey e S a h a b î d e r .1 B u g ö rü şm e k ısa d a o ls a far- k e tm e z . “U zu n m ü d d et b e r a b e r lik " , “H z. P e y g a m b e r le s a v a ş a k a tılm ış o lm a k " ,
“h ad is rivay et e tm e k " gibi şa rtlar ileri sü re n le r d e olm u ştu r. A n c a k b u n lar m ü n ferid g ö rü şle rd ir, k aid e o lm am ışlard ır.
Y in e eh l-i s ü n n e te g ö r e , S a h a b e n in h e p si a d a le t sa h ib id ir.2 Y a n i, d in î m e v z u la rd a b ile re k y a la n s ö y le m e z le r . H z. P e y g a m b e r ’d e n h e r n e riv a y e t e d e r le r s e d o ğ ru sö y le rle r. D in le ilgili bü tün s ö z le rin e itim ad ed ilir. “Y a la n s ö y le m iş o la b ilir ” d iy e, bir tered d ü t ve kuşkuyu E h l-i S ü n n e t âlim leri caiz g ö r m e z le r. B u k a n a a ti b ü tün S a h a b île r h ak k ın d a ta şırla r. A d a let m e se le sin d e “S a h a b e lik " ş e r e fin e e r e n h e r k esi bir tu tarlar, h içb ir ay ırım y ap m azlar.
1 İbrtu H acer el-A ska la ni (V. 852/1448), e l-lsâ be Fi Tem yizi's-S a h âb e , M ısır 1328, 1, 7..
Suyuti, C elaleddin A b d ürra h m an ibn Ebi Bekr (V .911/1505) T e d rib ü ’r-R âvi, Kahire, 1959, s. 396,
2 A.g.e., s. 400, e l-lsa be 1, 9-10.
418 ■ U LU S LA R A R A S I B E D İÜ Z Z A M A N S E M P O Z Y U M U - İli
“A d alet sah ib i o lm a ” ta b iri, âlim lerin dilinde farklı m â n â la rd a k u llan ılm ıştır,3 B u ta b ir s a h a b e h ak k ın d a kullanılın ca n e k asted ild iğ i, iyi b ilin m esi g e r e k e n bir hu su stu r.
H e m e n b e lirtm e k isteriz: B u n u n la , o n la rın g ü n a h ta n , k u su rd an m a s u m , old u k ları k a sted ilm ez . E h l-i S ü n n e te g ö r e , m a s u m l u k , yani i s m e t , y a n i g ü n a h la ra k arşı k o ru n m a m e le k e s in e sa h ip o lm a h ali, s a d e c e P e y g a m b e r le r e h a s b ir im tiyazd ır. P e y g a m b e r d ışında h içb ir b e ş e r ism et iddiasında b u lu n am az. Ş i a ’n ın m a su m im a m in an cı bu açıd an batıldır, eh l-i sü n n e t b e n im s e m e z . E h l-i S ü n n e t, in san o lm a la rı h a s e b iy le , sa h a b e n in k asd î olm ak sızın h a ta y a p a b ile ce ğ in i, y a n ıla b ileceğ im kabu l ed er.
N e tic e İtibariy le “A sh a b â d ild ir” d e rk e n İslâm U lem asın ın şu m â n â y ı k a s te ttiğ i belirtilm iştir:
“Rivayette kizbe taammüd etmekten ve rivayetini kabul etmemeyi gerektiren bir fiil irtikab etmekten ictinab etmek (kaçınmak}”4
A s h a b , k en d i a ra la rın d a , fa z ile t y ö n ü y le b ir ç o k d e r e c e y e ayrılır. E n fa z iletli o la n la r ilk M ü slü m an o la n la rd ır, y a n i H z, P e y g a m b e r le b e ra b e rliğ i fazla o lan lard ır.
N itek im A ş e r e -i m ü b e ş ş e r e de ilk M ü slü m an lard an d ır. B in a e n a le y h , R e su iu lla h ’ı so n d em lerin d e bir d e fa cık bile o lsa g ö rm ü ş o la n la r sa h a b î sayısıyla d a , ö n c e k ile r e n a z a ran fa z ile tç e g erid irler.
E h l-i S ü n n e t V e lc e m a a t, s a h a b e y i, a y ırım y a p m a d a n t a ’dil e d e r k e n â y e t ve h a d isle re d a y a n ır. B u iki k a y n a k ta g e le n p e k ç o k n a s s h e rh a n g i bir a y ırım a y e r v e rm e d e n bü tü n s a h a b e le r i ö v e r ve t a ’dil e d e r . Â y e tle r d e n birin i k a y d ed iy o ru z :
¡¡} o o J * o* o
3 (j-U Ü “Siz i n s a n l a r için g ö n d e r i l e n e n h a s ı r l ı ü m m e t s i n i z ” 6 P e k ç o k b e n z e rin in y e rin e d e şu hadisi kayded iyoru z:
<üii Au«J a J _ jo ¿j* I J j - I ¿y* '% *m j A s h a b ı m d a n birin e dil uzatırsa A l l a h ’ın l an eti ü z e r in e o lsu n . ” 7
E h l-i S ü n n e tin , bilin m esi g e re k e n , d iğ er b ir g ö rü şü , fa z ile tte s a h a b e y e , k im se n in y e tiş e m e y e c e ğ i g örü şü d ü r. Y a n i, h e rh a n g i bir sa h a b i, s ıra la m a s ın d a e n so n d a bile y e r a lsa , a rk a d a n g e le n e n faziletli kişilere n a z a ra n d ah a üstündür. B ir b a ş k a ifad e ile bu ü m m e tin ilim , irfa n v e v e la y e t y ö n leriy le e n m ü m taz o la n gü zid e k işileri bile, fazilet y ö n ü y le e n âm i bir sa h â b iy e y e tiş e m e z , Islâm U le m a s ı bu g ö r ü ş le rin e d elil o la ra k şu hadisi de zik red erler: “N e f s i m k u d re t e l i n d e o l a n Z â t a y e m in o/sun/ S i z d e n
OA dalet d eyin ce m uhtelif m ânâlar kastedilir:
1- C evr ve zulm un zıddı: H ak sahibine hakkını verm e 2- Fısk ve isyanın zıd d ı: T a kva m ânâsında
3- İsmet: isyan ve fücurdan korunm a m elekesi, bu m eleklere ve n eb ilere aittir.
4- A lla h ’ın lütfü o larak günah ve hatadan korunm a, bu velilere ait bir haldir, 5- ictiha d d a hatadan korunm a: M ehdiyi m untazır böyle oiacaktır.
6- R ivayette kizbe ta am m üdden korunm a: (A bduivehhâb, A. latif, Te d rib ü 'r-R a vi s. 401-402.
4 Bak: A b d uivehhâb A b d üllatif (T e d rib ’i ta h kik eden zât), T e d rib u ’r-Râvî, s. 402.
3 ÂI-i im rân Sûresi, 110.
6 H a tib u ’l-B ağ d a di (V, 463), e l-K ifa yi Fî ilm i'r-R ivâ ye , s, 9 3-97. Bu sade d e giren â yet ve h ad isle rd e n bir kısmını K ü tüb-ü Sitte M u htasarı Ş e rh i adlı e serim izde kaydettik. AKÇ AG, Ankara, 1987, 1, 522-525.
7H aysem î, M ecm au’z-Zevaid, 10, 21.
PROF. DR. İBRAHİM C A N A N « 419
b iri U h u d d a ğ ı k a d a r ç o k altın i n f a k t a b u l u n s a bile, s e v a p t a , A s h a b ı m ı n bir m ü d h a t t a y a rım m ü d i n f a k ı n a y e t i ş m e z . ”s
A le y h issa la tu v e ss e la m ile o la n so h b e tle r i, o n la ra Öyle bir fey iz v e rm e k te , ö y le bir m e rte b e k a z a n d ırm a k ta ki, bir b aşk a yolla b u n a y e tiş m e k m üm kü n d eğildir. D o lay ısıy la Ü m m e tte n h iç k im s e n in A sh a b la fazilet y a rış ın a k a lk m a sı, ü stü n lü k d â v â e tm e si caiz d eğild ir. B ö y le bir d a v ra n ış, M u h a m m ed ü m m e tin d e b u lu n m ası g e r e k e n e d e b e aykırıdır. Z ira, A y et-i K e rim e A llah ve R esu lü n ü n k on u ştu ğu y erd e k ad ın v ey a e rk e k h içb ir m ü ’m in e sö z h ak k ı ta n ım a z ,9
2 - B e d iü z z a m a n ’a
g ö r e S a h a b e n in ü stü n lü ğ üB e d iü z z a m a n h a z r e tle r i, s a h a b e h a k k ın d a E h l-i S ü n n e t ’in g ö rü şü n ü b e n im s e r . O n a g ö re A sh a b in san lığ ın e n m ü m taz neslid ir. R e su lu lla h ’la so h b e t, o n la ra ö y le bir fey iz, ö y le bir ş e r e f k a z a n d ırm ıştır ki, a rk a d a n g e le c e k ü m m etin “e n kâm illeri o la n ev liy an ın büyükleri, S a h a b e n in k ü çü k lerin e karşı m ü sav at d âvasın ı k a z a n a m a z la r ." 10
Y irm i Y e d in c i S ö z ’ün Zeyli, S a h a b e h ak k ın d a m ü stak il bir b ah istir. V e san k i A s h a b m ev zu u n d a E h l-i S ü n n e t ’in g ö rü şü n ü h e r k e s ç e k abu l e d ile b ile c e k m u k ni bir a ç ık la m a y a k a v u ştu rm ak için k a le m e alın m ıştır. R is a le d e , A sh a b h a k k ın d a p o le m ik k o n u su y a p ıla n e n m ü h im m e s e le le r e so ru -c e v a p şe k lin d e y e r v erilir. B u b a h is te y ap ılan bü tün a çık la m a la r altı so ru n u n cevabıdır. B u n la rd a n b e şi d o ğ ru d a n , biri d o laylı o la r a k s a h a b e y i İlg ilen d irir. D o ğ ru d a n ilg iled iren so ru la r, s a h a b e m ev zu u n d a g e le n h a d is le r e d a y a n d ığ ı v e bu k o n u d a r a s tla n a n p o le m ik le r i h e m e n h e m e n ö zetled iğ i için o n la rı bu rad a k a y d e d e re k m evzu y a g irm ek istiyoruz.
1- “Sual ediyorsunuz: Bazı rivayetlerde vardır ki; 'bid’alann revacı hengamında ehl-i iman ve takvadan bir kısım sulehâ sahabe derecesinde veya daha ziyade ef- dal olabilir’ diye rivayetler vardır. Bu rivayetler sahih midir, sahih ise hakikatleri nedir?”
2- “Sual: Deniliyor ki: Sahabeler, Resul-i Ekrem aleyhissalatu vesselamı gördü
ler, sonra İman ettiler. Biz ise görmeden iman ettik. Öyleyse, İmanımız daha kavidir. Hem, kuvvet-i imanımıza delalet eden rivayet var? ” 1 1
3- “Bir zaman kalbime geldi, niçin Muhammed-i Arabî gibi harika zatlar sah abe
lere yetişemiyor?
4 - “Diyorlar ki: Ehl-i velayet ve ashab-ı kemâlat, dünyayı terketmişler. Hatta hadiste var ki: Dünya muhabbeti bütün hataların başıdır. Halbuki Sahabeler dün
yaya pek çok girmişler. Terk-i dünya değil, belki bir kısım sahabe, o zamanın ehl-i medeniyetinden daha ileri gitmişler. Nasıl oluyor ki, böyle sahabelerin en ednasına, en büyük bir veli kadar kıymeti var diyorsunuz? ” 1 2
5- “Sahabelere karşı iddia-yı rüchan nereden çıkıyor? Kim çıkarıyor? Şu za
manda, bu meseleyi medar-ı bahsetm ek nedendir? Hem müctehid-i izama karşı müsavat dâvâ etmek neden ileri geliyor?"
8 Buharı, F e z â ilu l-A s h a b 5; M üslim , F e za ilu ’s-S ahabe 221, 222.
A hzâb 36 10 11 12
Sözler, s. 496.
A.g.e,, s. 494, Sözler, s. 494,
420 ■ U LU S LA R A R A S I B E D İÜ Z Z A M A N S E M P O Z Y U M U - III
3 - A s h a b ın ü stü n lü k s e b e p le r i:
İlk so ru , Ü m m e t-i M u h a m m e d iç e risin d e fa z ile tç e A s h a b ’ta n ü stü n k im s e le rin olu p o la m a y a c a ğ ı m e se le siy le ilgili. Ç ü n k ü , bir kısm ı s ıh h a tç e o ld u k ça d üşü k o la n p e k ç o k rivay et, a h irz a m a n d a g e le c e k b azıların ın fa z ile tçe A s h a b ’ta n ü stü n o la c a ğ ın ı ifa d e e tm e k te d ir.
B e d iü z z a m a n , o riv a y e tle rin , ifad e ettiğ i o r ta k m â n â y ı, y u k arıd a d a k a y d e ttiğ i
m iz ü zere T ü rk ç e m ea li şek lin d e ifad ey e d ö k e re k sual k on u su y a p a r: “B i d ' a l a r m r e vacı h e n g a m ı n d a ehl-i i m a n ve t a k v a d a n b ir k ıs ım s u l e h a , s a h a b e d e r e c e s i n d e v ey a d a h a z i y a d e e f d a l o l a b i l i r ” d i y e r i v a y e t l e r d e uarc/ır. B u r i v a y e t l e r s a h i h m id ir ? S a h i h ise h a k i k a t l e r i n e d ir ? ”13
B e d iü z z a m a n ’ın c e v a b ın a g e ç m e d e n , so ru m etn in d e y e r verd iği bir u stalığ a d ik k at ç e k m e k isteriz: S o n r a d a n g e le c e k bir n eslin faziletini A sh a b m k i ile k ıy aslay an ri
vay etlerin h içb irin d e, “B i d ’a l a r ı n r e v a c ı h e n g a m ın d a ” k a y d ın a ra s tla n m a z . O , b ö y - le c e , d ah a so ru faslın d a, sad ed in d e olduğum uz h ad islerd e n az a rla rın çek ild iğ i, sa h a - b e n in k i ile k ıy a sla n a b ile c e k bir fa z ilete e rm e n in ilk şartın ın — b id ’a la n n h âk im iy eti s e b e b iy le in s a n la rın s ü n n e tte n u z a k la ştık la rı b ir d ev ird e “eld e a te ş t u t a r c a s ın a ” 14 büyük sık ın tıları g ö z e a la ra k — S ü n n e t ’e u y m ak old uğunu ifad e e tm iş o lu y o r. N ite kim b ir b a ş k a h a d iste: “Ü m m e t fe sa d a u ğ rad ığ ı z a m a n s ü n n e tim e te m e s s ü k e d e n e yüz şeh id ü c re ti v erilir” b u y ru lm u ştu r,13
B e d iü z z a m a n ’m bu şek ild e vazettiğ i so ru y a verd iği ce v a b ı iki k ısım d a in c e le y e b i
liriz:
Birinci kısım: B u k ısım , sek iz satırlık bir giriş p a rag rafıd ır. B u ra d a m eseley i üslûp ve ifad e m a h a re tiy le ç o k y ö n lü o la ra k ö z e tle r: 1 - B u m ev zu d a sa h ih ve s a h ih o l
m a y a n riv a y e tle rin v a rlığ ın a d ik k a t ç e k e r . 2 - S a h ih h a d is le r d e ifa d e e d ile n
“Ü m m e tin s o n r a d a n g e le n le rin in e fd a liy e ti” m e se le sin in m a h iy e ti a çık la n ır. 3 - A s h a b ın İn san lık ta rih in d e e n ü stü n n esli teşk il e ttiğ in e d air k a n a a tin i K u r’â n ’d a n da delil g ö s te r e r e k ifad e ed er.
İ k i n c i k ıs ım : B u ra d a , A s h a b ’ın üstü nlüğü nü n s e b e p ve h ik m etleri ak lî bir m u h te vad a izah ed ilir. B u izah ta A sh a b ın ü stü nlüğü nü n p e k ç o k s e b e b in e işa re t ed ild ik ten s o n r a sa d e c e “Ü ç s e b e b i” ü zerin d e durulur.
B u ü ç s e b e b in b e lir tilm e s in e g e ç m e z d e n ö n c e , m ev zu u n “t e z ”i m a h iy e tin d e o la n ve ihtiva ettiğ i ü ç a n a te m a y ı yu k arıd a k ay d ettiğ im iz giriş p a ra g r a fım a y n e n k a y d e d iy o ru z :
1 ^Bu Türkçe m etin A ra p ça aslım a raştıra n A b d ü lka d ir BA D ILLİ, bu m â nâ üzerin e gelen riv a ye tle rin 33 ayrı ka yna ğ ın a işaret eder, H adisin A h m ed ibnu H anbel ve D â rim î’de—•birinin sa hih olduğu b elirtile n — iki ayrı ta rikte n gelen b ir ve chin e g öre A leyhissalatu V e sse la m a A shab sorar: "Ey A lla h ’ ın R esulü! M üslüm an olup seninle b irlikte cihad eden faizlerden daha hayırlı kim se olacak m ı?”
"E vet,” buyururlar, “S izlerden so nra gelip beni g örm ediği halde im an eden b ir grup." (M işka tu ’l-M esabih 6282. H.)
Ü m m e tin sonradan gelen bir grubunun efdaliyeti ile ilgili rivayetlerden on iki ta n e sin e M iş k a tu ’l-M e sâ b ih bir arada kaydeder. (3, 292-295).
14 Tîrmizi, Fiten 73 (2261. H .}, M ünavî, Abdurrauf, Feyzu'l-Kadir, Beyrut 1972, 6, 261, 9162. H.
15 Tebrizî, Veliyuddin İbnu Abdillah, M işkatu'l-M esâbih, D ım eşk, 1961, 1, 62; M ünavi, a.g.e., 96171. H.
PROF. DR. İBR AH İM C ÂN AN ■ 421
“E n b iy a d a n s o n r a nev-i b e şe rin e n efd ali s a h a b e old uğu, E h l-i S ü n n e t ve C e m â a tin icm â ı, bir h ü cce t-i k â tla d ır ki, o riv ay etlerin sa h ih k ısm ı, fazilet-i c ü z ’iyye h a k k ın d ad ır. Ç ü n k ü , c ü z ’i fa z ile tte v e h u su si b ir k e m â ld e m e r c u h r â c ih e t e r e c c u h ed eb ilir. Y o k s a S u re -i F e th in âh irin d e sita y iş k â ra n e tav sifat-ı R a b b a n iy e y e m a z h a r ve T e v ra t v e İnci! ve K u r’â n ’m m ed ih ve s e n a s ın a m a z h a r o la n s a h a b e le r e , fazilet-i külliye n o k ta -i n a z a rın d a y e tişile m e z . Ş u h ak ik atin p e k ç o k e sb a p ve h ik m e tle rin d e n , şim d ilik üç h ik m e ti b e y a n e d e c e ğ iz ,” 16 Şim d i biz, bu ü ç s e b e b i ö z e tle y e re k s u n a c a ğ ız :
BİRİNCİ S E B E P : R esu lu lla h a le y h iss a ia tu v e ss e la m ın so h b e tid ir. B u s o h b e t, ö y le bir iksirdir ki, bir d akika o n a m a z h a r o la n bir k im se eh l-i tasav v u fu n s e n e le r c e se y r u sülûkla eld e e d e b ile c e ğ i fey ze v e h ak ik at n u rların a m a z h a r olab ilir. N asıl ki b ir sul
ta n ın h izm etk ârı, o su ltan a tâ b i o la ra k ö y le bir m e r te b e y e çık a r ki, bir ş a h çık a m a z ,
“İş te şu sırd an d ır ki, e n büyük veliler s a h a b e d e r e c e s in e ç ık a m ıy o r .” A s h a b ’ın s o h b e ti P e y g a m b e r in nü bü vvet şa h siy e tiy le s o h b e ttir. B u so h b e tin y ü celiğ i şu m isald en an laşılabilir: K ızını diri diri g ö m e c e k k alp k atılığ ına sa h ip bir b e d ev î a d a m , bir saa tlik n e b e v i b ir s o h b e tte n s o n r a k a rın ca y a a y ağ ın ı b a s a m a y a c a k bir ruh in ce liğ i k a z a n ı
y o r, c a h il ve v a h şî b ir a d a m , bir g ü n lü k bir s o h b e tt e n s o n r a Ç in v e H in d gibi m e m le k e tle r e g idip o m e d e n î k a v im le re m u allim ve r e h b e r o lu y o rd u . B u h u su su L e m e a t ’ta şö y le n a z m e tm iştin
B ir n a z a r-ı P e y g a m b e r B ir d e n b ire k a lb e d e r B ir bed evi-i câ h ilî B ir ârif-i m ü n ev v er E ğ e r m iz a n iste rse n İsiâ m d a n evvel Ö m e r İslâ m d a n s o n r a Ö m e r .17
İKİNCİ S E B E P : S a h a b e le r e k se riy e t-i m u tlak a İtibariy le k e m â la t-ı in s a n iy e n in en a ’la m e rte b e s in d e d irle r. Ç ü n k ü , o n la r bü yük İslâm in k ılab ın a şâh id o lu p b izzat on u y aşad ılar. İslâm ink ılabı h a y ır v e h ak k ı bü tün g ü zellikleriy le o r ta y a ç ık a rm ış , ş e r ve bâtılı d a ü stü n çirk in lik leriy le g ö z le r ö n ü n e se rm iştir. B u iki zıtlar ö y le sin e b irb irin d e n ay rılm ışlar b e lirg in h a le g elm işler ki, hayrı, h ak k ı iltizam e d e n ş e r re , b a tıla, y a la n a m ü şteri o lm a sı m ü m k ü n d eğildir. Ç ü nk ü sıdk ile kizbin arasın d ak i m e s a fe im a n ile küfür a rasın d ak i, C e n n e t ile C e h e n n e m arasın d ak i m e s a fe k a d a r uzaktır.
B ö y le bir o rta m d a , y ü ce s e c iy e sa h ib i A s h â b ’ta n , R esu l-i E k re m g ib i n u ra n î bir m e y v e , C e n n e t gibi bir n e tic e v e re n sıd k a ve h a k k a ve im a n a bü tün k u v v etleriy le
“F a zile t-i külliye" tabiri ile fa zile tle rin tam am ını anlayacağız. "Fazilet-i cü z ’iyye" ise bir m e sele ile ilgili fa z i
lettir. Söz gelim i bir sahabenin ibadet, İlim, cihad, İslâmın binasına olan toplam fazileti, fazılet-i kü lliyesin i te ş kil eder. Bu fa zile tte sahâblye ye tişilem ez. A m a sonradan gelen zatlardan biri cih a d d a veya itim de v e y a bir başka fa zile tte sahabiyi geçebilir,
16 Sözler, E nvar N eşriyat, İstanbul, 1985, s. 489.
17 Sözler, s. 711,
ta r a fta r o lm a k ta n b a ş k a b irşey b e k le n e m e z d i. B e d iü z z a m a n S a h a b e m in a d a le tin in büyük ö lçü d e bu sırd an ileri geldiğini b a ş k a fırsatlard a da ifad e e d e r ,18
ÜCÜNCÜ S E B E P : N ü bü vvetin v e la y e te n is b e ti, g ü n e şin k en d isiy le, a y n a la rd a k i g ö rü le n tim sa lin e n is b e ti g ibidir. E lb ette, g ö k te k i g ü n e şle a y n a d a k i g ö rü n tü sü , a r a la rın d a k ıy a sla m a y a p ıla m a y a c a k d e r e c e d e b irb irle rin d e n fa rk lı ve u za k tırla r. Ö y ley se nü bü v v et d a ire si, v e la y e t d a ir e sin d e n n e d e r e c e ü stü n is e , “nü bü vvet d a ir e sin in h a d e m e le ri ve o g ü n e ş in yıldızları d u ru m u n d a o la n s a h a b e le r d a h i, d a ire -y i v ela y ettek i su le h a y a o d e r e c e tefev v u k u o lm a k lâzım g e liy o r .”
B u ü ç ü n c ü s e b e p te ü ç ayrı üstü nlük v e ch i m ev zu b ah isd ir:
Birinci Vecih: İctihadda üstünlük
İctih ad d a, y a n i o r ta y a çık a n y en i m e se le le rle ilgili hü k m ü te s b itte y a n i C e n a b -ı H ak k ın rızasın a u y g u n h ü k m ü o n u n k e la m ın d a n ç ık a rm a işin d e s a h a b e le r e y e tiş il
m ez. Ç ü nkü o n la rın z a m a n ın d a m e y d a n a g elen İslâm inkılabı h e r k e s te A lla h ’ın rız a sını ara m a ve ilah ı h ü k ü m leri o r ta y a ç ık a rm a m ey lin i d o ğ u rm u ştu r. A k ıllar, fik irler, z ih in ler, arzu lar, e m e lle r h e p bu e s a s ü z erin d e d ö n m e k te , in sa n la rd a k i b ü tü n ilm î m e le k e le r o is tik a m e tte in k işa f e tm e k te idi. H alb u k i z a m a n ım ız d a in s a n la r büyük ço ğ u n lu ğ u y la d ü n y ay ı a rıy o r, f e ls e fe v e s iy a s e tle m e şg u l, e m e lle r a y rı, arz u la r b a ş k a , fik irler k arm a k a rışık , İçtim ai o rta m ın , kültür a tm o sfe rin in şa h siy e tin g e liş m e sin d e ve m e le k e le rin in k işafınd a fev k a la d e m ü essiriy eti v ar. Ö y le ki, z am an ım ızın in sa n ı, ictih ad k a p a site sin i eld e e tm e d e A s h a b a n a z a ra n e n az o n m isli bir z a m a n a m u h taçtır. S ö z g elim i T a b iin d e n S ü fy a n İbnu U y e y n e o n y a şın d a m ü cteh id o la b il
m işse , günüm üz in san ı yüz s e n e y e m u h taçtır.
B e d iü z z a m a n , bu m e s e le n in e h e m m iy e tin e b in a e n , h e rk e sin h a tırın a g e le c e k bir so ru y u s o ra r v e ce v a b ın ı verir:
“Eğer desen: Sahabeler de insandırlar, hatâdan, hilaftan hâli olmazlar. Halbuki, ictihadatın ve ahkam-ı şeriatın medarı, sahabelerin adaleti ve sıdkıdır ki, hatta ümmet: ‘Sahabeler umûmen adildirler, doğru söylerler’ diye ittifak etm iş?”
B e d iü z z a m a n b u soruya-, “E v e t, S a h a b e le r e k se riy e t-i m u tla k a itib a riy le h a k k a â şık , sıdka m ü şta k a d a le te h a h işg e rd irle r (arzu lay an , ta r a fta r o la n )” d er. V e birin ci ile ikinci s e b e p te k ay d ettiğ im iz m ü ta la a la r çe r ç e v e s in d e a çık la m a y a p a r ,19
B u ra d a ü zerin d e d u rm ak istediğim iz bir h u su s, Ü s ta d ’ın ihtiyatlı ifâd esid ir: “E v et S a h a b e le r ek seriy et-i m u tlak a itibariyle h a k k a â ş ı k ...” d em iştir. B u ifa d e d e n , ç o k az d a o lsa bir k ısm ın ın bu vasıfların d ışın d a k a la b ile ce ğ i a n laşılm ak tad ır. B e d iü z z a m a n , bu rad ak i ih tiy a tk â r ifad esi ile— s a h a b e d ışında k a la n k im s e le rd e g ö rü lm e s i h â lin d e , ad aleti selb ettiğ i için c e r h vesilesi kabul ed ilen — bazı fiilleri işlem iş o la n la rı k a s te d e bilir. N e v a r ki ü lem a, o n la rın da tev b e etm iş o lm aları se b e b iy le te m iz le n m iş o ld u k ların ı, tev b e ile te m iz le n e n le ri,— N ur sû resin in 4 - 5 . â y etleri m u c ib in c e — a d a le tle rin in g e ri g e le c e ğ in e h ü k m e tm iş tir. K ald ı k i, H z. P e y g a m b e r z a m a n ın d a h âd c e z a s ın a ça rp tırıla n M âiz İbnu M âlik, G am id iy y e (bir kadın) ve H ım â r lak abıy la m e şh u r A bd ul- 422 S U LU S L A R A R A S I B E D İÜ Z Z A M A N S E M PO ZYU M U - III
18 M u ha ke m â t, S özler Y a yın e vi, İstanbul, 1977, s. 132; B a rla Lahikası, s, 155, H utbe-i Ş â m iye , Envar Neşriyat, İstanbul, 1990, s. 48-49.
19 Sözler, s. 484.
PROF, DR. İBR AH İM C Â N A N a 423
iah rad ıyallah u an h ü m e c m â in d e n — n e h ik m e ts e — h içb ir rivay et k ita p larım ıza intikal e t m e m iş t ir ,20
İk in ci V e c ih : K u rb iy etleri v e İ i l e r İ n k i n d e n fa rk lı
S a h a b e le r in A lla h ’a o la n k u rbiy etleri (yakınlıkları) n o k ta sın d a k i m a k a m la rın a v e la y e t ay ağ ıy la y e tişile m e z . Ç ü nk ü o n la rın velay eti, velilerin sey r u sülukla k at-ı m e ra - tib e d e re k k e sb e ttik le ri bir v ela y et d eğildir. V e la y e t - i K ü b r a n am ıy la y ad e d ile n bu v e la y e t, a k re b iy e t-i îlâ h iy e n in in k işafıy la m a z h a r o lu n a n b ir v e la y e ttir, k e sb î d eğil v eh b îd ir. “A k r e b i y e t i n i n k i ş a f ı ” da C e n a b -ı H ak k ın zât, sıfat ve şu u n atı hu su su n d a m a rife tin a rtm a sıy la olu r. İlahi bir lütuf o la ra k , nü bü vvet n u ru n u n s a h a b e n in ru h u n d a in ’ikas ve in cizab ıy la h e m e n h asıl o lu r,21
P e y g a m b e r lik te k i k u rb iy et d e bu n ev i bir k u rb iy ettir. V e n ü b ü v v et v e r a s e ti ve s o h b e t cih e tiy le s a h a b e le r o sırra m azh ard ıriar,
• S a h a b e ile V e lî’ nin f a rk la rı 1) S a h a b e n i n n e fs i İ lâ h î ta th i r e m a z h a r
B ed iü z z a m a n , S a h a b e le r in sa h ip olduğu— M u h y id d in -i A ra b i g ib i h a r i k a o la n veli z a tla rın d ah i u la ş a m a y a c a k la r ı2 2 — y ü c e m a k a m la rın ı b e lir tm e sa d e d in d e ıs ra rla o n la rın ah v âl-i ru h iy eleri ü zerin d e duru r. B u h u su s, g ö r ü le c e ğ i ü z e re , A sh a b ü z e rin e t e ’lifte b u lu n an ö n c e k i m ü elliflerd e n e t o la ra k ra stla n m a z , B e d iü z z a m a n ’a h a s o rijin al b ir açık lam ad ır. O n a g ö r e : A s h a b , n e b e v i s o h b e te m a z h a r o lm a n ın fey ziy le ru h î bir ta th ir ve tezk iy e lü tfu n a e rm iştir. H albuki s a h a b e d ışın d a k alan in sa n la r, bu ru hî te z k iy e y e u la şa b ilm e k için , sey r-i sülük b e rz a h ın d a n g e ç e r e k sıkı b ir m ü c a h e d e ile n e fisle rin i ö ld ü rm eleri g e re k m e k te d ir. B e d iü z z a m a n , hakiki k e m a li e ld e e tm e d e ru h u n ta th iri için n e fs in öld ü rü lm esin i uygu n bu lm az. O n a g ö r e n e fs i ö ld ü rm e d e n o n u ta th ir v e tezk iy e e n se la m e tli yoldur. Ç ü nk ü , n e fs in ö lm esiy le, n e fs e bağlı o la n bir ç o k la tife le r de ö le c e k ve n e tic e o la ra k da n e fs in y a p a c a ğ ı ib ad et b a s itie ş e c e k tir, İş te bu s e b e p le , ö ld ü rü lm e d e n , lütfü İlâhi İle te m iz le n m iş o la n S a h a b î’nin n e fs i, k e n d isin e bağ lı o la n bü tü n d uyguların h e rb irin ın ay rı ay rı v e fa k a t k o ro h a lin d e y a p a ca k la rı ib ad et z en g in liğ in e sa h ip tir. B u hususu B e d iü z z a m a n şö y le ifad e ed er:
“Ehl-i velayet çendan fena-i nefse muvaffak olur, nefs-i emmâreyi öldürürler.
Y ine sahabeye yetişemiyorlar. Çünkü, sahabelerin nefisleri tezkiye ve tathir edildiğinden; mahiyetindeki cihâzât-ı kesire ile, ubudiyetin envaına ve şükür ve hamdin akşamına daha ziyade mazhardıriar. Fena-i nefisten (yani nefsin öldü
rülmesinden) sonra, ubudiyet-i evliya besâtet peyda eder.”23
B u ra d a te m a s e d ile n ve n e fisle birlikte y o k old uğu sö y le n e n “c i h â z a t
-1
k e s i r e "ta b iri ile B e d iü z z a m a n ’ın n e y i k a ste ttiğ in i b e lirtm e k isteriz . B e d iü z z a m a n , in san ın y a ln ız ca k alp o lm ad ığ ın ı, akıl, ru h , sır, n e fis gibi b a ş k a d uyguların ın d a bu lun duğu nu ç e ş itli v e s ile le rle b e lir tm e k te n b a ş k a ,24 sa d e c e n e fs in , e n d işe -i istik b ai, a şk , in ad ,
20 Bakan, Tevhid, A sh a b ’ın Adaleti, Erzurum 1993 {B asılm am ış Tez), s. 57.
21 Bak, M ektubat, s. 47-48, 22 Sözler, s. 490, 23 Sözler, s. 492.
24 Sözler, s. 495.
424 ■ U LU S LA R A R A S I B E D İÜ Z Z A M A N S E M P O Z Y U M U - III
hırs gibi "b i n l e r l e h i s s i y a t ” taşıd ığ ın a, b u nların h e p h ay ra y ö n len d irilm esiy le hakiki k e m a la u la ş a b ile c e ğ in e d ik k at ç e k e r .25
İşte s a h a b e , bü tü n bu duyguları rıza-yı ilahiyi k a z a n m a y o lu n d a k u llan an “n e fs -i K u r ’â n ’d a n b ü tü n le ta ifle r in in h is s e le r in i a l a n ” k im s e le r d ir .25 B e d iü z z a m a n bu hu su stak i k esin k a n a a tin i m ü k e rre r o la ra k ifad e etm iştir. B ir s e fe rin d e a y n e n şö y le d er:
“Eğer insan yalnız bir kalbten ibaret olsaydı; bütün mâsivayı terk, hatta esma ve sıfatı dahi bırakmak, yalnız Cenaba Hakkın Zâtına rabt-ı kalb etmek lâzım g e lirdi. Fakat insanın akıl, ruh, sır, nefis gibi pek çok vazifedar letaifi ve hassaian vardır. İnsan-ı kâmil odur ki, bütün o letâifi, kendilerine mahsus, ayrı ayrı tarik-ı ubudiyette, hakikat canibine sevketmek İle, sahabe gibi geniş bir dairede, zengin bir surette; kalb bir kumandan gibi, letaif askerleriyle kahramânane maksada yü
rüsün. Yoksa kalb, yalnız kendini kurtarmak için askerini bırakıp tek başıyla git
mek, medar-ı iftihar değil, belki netice-i ıztırardır.” 2 ^
S a h a b î, b ö y le ç o k buudlu b ir m a n e v iy a ta u laştığ ı için d ir ki, o n u n “bir s a a ti v eli
le rin bir g ü n u ’n e d e n k b ir d e ğ e r e u la ş m a k ta d ır28 ve R esu lu llah a le y h iss a la tu v e s se la m b ö y le si “K ırk s a h a b e ile k ırk d ev lete m ey d an o k u m u ştu r.” 29
2) S a h a b e n i n f a r k l ı vela yeti:
B e d iü z z a m a n ’ın s a h a b e a n lay ışın ı o rta y a çık a rm a d a te b a rü z e ttirm e m iz g e r e k e n d iğ e r bir h u su s, s a h a b e le r d e g ö r ü le n v e la y e tin m a h iy e tid ir. B e d iü z z a m a n b u n a
“V e la y e t - i K ü b r a ” d er ve şö y le açık lar:
“Sahabelerin velayeti, velayet-i Kübra denilen, veraset-i nübüvvetten gelen, berzah tarikına uğramıyarak doğrudan doğruya zahirden hakikata geçip akrebi- yeti ilahiyenin inkişafına bakan bir velayettir,”3 3
B u v e la y e tin m ü m taz vasfı “A ’m al ve h a r e k â tın d a S ü n n e t-i S e n iy y e y i d ü şü nü p o n a ta b i o lm a k ve taklid e tm e k ve m u a m e la t v e e f ’alin d e a h k a m -ı ş e r ’iyeyi d ü şü n ü p r e h b e r İttihaz e tm e k tir .” 31
V e la y e t, e s a s ta A lla h ’ın ku rbiy etin i y an i O n a yak ınlık k azan m ay ı, O ’n u n rızasını ve d ostlu ğ u n u eld e e tm e y i h e d e fle y e n bir m eslek tir.
A lla h ’a y ak ın lık eld e e tm e k n e d e m e k tir? Ç ü n k ü O , h e r ş e y e k e n d isin d e n d a h a y akınd ır. İn san a ş a h d a m arın d an y a k ın d ır.32 Y a biz? B iz A lla h ’a y akın m ıyız?
B iz A lla h ’ta n uzağız. Ö y le y se in sa n ın A lla h ’a y ak ın lığ ı o n u n rızasın ı ve sev g isin i k a z a n m a k tır.
B e d iü z z a m a n , bu “y ak ın lık (ku rb iy et)” h ak ik a tin in iki su retle eld e e d ile c e ğ in i b e lirtir: 1- A k re b iy e tin in k işafı su retiyle. Y a n i k işin in k esb ı o lm a k sız ın , z a te n h e r ş e y e y ak ın o la n A llah T e â la H a z re tle rin in , kişi h ak k ın d a sevgi ve rızasın ın a rtm a sıy la A l
25 M ektubat, S özler Yayınevi, İstanbul 1991, s. 30.
28 M ektubat, s. 331.
27 Sözler, s. 495.
28 Şualar, 13. Şuâ (Burada " s a a fla 60 d akika kastedilm iş olm am alı, bir “an" m ânâsında o lm alı).
29 Barla Lahikası 2, s, 144, 30 M ektubat, s. 47.
31 Mektubat, s. 421.
3 2 Kâf 16.
PR O F. DR. İBRAHİM C A N A N 19 425
l a h ’ın k u rb iy etin in kişiye in k işaf e tm e s i su retiyle, P e y g a m b e rlik te k i k u rbiy et bu n e v e g ire r. 2 - K işin in ce h d ve g ay retiy le m a n e v î m e rte b e le rd e yol a lm a sı, y a n i k a t-ı m e- ra tib e tm e s i su retiy le.
B e d iü z z a m a n , n ü b ü v v et v e ra s e ti v e s o h b e ti cih e tiy le s a h a b e le rin b irin ci s u r e t tek i v e la y e te m a z h a r old ukların ı belirtir. “V e/ayet-i K ü b r a ” d ediği bu v e la y e t, k e s b î olm a y ıp v e h b i old uğu y a n i k u rb iy et-i İla h ıy e n in in k işaf e tm e s iy le h asıl old uğu için , k es.b en eld e ed ile n k u rb iy e te d a y a n a n n o rm a l v e la y e t y olu y la s a h a b e le r e y e tiş ile - m e y e c e ğ in i sö y le r:
“Sahabelerin kurbiyet-i tlahiyye noktasındaki makamlarına velayet ayağıyla yetişilmez. Çünkü Cenab-ı Hak bize akrebtir ve herşeyden daha ziyade yakındır.
Biz ise O'ndan nihayetsiz uzağız.” 33
B e d iü z z a m a n , bu iki v e la y e tin a rasın d ak i fark ın büyüklüğünü b e lirtm e k için şö y le bir te ş b ih y a p a r:
“Nasıl ki dünkü güne, bugün yetişmek için iki yoi var. B irincisi; Zamanın ce re yanına tabi olmayarak, bir kuvvet-i kudsiyye ile, fevka’z-zaman çıkıp, dünü bugün gibi hazır görmektir. İkincisi: Bir sene kat-ı m esafe edip, dönüp dolaşıp düne gelmektir, fakat yine dünü elde tutamıyor. Onu bırakıp gidiyor. Öyle de zahirden hakikate geçm ek iki suretledir: B iri; Doğrudan doğruya hakikatin incizabma ka
pılıp, tarikat berzahına girmeden, hakikati, ayn-ı zahir içinde bulmaktır. İkincisi:
Çok m eratipten, seyr-i sülük suretiyle geçm ektir.”
B e d iü z z a m a n ’ın tah lilin in d ev am ın d a, h ak ik ati bu lm ad a kısa o la n b irin ci y o lu n s a h a b e yolu o ld u ğ u n u , uzun o la n ikinci yolun d iğ er velilerin yolu old uğunu b e lirtir ve bu ik in ci yolla o n la ra y e tiş m e n in m ü m kü n o lm a y a ca ğ ın ı s ö y le r ,34
B u n o k ta d a h e m e n k ay d ed elim ki, S a h a b e n in bu im tiyazlı h â lin i k a v ra y a m a y a n k im s e le r b ir k ısım y a n lış k a n a a tle re u laşırlar. B e d iü z z a m a n , bu k a n a a tle r e bir so ru şek lin d e te rc ü m a n olur:
“Vahdetu’l-Vücud meselesi çoklar tarafından en yüksek makam telakki ediliyor.
Halbuki, Velayet-i Kübra’da bulunan başta hulefa-i erbaa olmak üzere sahabeler ve hem başta Hamse-i Âl-i Âba olarak Eimme-i Ehl-i Beyt ve hem başta Eimme-i Erba’a olarak müctehidin ve Tabiînden bu çeşit vahdetü'l-vücud m eşrebi sarihan görülmem iş. A caba onlardan sonra çıkanlar daha ileri mi gitm işler, daha mükemmel bir cadde-i kübra mı bulmuşlar?”
B e d iü z z a m a n , bu n u red d e d e n c e v a b ın a şö y le b aşlar:
“Haşa! Şem s-i Risaletin en yakın yıldızları ve en karîb vereseleri bulunan O Asfiya’dan, hiç kimsenin haddi değil, daha ileri gidebilsin. Belki Cadde-i Kübra onianndır,. .”35
3) S a h a b e d e z ü h d y o k t u r
“Z ü h d ” u m u m iy e tle d ü n y ay a ra ğ b e t e tm e m e k , y a şa y ış ta a h ir e t k a y g u su n u ve İb ad eti ö n p la n a a lm a k m â n â s ın a g elir. “B u m e s e le d e s a h a b e n in y eri n e d ir ? ” d iy e bir sual m âku ldü r. O s m a n İbnu M a z ’un, E bu Z e r el G ıfa ri, A bd u llah İb n u A m r gibi
33 Sözler, s. 492.
34 Sözler, s. 492.
M ektubat, s. 76. U stad b u ra d a 2,5 sa y fa lık ce va p la V a h d e t-i V ü cu d m e sle ğ in in m a h iy e tin i a çıklar.
M erak ede n ler okum alıdır.
426 ■ U LU S L A R A R A S I B E D İÜ ZZA M A N S E M P O Z Y U M U - III
bazı istisn ai ö rn e k le r h ariç tu tu lu rsa k ah ir ek seriy etiy le A s h a b ’ın h a y a tın d a y ukarıd aki ta rife m u vafık bir zühd g ö rü lm ez.
N itek im B e d iü z z a m a n s a h a b e le r in bu h u su siy etin i k e n d isin e so ru la n b ir su alin m etn i için d e ifad e e d e r:
“Âinci sual: Diyorlar ki: Ehl-i velayet ve ashab-ı kemalat, dünyayı terketmişler.
Hatta, hadiste var ki: ‘Dünya muhabbeti bütün hataların başıdır. ’ 36 Halbuki, sahabeler dünyaya pek çok girmişler. Nasıl oluyor ki, böyle sahabelerin en e d - nasına, en büyük bir veli kadar kıymeti var diyorsunuz? ” 3 7
B e d iü z z a m a n bu n u c e v a p la r k e n b a ş k a ris a le le rd e , d ü n y a te la k k isi ü z e r in e y e r verd iğ i ta h lille re atıf y a p a ra k , d ü n y an ın ü ç yüzü o ld u ğ u n u ; b ir yüzü yle in s a n la rın n e fs -i e m m a r e s in e b a k tığ ın ı h e r ç e ş it ş e rle rin , isy a n la rın , fısk ların , zu lü m lerin d ü n y a n ın bu yüzü nd e işlen d iğ in i; ik in ci yüzüyle â h ir e tin ta rla sı old u ğ u n u ; ü ç ü n c ü y ü züyle A lla h ’ın isim lerin in te ce llig â h ı o la ra k in sa n la rın A lla h ’ı ta n ım a la rın a y a ra y a n bir m ek tu p , b ir a y n a h iz m eti g örd ü ğü n ü ; .h a d islerd e k ö tü le n e n d ü n y an ın , d ü n y an ın b i
rin ci y üzü ne b ak tığ ın ı, d iğ e r iki yüzü se b e b iy le d ü n y an ın sev ilm esi g e re k tiğ in i b e lir tir v e s a h a b e n in d ünya sev g isin in d ü n y an ın b irin ci yüzü s e b e b iy le d eğ il, d iğ e r iki yüzü se b e b iy le old uğunu d ile g e tir ir .38
Y e r i g e lm işk e n , B e d iü z z a m a n ’m Zühd an lay ışın ı biraz a ç ık la m a k iste riz . O , h e r m e se le d e s a h a b e m esleğ in i e s a s aldığı için , zühd y a n i d ünyayı te r k m e s e le s in d e de fa rk lı y o ru m g e tirir: “K işi, leziz ta a m la rı, m e y v e le ri, p e d e r, v alid e, ev lad , re fik a -i h a y a t, d o st, a h b a b , e n b iy a v e ev liy ay ı, h a y a tı, g e n ç liğ i, b a h a r ı, gü zel ş e y le ri ve d ü n y a y ı” sev e b ilir. Y e t e r k i' b ü tü n se v m e le rd e o n la r, C e n a b -ı H a k h e s a b ın a sev il
s in .39 B e d iü z z a m a n ’a g ö re bu tarz bir d ünya sevgisi sa h a b e n in d ü n y a sev g isi sın ıfın a g ire r. H a d isle rd e g e le n y a sg k lm a d a k i bu in c e liğ i y a k a la y a m a y a n ö n c e k i â lim le r, h e rh a n g i bir k ay d a y e r v e rm e d e n y a p ıla c a k “d ü ny ay ı te r k e tm e k te lk in in d e n h ası!
o la c a k tezad ın Ö nüne g e ç m e k için tekellü flü ifa d elere baş vu rm u şlard ır. B u n a ö r n e k o la r a k G a z a li’n in şu y o ru m u n u k ay d e d e b iliriz : “M u sta fa a le y h iss a la tu v e s s e la m :
‘D ü n y a sev g isi bü tü n h a ta la rın b a ş ıd ır’ b u y u rm u ştu r, İn sa n la r d ünyayı s e v m e y e c e k o ls a la r âlem h e la k olu r, h a y a t o r ta d a n k alk ar. A n c a k y in e d e o , d ü n y a se v g isin in h e la k a g ö tü rü cü old u ğ u n u ö ğ r e tti. Z ira, o n u n h e la k e d ici o ld u ğ u n u n b e lirtilm e si, d ü n y a sev g isin i ço ğ u n lu ğ u n k alb in d en sö k ü p atm a z , küçü k bir azın lık tan sö k ü p a ta r ki bu a z la rın te r k e tm e le r iy le de d ü n y a h a r a b a g itm e z . B u s e b e p le A le y h issa la tu v e ss e la m , n a s ih a ti ve d ü n y a sev g isin d en d o ğ a c a k zararları h a tırla tm a y ı te rk e tm e d i.
K e z a , R esu lu llah a le y h iss a la tu v e ss e la m , 'E ğ e r d i l e s e y d i k h e r k e s i e l b e t t e h i d a y e t e er d ir ir d i k . F a k a t B e n d e n ( S â d ı r o l a n şu): C e h e n n e m i b ü tü n c in le r d e n , in s a n la r d a n m u h a k k a k d o l d u r a c a ğ ı m’4 0 m ealin d ek i â y e t m u cib in ce kullarını C e h e n n e m e sev- k e tm e k için im tih a n v esilesi kıldığı h e la k ed ici şe h e v â tın fo n k siy o n u n u y e rin e g e tire -
36 H asan-ı B a sri’den gelen bu M ürsel H adis h a kkın d a b ilg i e din m e k iste yen le r M ü n a vi’nın F e yzu 'l-K a d ir-
’ine bakabilirler. 3, 368-369.
37 Sözler, s. 494. Dünya te lakkisi için şû raya da bakılm alıdır: Sözler, s. 625-626, 638-651.
38 Sözler; s. 495.
39 Sözler, s. 638.
4 0 Secde 13.
PROF. DR. İBR AH İM C ÂN AN 1 427
c e ğ ın e o la n g ü v en i s e b e b iy le , b u n u n ta m a m e n te rk e d ile c e ğ i k ork u su y la da o n d a k i te h lik e y i h a b e r v e rm e y i te r k e t m e d i,” 41
B e d iü z z a m a n , M ü slü m an m d ü n y a k arşısın d ak i tavrın ı: “D ü n y a k e s b e n d eğil k a l b e n t e r k e d ilm e îid ir .”4 2 “H e rb ir m ü ’m in İ ’la-yı K e lim e tu lla h ’la m ü k e lle ftir, bu z a m a n d a e n bü y ü k s e b e b i m a d d e te n te ra k k i e t m e k t ir ”42 gibi sö z le riy le d a h a k e s tirm e d e n . d a h a a çık bir üslupla te s p it e tm e y e ça lışm ış tır .4 4
O n u n a ç ık la m a la r ın d a n şu n e tic e y e v a ra b iliriz ; “T ıp k ı A s h a b ’ın y a p tığ ı g ib i, M ü slü m an lar bu d evirde, A lla h ’ı ta n ım a k , İ’İa-yı K e lim e tu lla h ’ı g e r ç e k le ş tir e r e k d in in izzetini k u rta rm a k v e âh ireti k a z a n m a k için d ü ny ay a sa h ip çıkm alıdırlar. A m a bu s a h ip çık ış sırf A llah rızası için olm alı. B u n u n da Ölçüsü, e lb e tte ki d ünya k a z a n ılırk e n h a r a m a y e r v e rm e m e k , ib a d e ti ih m al e tm e m e k , k a z a n ıla n ın z e k â tın ı v e rm e k , k a z a n ç ta n , a şk la şev k le A llah y olu n d a h a rca m a k tır.
ü çü n cü vecih:
S a h a b en insevap defteri açtk
S a h a b e n in , a r k a d a n g e le n le r c e y e tiş ile m e y e n ü stü n lü ğ ü n ü n bir d iğ e r s e b e b i B e d iü z z a m a n ’a g ö r e , o n la rın a m e lle rin in se v a p ç a ço klu ğu du r.
B u d a şu iki n o k ta d a n gelir:
1- E n a ğ ır şa rtla rd a İsiâm ın te sisin d e ve ah k âm ın ın y ery ü zü n e n e şrin d e ç a lışm ış
lard ır. A m e lle r, e h e m m iy e t d u ru m u n a ve yapıldığı şa rtla rın ağ ırlığ ın a g ö r e fa z ile tç e farklıdır. S u lh z a m a n ın d a n o rm a l şa rtla rd a tu tu lan sın ır n ö b e ti ile sa v a ş s ıra sın d a , ölü m k orku su altınd a ve d eh şetli so ğ u k için d e tu tu lan sın ır n ö b e ti bir d eğild ir. Ö y le de S a h a b e n in fslâm ın tesisin d e , bü tü n k üfür d ü n y asın a m e y d a n o k u y a ra k verd ik leri n e şr-i d in hizm eti ö y le sin e k ıy m etli ve A llah n ezd in d e sev ap iıd ır ki, a rk a d a n g e le n n e sillerin hizm eti b u n a y e tişe m e z .
N itek im , h a d iste , a rk a d a n g e le n le r U hud d ağ ı k ad ar altın b a ğ ışla sa b ile , s a h a b e n in y arım m üdlük b a ğ ışı k a d a r k ıy m et ta ş ım a y a c a ğ ı ifad e ed ilm iştir. H a tta K u r’â n -ı K e rim , F e tih te n ö n c e k i m ü ’m in le rle , so n ra k i m ü ’m in lerin a m e lle rin in s e v a p ç a e ş it o lm ad ığ ın ı, F e tih ’te n ö n c e k ile rin sev a b ın ın ü stü n old uğun u s ö y le r .4 5
2 - A y rıca S a h â b ile r, İslâm î te sis e tm e k le a rk a d a n g e le n le rin h id a y e tle rin in s e b e b id irler. D o lay ısıy la h a d iste n m u k te b e s: " S e b e p o l a n y a p a n g i b i d i r ” k a id e s in e b i
n a e n , s a h a b e le r a rk ad an g e le n le rin sev a p la rın d a n da bir h isse aldıkları için o n la r, s e v ap ta y etişilm esi im k ân sız bir m e r te b e tu tm u ş o lu rlar. B e d iü z z a m a n , ü m m e tç e n a - m a z la rd a o k u n a n sa la v a tla rd a « u U ^ l j aSI p-j-Ul şe k lin d e s a h a b e n in d e zik red ilm esin i o n la rın , “bütün ü m m e tin h a s e n a tın d a n h is se d a r o ld u k la rın ı" delil y a p a r. V e d er ki:
“Hem nasıl ki, bir ağacın kökündeki küçük bir meziyet, ağacın dallarında büyük bir suret alır, büyük bir daldan daha büyüktür. Hem nasıl ki, m ebde’de küçük bir
41 Münavi, a.g.e., 3, 368.
42 M esnevi-i Nuriye, İstanbul, 1958, s. 114,
43 B e d iü zza m a n ’ ın Zühd a nla yışını "İslâ m -Â le m in in A n a M e sele le rin e B e d iü zza m an 'd an Ç özü m ler" nâm kitabım ızda genişçe tahlil ettik, (s, 135-137).
44 G a za li’nirı bu sadedde, nasıl zo rla n d ığ ın ı görm e k için İh ya 'm n “Kul h akkın da dünyanın h akika ti ve m a hiyetinin b eyanı" bahsini o kum a k yeterlidir. (ihya, m eK tebetu't-Ticahyyei-kübrâ, Mısır, tarihsiz, 3, 219, 2 -23 0 . 4 5 H adıd 10.
428 m U LU S LA R A R A S I B E D İÜ ZZA M A N S E M P O Z Y U M U - III
irtifa; gittikçe bir yektin teşkil eder. Hem nasıl ki noktan merkeziyeye yakın bir iğne ucu kadar bir ziyadelik; daire-i muhitada, bazan bir m etre kadar ziyadeye mukabil geliyor. Aynen şu dört misal gibi... Sahabeler, İslâmiyetin şecere-i nu- raniyesinin köklerinden, esaslarından, oldukları, hem bina-yı İslâmiyetin hutut-u nuraniyesinin mebdeinde, hem cemaat-i İslâmiyenin imamlarından ve adetlerinin evvellerinde, hem Şems-i Nübüvvet ve sirâc-ı hakikatin merkezine yakın oldukla
rından, az amelleri çoktur, küçük hizmetleri büyüktür, Onlara yetişmek için, ha- kiki sahabe olmak lâzım geliyor,’¿Lf\
4 - A s h a b ı n u b u d i y e t i n e y e t i ş i l m e z
B e d iü z z a m a n , a s h a b ın u b u d iyeti k o n u su n d a , k e n d isin d e n ö n c e k i h iç b ir âlim d e ra stla n m a y a n bir açık la m a su n ar. B u açık la m a B e d iü z z a m a n ’m a sh a b la ilgili o la ra k — şu a n a k a d a r yu k arıd a k ay d ettiğ im iz — b ir k ısım te la k k ile rin in ve y a p tığ ı iz a h la rın ın tab ii bir n e ticesid ir. O n ları y e te rin c e a n la m a d a n bu nu da a n la m a k v e d olay ısıy la k a bul e tm e k zorluk arzed er. A m a b ir k e re hakkıyla anlaşıldı m ı, a sh a b la ilgili o la ra k ki
ta p la rd a g e le n ve a n la m a k ta zorlu k çek tiğ im iz b azı p ro b le m le r çö z ü m e kavuşur.
B e n , ş a h s e n a n la m a k ta v e iz a h ta zorlu k ç e k tiğ im b ir p ro b le m im i k a y d e d e re k m ev zu y a g irm e k istiy o ru m , çü n k ü b u ra d a v a z e d e c e ğ im p ro b le m i B e d iü z z a m a n ’ın sa h a b e n in ubudiyeti ü z erin e y ap tığ ı tahlil y ard ım ıy la çözdü m .
P ro b le m im şu idi: M u te b e r k a y n a k la rd a g e le n b ir k ısım riv a y e tle rd e n a s h a b ta n bazıların ın ib ad et sıra sın d a İbtal-ı h is se u ğ ra m ış ça sın a d u y arlılığ ın ı k a y b e ttiğ in i g ö r m e k te ve a çık la m a sın ı y a p m a k ta z o rla n m a k ta idim:
M e s e lâ Z â tu ’r-R ik â G azv esi sıra sın d a g e c e n ö b e ti b e k le rk e n n a m a z a d u ran A b - bâd İbnu B iş r rad ıyallah u a n h , tak ip çi bir m üşriğin attığı b ir o k a h e d e f olur. F a k a t o , o k u eliyle ç ık a ra r a k n a m a z ın a d ev am ed e r. M ü şrik, ik in ci r e k ’a ta k alk tığ ın ı g ö r e n A b b â d ’a “o k u m İsab et e tm e m iş o lm a lı” d iy ere k b ir o k d a h a a ta r. O n u d a eliyle ç ı k a ra n A b b âd , n a m a z ın a d ev am e d e r, d e rk e n ü ç ü n c ü bir o k a d a h a h e d e f olu r. A b - b âd h e r d e fa s ın d a o k la rı eliy le ç ık a ra r a k n a m a z ın ı ta m a m la r. O rta lık k a n re v a n için d e kalır. N am az b itin ce u y u m ak ta o la n n ö b e t a rk a d a şı A m m â r İbnu Y â s ir ’i d u ru m d an h a b e rd a r ed e r, V a k ’a y a m üttali o la n A m m â r, ken d isin i n iy e ilk o k sırasın d a h a b e rd a r e tm ed iğ in i s o ru n c a , A b b âd :
“Ö y le b ir sû re o k u y o rd u m k i, k e s m e k is te m e d im !”47 c e v a b ın ı v erir. K e z a H z.
A li’n in , a y ağ ın ı s a p la n a n o k u ç ık a rm a n ın a c ıs ın a d a y a n a m y a ra k : “N a m a z a d u ray ım d a ö y le ç ık a rın ” d ed iğ i, gürü ltü d en ç o k rah a tsız o la n E bu E y y u b u ’l-E n s â ri’nin n a m a z sırasın d a h iç gürültü duym ad ığı, A sh a b ın n am azıy la ilgili b e n z e r m en k ıb ele rd ir.
B u n la ra b e n z e r b ir h â d ise C ü n d eb İbnu M e k îs’te n riv ay et ed ilir: G e c e le y in g ö z e tle m e v azifesi y a p a rk e n ü st ü ste yed iğ i iki o k u , h iç k ım ıld a m a d a n eliy le çık a rıp v a zife sin in g e re k tird iğ i y e rin d e n a y rılm a m a ro lü n ü e k sik siz y e rin e g e tir ir .48 G e rç i bu h a d ise , ib ad et sırasın d a c e r e y a n etm iy o r, a m a şa h si ib a d etten d a h a k ıy m etli o la n vazife, h u su san e n ü stü n ib â d e t ad d ed ilen cih a d v azifesi sırasın d a c e r e y a n ed iy o r.
46 Sözler, s. 493.
Ebu Davud, T a h a re t 79. K ü tü b -i S itte M u hta sarı T e rcü m e ve Ş e rhi a djt k ita b ım ızd a a ç ık la m a var.
(Ankara, 1990, 10, 456-459).
48 Taberî, Ebu C afer M uham m ed İbnu Ç evir (v. 310), T arihu't-T aberî, Beyrut, 1962, 3, 27-28.
PROF. DR. İBR AH İM C ÂN AN ■ 429
V a z ife ile ilgili h a rik a la r m ey a n m d a H z. A li’n in H a y b e r ’in fe th i sıra sın d a g ö s te r diği in a n ılm a z m e n k ıb e d e b u ra d a zikre değer-. K a le y i f e th e d e r k e n , d ü şm a n ın b ir d arb esiy le k alkan ın ı d ü şü ren H z. A li, kale k ap ısını k ap tığ ı g ibi, sa v a ş b o y u n ca k a lk a n o la ra k k u llan ır. F e tih t a m a m la n ın c a y e r e b ıra k ır. S o n r a sek iz k işi k a p ıy ı y e r d e n k a ld ıra m a z la r.49 Ş u ra s ı m u h a k k a k ki, kabu l e d e c e ğ i h e r m e s e le y e B a tıd a n t e y i d e alışm ış teslim i zayıf bazıları, bu çe şit ta rih î h ad iselerin m akul bir izah ın ı a r a m a y e rin e
" e f s a n e ” d eyip g e ç e c e k le rd ir. B u ra d a k olay ı s e ç m e esp irisi d e vard ır. H alb u k i b e n zer bir v a k ’ayı y a k ın tarih im izd e Ç a n a k k a le sa v a şın d a y aşad ık : N o rm a l şa rtla rd a b ir k a ç kişiyle kaldırıiabilen to p m erm isin i, bü tün ark a d a şla rın ı k a y b e d e n bir M e h m e tç ik te k b a ş ın a kaldırır ve isa b etli atışıy la, B o ğ a z ı g e ç m e k ü z e re o la n k a p ta n g e m is in i b a tıra ra k , sa v a şın sey rin i leh im ize çevirir.
B ü tü n bu h â d iseleri nasıl izah e tm e li, y o k sa bazıların ın seç tiğ i k olay y olu ih tiy a r e d e r e k “u y d u rm a, b o ş ş e y le r ” v e y a — d a h a in sa flı bir ü slu p la— "b u n la r m ü te v a tir d eğil, zayıf rivay etlerd ir, y ak in ilim sa b it o lm a z ” d eyip red m i etm eli?
E lb e tte ki, p e k ç o k v âk ıa ile vü sû k k a z a n a n b ir h ak ik ati in k âr k o lay d eğildir. O h a ld e a çık la m a sı g e re k m e k te d ir.
Az yu k arıd a b elirttiğ im iz gibi B e d İü z z a m a n ’ın, y e r verd iği bazı a ç ık la m a la r , b iz e , b u nları m aku l b ir izah a k av u ştu rm ay a y a rd ım cı o lm a k td ır. B u a ç ık la m a y ı, B e d iü z - z a m a n ’ın farklı y erlerd e g e le n , b irb irini ta m a m la y a n bir k a ç ay rı g ö rü şü n ü te rk ip e d e re k y a p a c a ğ ız , şö y le ki:
1- H e r şe y d e n ö n c e , B e d iü z z a m a n ’a g ö r e , in sa n b e ş d u y g u d an ib a re t b ir v arlık d eğild ir. O n d a , p e k ç o ğ u n a isim k o n a m a m ış “b in le r le h is siy a t v a r ” d ır .8 0 aşk , in a d , e n d işe -i istik b al, h ırs, tev ek k ü l, üm id, se v in ç, g ü v en gibi h is le r b u n la rd a n — şid d etli old ukları için isim len d irileb ilen v e— h e rk e s ç e b ilin en b a z ıla rıd ır.5 1
H e m e n b e lirtelim kİ, B e d iü z z a m a n , in san d ak i b u ru h a n î h is le re b a z e n " d u y g u ” d e rk e n b a z a n de latîfe v ey a (cem i şekliyle) “le tâ if” d er.
2 - B u h islerin ta m a m ı, aslın d a âli bir m ak sad için y aratılm ış ve in sa n ın ta s a rr u fu n a v erilm iştir. Y a n i h e rb ir h issin k en d isin e m ah su s bir ubud iyeti b ir tev h id m e r te b e si v ard ır. İn sa n , irad esi v e g a y re ti ile, bu h isle rin ta m a m ın ı u b u d iyet e s n a s ın d a id eal h e d e fe y ö n e lte b ilir; bu, im k â n d a h ilin d e d ir.82 B e d iü z z a m a n ’ın bu sa d e d d e : İn san -ı kâm il od u r ki, bütün o letâ if i, k en d ilerin e m a h su s ayrı ayrı ta rik -i u b u d iy e tte , h a k ik a t c a n ib in e se v k e tm e k ile y ü r ü s ü n ...” d ed iğ in i az y u k arıd a k a y d e ttik . A y rıc a
“hak ik i terak k in in in san a verilen kalb, sır, ruh, akıl h a tta hay al ve s a ir k u v v elerin h a - yat-ı e b e d iy e y e yüzlerin i ç e v ire r e k , h e rb iri k en d in e lâyık hu su si vazife-i u b u d iyet ile m eşg u l o lm a k ta ” old uğun u b e lir tir ,83
49 Vakıdî, M uham m ed İbnu Ö m e r {v. 207), M eğazi, oxford, 1966, 2, 655; T a beri a .g .e . 3, 1; İbnu H işam , M uham m ed (v, ), e s-sire tu ’n-N ebeviyye, M ısır 1955, 3-4, 355. Bu hadiseyi, R esu lu lla h ’ın “H ayb e r A li'n in e liyle fe th e d ile ce k” şeklindeki ihbarının te ce llisi olan bu m ucize o la ra k kayde d e n B e d iü zza m an yere a tıla n kapıyı “b ir rivaye tte kırk kişinin k a ld ıra m a d ığ ın ı” belirtir. (M ektubat s. 99). Bu hadisin za afın a d ikka t ç e k il
miştir.
50 M ektubat, s. 30.
^ M ektubat, s, 30.
52 Sözler, s. 27-28, 53 Sözler, s. 322.
430 ■ U LU S L A R A R A S I B E D İÜ Z Z A M A N S E M P O Z Y U M U - II!
3 - A sh a b -ı K ira m h a z r e tle r i, s o h b e t-i n ü bü v v etin feyiz ve b e r e k e tiy le bu sırra m azh ard ır. İb a d e t sıra sın d a bü tü n iatifeleri, k en d ilerin e m a h su s ib a d e tle rin e y ö n e le rek “t a a b b ü d î t e u h i d ” d iy e b ile ce ğ im iz g e r ç e k bir tev h id e k a v u şm ak tad ırlar. İb a d et sıra sın d a o k u n a n zikir ve d u aların ifad e ettiğ i m â n â la rd a n — bü tün şüm ûl ve v ü s ’ati ile— h e rb ir latife hissini a lm ak tad ır. M e s e lâ , biz n a m a z d a bir b e s m e le çe k tiğ im iz za
m a n şa y e t A r a p ç a b iliy o rsa k ve z ih n e n b a ş k a m e şg u liy e tle rim iz d e y o k s a ak lım ız b e s m e le n in m â n â sın d a n h is se d a r o lab ilir. F a k a t m ik tarı b in le rle ifa d e e d ile n d iğ e r d uygularım ız k âh ir e k se riy e tiy le h is se alm azlar. H alb u k i B e d iü z z a m a n , b e s m e le ile ilgili o la ra k , y a şa d ığ ı tev h id v e te fe k k ü r h a y a t-ı ru h a n iy e s in in “b ir c ilv e s in i” O n D ö rd ü n cü L e m ’a ’nm ik in ci m a k a m ın d a ü ç b u çu k sa y fa d a an la tır. T e fe k k ü rd e n asıl b ir v ü s ’a te u la ştığ ın ı a n la m a m ız için m e v z u y a g iriş c ü m le s in i k a y d e d iy o ru m :
“B i s m i ü a h i r r a h m a n i r r a h i m ’ İn bir cilvesini şö y le gördü m ki, k âin at sim asın d a, arz s i m asın d a v e in san sim a sın d a birbiri için d e b irb irin in n u m u n esin i g ö s te r e n ‘ü ç sik k e-i ru b u b iy e t’ v a r ...”
t * <3 S s $
B ed iü z z m a n aynı b a h sin d ev am ın d a, F a tih a sû resin d e g e ç e n AoO iJb l ib aresin in a çık la m a sın a g e ç e r . A r a p ç a b ilm em iz şartıy la s a d e c e “a k ı l ” d uygum uzla “E y K a b - b i m i z a n c a k s a n a i b a d e t e d e r i z ” şek lind ek i kısa m ân ây ı, o ta m üç say falık b ir t e f e k kür levhası o la ra k su nar.
M ü te a k ib e n g ö r ü le c e ğ i ü z e re , B e d iü z z a m a n ’a g ö r e , s a d e c e bu İki ib a re n in d e ğil, n a m a z d a o k u n a n h e rb ir zik rin, b ö y le sin e g e n iş ve şüm ullü m â n â v e h ak ik a tla rı var. ve in san o ğ lu , s a d e c e aklıyla d eğil b in lerle ifad e ed ilen d iğ er h isleriy le d e bu z i
k irlerin h a k ik a tlerin d e n h is se m e n d o la b ile c e k bir fıtra ta v e m a h iy e te sah ip tir. H u su si g a y re t ile h e rk e s bu n d a m u v affak olabilir.
4 - B u n o k tad a h e m e n k a y d e tm e k isteriz ; B e d iü z z a m a n , A sh a b -ı K ira m h a z e ra - tın ın , n a m a z sırasın d a, h e rb ir e lfa z -ı z ik riy ed en bü tü n d u y g u larıy la, a z a m i m e r t e b e d e h issed a r old uklarını ifad e etm e k te d ir. Ş ö y le ki:
“Bir zaman bir tek teşbihin bir tek namazda, sahabelerin tarz-ı telakkisine y a kın bir surette bana inkişafı, bir ay kadar ibadet derecesinde ehemmiyetli g ö ründü. Sahabelerin yüksek kıymetini onunla anladım. Dem ek bidayet-i İslâmiyede kelimat-ı kudsiyenin verdiği feyz ve nurun başka bir meziyeti var.”^ 4
B ed iü z z a m a n bu h atırasın ı bir b a ş k a b a h iste şö y le a ça r:
“Bir zaman kalbime geldi, niçin Muhyiddin-i Arabi gibi harika zatlar sahabelere yetişemiyorlar? Sonra namaz içinde ltD derken, şu kelimenin m â
nâsı inkişaf etti. Tam mânâsıyla değil, fakat bir parça hakikati göründü. Kalben dedim: ‘Keş/ci, birte/c n am aza bu k e lim e gibi m u v a ffa k olsay d ım ; bir sene i b a d e t ten d a h a iyi idi. ’ Namazdan sonra anladım ki, o hatıra ve o hal, Sahabelerin iba - defteki derecelerine yetişilmediğine bir irşaddır,” ^
5 - Ü stad , aynı b a h sin d ev am ın d a bu anlay ış üstü nlüğü nü n o n la rd a n asıl h asıl o l
duğunu a çık lar. E z cü m le K u r’â n ’ın g erçek leştird iğ i inkılapla zıdların b irb irin d en a y rı
larak h e r ç e ş it güzellik ve h a y ırların bir ta ra fta bü tü n h a ş m e t v e ca z ib e le riy le t o p la n ırk e n , h e r ç e ş it çirkinlik v e ş e r v e fısk v e küfürlerin d e karşı ta ra fta e n m ü s te k re h
L em ’alar, S özler Yayınevi, İstanbul, 1976, s. 309.
^ Sözler, s. 490-491.
