EYÜP/KUYUBAfiI, EM N BABA TEKKES RESTORASYON DE ERLEND RMES

(1)

EYÜP/KUYUBAfiI, EM‹N BABA TEKKES‹

RESTORASYON DE⁄ERLEND‹RMES‹

Dr. Yük. Mimar AYTEN ERDEM

Z

1956’da do¤du.

Y›ld›z Teknik Üniversitesi Restorasyon Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi.

Ayn› Üniversitenin Rölöve-Restorasyon Program›’nda 1985 y›l›nda lisanüstü, 1997 y›l›nda doktora e¤itimini tamamlam›ﬂt›r.

Y›ld›z Saray› Çit Kasr› (1983) ile Ç›ra¤an Saray› (1987) Rölöve ve Restorasyon Projelerinin haz›rlanmas›na ve uygulamalar›na, Bursa-Osman Gazi (1989) ve Diyarbak›r-Kaleiçi (1990) Koruma ‹mar Plan›

çal›ﬂmalar›na kat›lm›ﬂt›r.

(2)

Foto. 1

Emin Baba Tekkesi, girifl (güney) cephesinin 1964 y›l›ndaki görünümü (Necdet ‹flli Arflivi).

Foto. 2

Emin Baba Tekkesi, girifl (güney) cephesinin 1971 y›l›n- daki durumu (Necdet ‹flli Ar- flivi).

Eyüp- Fethi Çelebi Mahallesi, Sa- vaklar Caddesi, 113 ada, 3 parselde bulunan Emin Baba Tekkesi, Kuyuba- ﬂ› Tekkesi ya da Pertevniyal Valide Sultan Tekkesi adlar›yla da an›lmaktad›r¹. Edirnekap› surlar›n›n hemen d›ﬂ›nda yer alan bu yap› H. 1284/M.

1867 tarihinde, Sultan Abdülaziz’in annesi olan Pertevniyal Valide Sultan taraf›ndan²Nakfli Tekkesi olarak yap- t›r›lm›fl olup, bir dönem Bektafli Tek- kesi olarak da hizmet vermifltir³. Uzun y›llar kullan›lmayan Emin Baba

Tekkesi 1983 y›l›nda yang›n geçir- mifl, 1990 y›l›nda Vak›flar Müdürlü¤ü taraf›ndan Yunus Emre’yi ve Güzel Sanatlar› Sevenler Derne¤i’ne 1995 y›l›nda ise restorasyonunu yapt›rmak flart›yla ‹stanbul Büyük fiehir Beledi- yesi’ne tahsis edilmifltir. Tekke’nin restorasyonu, ‹stanbul Büyük fiehir Belediyesi taraf›ndan 1997 y›l›nda SUAK Anonim fiirketi’ne yapt›r›lm›fl ve yap› bu tarihten itibaren Türkiye Gönüllü Teflekküller Vakf› ile Sosyal, Stratejik ve Ekonomik Meseleleri

1- Haskan, Mehmet Nermi, EEyyüüpp SSuullttaann TTaarriihhii,, ‹laveli 2.

bask›, ‹stanbul, Eyüp Sultan Vakf› Yay›n›, 1996, s. 104- 105.

2- Yap›n›n ana giriﬂ kap›s›

üzerindeki kitabesi ﬂöyledir;

Padiﬂah-› Hazreti Sultan Aziz’in Mederi/Hazret-i Pertev- Niyah Sultan ü ziﬂan ûlyâ/

Dergâh-pak-› r›za Hakk ma’mur eyledi/Görmemiﬂ asla felek böyle kerem-kân ü sa- hâ/Rahata oldu mübeddel ehl-i fakirin firkâti/Böyle sâhib-i merhamet Sultan’a k›lsunlar dua/Oldu bu evrâd-› ezkâr›n hemi dilde kârim/Dâimâ olsun mu’ni Halik ve arz ü sema/Sub- hiya cevherle tarih-i zâhira bu dergah›/Ol Emin Baba’ya el- mâh Murtaza gördü reva/1284.

Haskan, Mehmet Nermi, aa..gg..ee.., s. 105.

3- Demirel ‹ﬂli, Esin, “‹s- tanbul Tekkeleri Mimarisi, Ek- lentileri ve Restorasyonu”, Ya- y›nlanmam›ﬂ Doktora Tezi, YTÜ, 1998, s. 89.

203

(3)

Foto. 3

Emin Baba Tekkesi giriﬂ cephesi.

Cihannüma kat› henüz y›k›l- mam›fl, ön planda bugün mevcut olmayan çeflmenin Sultan Aziz tu¤ral› ayna tafl› görülmekte, 1973 (Necdet ‹flli Arflivi).

Foto. 4

Emin Baba Tekkesi, sa¤ yan (do¤u) cephe ile arka (kuzey) cephenin 1963 y›l›ndaki durumu (Necdet ‹ﬂli Arﬂivi).

Araﬂt›rma Merkezi’nin kullan›m›na verilmiﬂtir.

YAPININ M‹MAR‹

ÖZELL‹KLER‹

Edirnekap› Mezarl›¤›’n›n baﬂlang›- c›nda bulunan ve Derviﬂ ‹brahim Na- mazgâh› sofas› üzerinde yer ald›¤›

söylenen⁴Tekke’nin rölövesinin ya- p›ld›¤› 1990 y›l›nda sadece d›ﬂ duvarlar› saçak silmesi seviyesine kadar ayakta kalabilmiﬂtir. Bölme duvarlar›

ile ahflap cihannüma kat› y›k›lm›fl ve Yunus Emre’yi ve Güzel Sanatlar› Se- venler Derne¤i taraf›ndan içinde izinsiz kaz› yap›lm›flt›r. 1997 y›l›nda yap›- lan restorasyon s›ras›nda da özgün ni- teliklerini k›smen kaybeden yap›n›n mimari özelliklerini ancak 1990 y›l›n- da yap›lan rölövesine ve 70’li y›llarda

(4)

Foto. 5- Emin Baba Tekkesi, sol yan (bat›) cephe ile yan›n- daki hazirenin 1969 y›l›ndaki görünümü. Arka planda Tek- ke’nin bugün mevcut olmayan ah›r binas› görülmekte (Necdet

‹ﬂli Arﬂivi).

Foto. 6- Emin Baba Tek- kesi, giriﬂ cephesi, 1990. (Esin Demirel ‹ﬂli).

4- Haskan, Mehmet Nermi, aa..gg..ee..,, s. 322.

çekilmiﬂ foto¤raflar›na dayanarak an- latmak mümkündür.

Ahﬂap cihannümal›, kâgir bir yap›

olan Emin Baba Tekkesi, güneyindeki Savaklar Caddesi’nden 3 kenar› moloz tafl duvarla çevrelenmifl bir avlu ile ay- r›lm›flt›r (Bkz. P.1). Yap›n›n parsel s›- n›r›na oturan bat› kenar›nda, avlu seviyesinden 95 cm yükseklikte konum- lanm›fl bir hazire mevcut olup, do¤u ve kuzey kenarlar› 2 no’lu parsel ile çevrelenmifltir. Yaklafl›k olarak 12.10 m/13.45 m boyutlar›nda olan Tek- ke’nin cihannüma kat› 4 yöne e¤imli k›rma çat›n›n ortas›nda, kuzey-güney do¤rultusunda uzanmaktad›r. Orijinal plan flemas› bölme duvarlar›n›n y›k›l- mas› ve duvar izlerinin de k›smen yok edilmesinden dolay› tam olarak biline- memektedir. Kareye yak›n dikdörtgen planl› yap›n›n kuzey ve güneydeki uzun kenarlar› Savaklar Caddesi’ne paralel konumdad›r. Güney duvar›n›n ortas›nda yer alan ana girifl kap›s›, orta aksta bulunan girifl tafll›¤›na aç›l- maktad›r. Bu tafll›¤›n bat›s›nda tevhidhane mahallinin, do¤usunda ifllevi bilinmeyen 2 odan›n, tam karfl›s›nda-ku-

zeyinde ise tuvalet mahallinin bulundu¤u san›lmaktad›r. Tevhidhanenin güney beden duvar›nda; içinde kalem ifli kâbe tasvirleri olan bir mihrap nifli, güneydo¤u köfledeki odan›n do¤u duvar›nda ise orijinal bir ocak bulun- maktad›r. Cihannüma kat›na ç›kan verdivene ait hiç bir ize rastlanmam›fl- t›r. Bat› beden duvar› üzerinde görü-

205

(5)

Foto. 7

Emin Baba Tekkesi, bat› ve kuzey cepheleri, 1990.

(Esin Demirel ‹ﬂli).

(6)

Foto. 8

Emin Baba Tekkesi’nin izinsiz yap›lan kaz› sonras›ndaki durumu ve yap›ya ad›n› veren kuyu bilezi¤i (Necdet ‹ﬂli Ar- ﬂivi).

Foto. 9

Emin Baba Tekkesi, kuzey iç duvar›. Sol tarafta devﬂirme mer- mer basamaklardan biri görül- mekte, 1990 (Esin Demirel ‹ﬂli).

Foto. 10

Emin Baba Tekkesi, tevhidhane mahallindeki mihrap niﬂi, 1990 (Esin Demirel ‹ﬂli).

5- Tekke’nin önündeki küfeki taﬂ›

mezarlardan biri H. 1175/ M 1761 tarihinde vefat eden Dervifl Mehmed’e, di¤eri ise Dervifl ‹bra- him’e aittir. H. 1175 tarihli na- mazgâh tafl› ise rölövenin yap›l- d›¤› tarihte mevcut olmamakla birlikte onar›m s›ras›nda girifl avlusuna yerletirilmifltir. Has- kan, Mehmet Nermi, a.g.e., s.

104. Bu namazgâh taﬂ›n›n 50’li y›llarda Topkap›’daki Abdullah Baba Tekkesi’nden getirildi¤i söylenmektedir.

len devflirme mezar tafl› basamaklar›n da cihannüma kat›na ç›k›fl› sa¤layama- d›klar›, dolay›s›yla baflka bir nedenle yap›ld›klar› anlafl›lmaktad›r (Bkz. Fo- to. 9). Girifl tafll›¤›n›n alt›nda bulunan ve yap›ya ad›n› veren sarn›ç ile kuyu- ya ait mermer kapak ve bilezi¤e de rölövenin yap›ld›¤› tarihte rastlanma- m›flt›r (Bkz. Foto. 8). Emin Baba’n›n mezar›⁵girifl avlusunun kuzeybat› kö- flesindedir. Girifl avlusu içinde bulunan çeflitli mezar tafllar›n›n aras›nda küfeki tafl›ndan ap›lm›fl olan 2 mezar di¤erle- rine k›yasla daha görkemlidir. Cadde- ye bakan avlu duvar› üzerinde, avlu girifl kap›s›n›n do¤usunda bulunan çeflmenin Sultan Aziz’in tu¤ras›n› tafl›yan ayna tafl› ile küfeki tafl› mezarla- r›n hemen yan›nda bulundu¤u söyle- nen küfeki namazgâh tafl›na rölöve aflamas›nda rastlanmam›fl, yap›n›n kuzey taraf›ndaki 2 no’lu parselde yer alan kârgir ah›r binas›n›n da bu tarihte tamamen y›k›ld›¤› görülmüfltür (Bkz. Foto. 5).

Yal›n ve abart›s›z cephelere sahip olan yap›n›n basit profilli tafl korniflle sonlanan tafl-tu¤la almafl›k beden duvarlar› bilinmeyen bir tarihte çimento harçl› s›va ile s›vanm›flt›r (Bkz. Foto.

1-7). Simetrik olan girifl (güney) cephesi, girifl kap›s›n›n bulundu¤u orta k›- s›m biraz geriye çekildi¤i için 3 mo- dülden oluflmaktad›r (Bkz. Foto. 6, P.3). ‹ki yandaki genifl modüllerde tafl söveli ve demir parmakl›kl› 2 pencere, ortadaki dar olan modülde ise, mermer söveli ana girifl kap›s› ile 2 yan›n- da tafl söveli 2 dar pencere bulunmak- tad›r. Girifl kap›s›n›n üzerindeki 2 bö- lümlü mermer kitabenin her bölümü

207

(7)

(8)

befler sat›rdan oluflmaktad›r. Yap›n›n eski foto¤raflar›nda pencere üstlerinde tu¤ladan yap›lm›fl bas›k kemerler, alaturka kiremitli k›rma çat› ve bu çat›n›n ortas›nda yer alan, girifl modülü geniflli¤indeki cihannüma kat› gözükmekte- dir (Bkz. Foto. 2, 3, P.9). Ahflap kap- lamal› cihannüma kat›, saçak silmesi seviyesinden itibaren yaklafl›k 3 m.

kadar daha yükseklikte olup, alaturka kiremitli k›rma bir çat› ile kapat›lm›ﬂ- t›r. Cihannüma kat›n›n avluya bakan cephesinde demir parmakl›kl›, sürme kanatl› 2 pencere mevcuttur.

Yap›n›n sa¤ yan (do¤u) cephesi ile arka (kuzey) cephesi arazi e¤iminden dolay› girifl avlusundan 2.25 m. daha afla¤›dad›r (Bkz. Foto. 7). Do¤u cephesinde tafl söveli 4 pencere bulun- makta, bu cephe boyunca uzanan ci- hannüma kat›n›n sa¤ ve sol kenarlar›- na yak›n k›s›mlar›nda ise sürme kanat- l› 2 pencere yer almaktad›r. Kuzey cephesinde 2-2-1 düzeninde s›ralanan sövesiz pencerelerden ortadaki 2 kü- çük pencerenin tuvalet penceresi oldu¤u anlafl›lmaktad›r (Bkz. Foto 4, P.10). Bu cephenin cihannüma kat›n- da ise biri daha küçük olan 2 pencere mevcuttur. Yap›n›n hazireye bakan sol yan (bat›) cephesi sadece cihannüma kat›ndaki 2 pencere ile d›fla aç›lmakta- d›r (Bkz. Foto 5).

ONARIM PROJES‹

VE ‹LKELER‹

Emin Baba Tekkesi için haz›rlanan restorasyon projesi, ‹stanbul 1 No’lu Kültür ve Tabiat varl›klar›n›

Koruma Kurulu taraf›ndan 3.10.1990 tarihinde onaylanm›ﬂt›r. Bina üzerin- deki mevcut izler ve eski foto¤raflar

esas al›narak haz›rlanan bu projede yap›n›n mevcut plan ve cephe özel- likleri korunmaya ve yitirilmiﬂ de-

¤erleri de kazan›lmaya çal›ﬂ›lm›ﬂt›r.

Yap›n›n Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan hangi kurulufla tahsis edi- lece¤i bilinemedi¤i için onar›m›n “ifl- lev verme koflulu” genifl kapsaml›

209

Foto. 11

Emin Baba Tekkesi giriﬂ cephesinin onar›m sonras›nda durumu, Nisan 2000 (Ayten Erdem) Foto. 12

Emin Baba Tekkesi, giriﬂ cephesi ve onar›m s›ras›nda yap›lan giriﬂ sahanl›¤›, Nisan 2000 (Ayten Erdem)

(9)

(10)

olarak düflünülmüfltür. Tevhidhane mahalli çok maksatl› kullan›mlara, güneydo¤udaki ocakl› oda sohbet ve küçük boyutlu toplant›lara ayr›lm›fl, tuvalet ve abdest alma mahalli için girifl tafll›¤›n›n kuzeyindeki eski yeri uygun görülmüfl, kaz› s›ras›nda aç›- lan 2,5 m. yüksekli¤indeki k›s›mda ise arazinin do¤al e¤imine de uygun oldu¤u için mutfak ve kalorifer da- iresinden ibaret bir bodrum kat olufl- turulmutur (Bkz. P.6, 7). Cihannüma kat›na ç›k›fl ve bodrum kata inifl merdivenleri kuzeydo¤udaki odan›n bat› duvar›na paralel yerlefltirilmifltir.

Çok harap durumda olan yap›n›n statik olarak problem yaratmamas›

ve mevcut duvarlar›n yap›lacak olan duvarlar ile ba¤lant›s›n›n sa¤lanmas›

için mevcut duvarlar›n içine yer yer betonarme perde ve kiriﬂler yerleﬂti- rilecek yap›n›n üstünü örten beto-

narme döﬂeme ile cihannüma kat›n›n mevcut beden duvarlar›na yük ol- mamas› sa¤lanm›ﬂt›r.

Cephe onar›m›nda öncelikli olarak çimento harçl› s›van›n raspa edilmesi ve ortaya ç›kacak olan tafl- tu¤la almafl›k duvar karakterinin Ho- rasan harçl› s›va ile derzlenmesi esas al›narak, cihannüma kat›n›n 25 cm geniflli¤indeki ahflap kaplama tahta- lar› ile kaplanmas› düflünülmüfltür.

Ana girifl kap›s› ile pencere do¤ra- malar› ahflap kanatl› olarak tasarlan- m›fl, demir pencere parmakl›klar›n›n eskisi gibi nötr bir biçimde yeniden yap›lmas› uygun bulunmufltur. Çat›

örtüsü olarak alaturka kiremit kulla- n›lacak, giriﬂ avlusundaki mezarlar ve çeﬂme korunacak, avluyu çevrele- yen hazire ve ihata duvarlar› mevcut karakterlerine uygun olarak onar›lacakt›r. Cephelerde yap›lacak olan 211

(11)

tek de¤iﬂiklik, arka (kuzey) cepheye mevcut tuvalet pencereleri biçimin- de 2 küçük havaland›rma penceresi aç›lmas›d›r (Bkz. P.10).

ONARIMDA YAPILAN DE⁄‹fi‹KL‹KLER

* Yap›n›n cephelerindeki almafl›k duvar karakteri ortaya ç›kar›lmam›fl ve duvarlar yeniden çimento harçl› s›va ile s›vanarak hiç sahip olmad›¤› bir renge, k›rm›z›ya boyanm›fl, cihannü- ma cepheleri de yaklafl›k 5 cm yük- sekli¤indeki ahflap malzeme ile kap- lanm›flt›r (Bkz. Foto. 11).

* Girifl cephesinde, ortadaki modü- lün d›fl duvar yüzeyinden biraz daha geride olmas› gereken cihannüma ka- t›, saçak silmesi ile ayn› yüzeyde tu- tulmufl (Bkz. Foto. 14, 3), bu kat›n ku- zeye ve güneye bakan pencereleri projede belirtilenden daha yüksek ya- p›lm›flt›r.

* Bodrum kat›n girifl cephesinden de ›fl›k almas› için girifl avlusunun kotu mevcut seviyesinden 50 cm daha afla-

¤›ya düflürüldü¤ü için ana girifl kap›s›- n›n önüne basamakl› bir girifl sahanl›¤›

yerlefltirilmifl ve bütün mezarlar tahrip edilerek sadece küfeki mezar tafllar› ile Emin Baba’n›n mezar› b›rak›lm›flt›r (Bkz. Foto. 12).

* Ana girifl kap›s› demir do¤rama- dan yap›lm›fl, pencerelere abart›l› demir parmakl›klar tak›lm›flt›r.

* Arka (kuzey) cephedeki sövesiz pencerelere söve tak›lm›ﬂ, bodrum kata bahçeden giriﬂi sa¤layan bir kap›

aç›lm›ﬂt›r (Bkz. Foto. 13).

* Sa¤ yan (do¤u) cephede, bodrum kat seviyesinde küçük bir pencere aç›lm›fl, 1 adet tu¤la baca yerine 2 adet kesme tafl kaplama baca yap›lm›fl- t›r (Bkz. Foto. 14).

* Tafl saçak silmelerinin önüne ya¤mur oluklar› yerlefltirilmifltir.

(12)

Foto. 13

Emin Baba Tekkesi, arka (kuzey) cephesi ve onar›m s›ras›nda aç›lan bodrum kat kap›s›, Nisan 2000 (Ayten Erdem).

Foto. 14

Emin Baba Tekkesi, onar›m sonras›nda sa¤ yan (do¤u) cephe, Nisan 2000 (Ayten Erdem).

* Girifl avlusunu s›n›rlayan duvar- larla küçük çeflme tamamen y›k›lm›fl, Savaklar Caddesi’ne paralel konumda- ki moloz tafl duvar›n yerine kesme tafl duvar yap›lm›flt›r. (Bkz. Foto.1, 11).

SONUÇ

Yukar›da bahsedilen Emin Baba Tekkesi restorasyonunda da görüldü-

¤ü gibi, ülkemizde yap›lan onar›mla- r›n büyük bir k›sm›nda eski eserlerin belgesel nitelikleri yok edilmekte ve karfl›m›za geçmifltekinden çok daha farkl›, taklit yap›lar ç›kmaktad›r. Ar- t›k, tafl›nmaz kültür varl›klar›n›n ko- runabilmeleri için sadece bu yap›lar›

an›t ilan etmenin, de¤erlerini ve so- runlar›n› ortaya koyan saptama-bel- geleme çal›flmas› yapman›n, bu çal›fl- maya dayanarak onar›m projesi haz›r- laman›n ve Kültür ve Tabiat Varl›kla- r›n› Koruma Kurulu’nun onay›n› al- man›n yeterli olmad›¤› aç›kt›r. Bütün bu çal›flmalarla birlikte, yap›lan ona- r›mlar›n da s›k› bir flekilde kontrol edilmesi ve onar›m projesine uygun

yap›lmas›n›n sa¤lanmas› gerekmekte- dir. Bu nedenle, Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu’nun onaylad›¤› projeleri uygulama aﬂama- s›nda kontrol edebilecek bir örgütü- nün ve yapt›r›m gücünün olmas› ive- dilikle sa¤lanmal›d›r. Aksi takdirde onar›m yoluyla yok edilerek yeniden yarat›lan yap›lar eski eser olarak an›- lacakt›r.

213