H İ R F A N L I B A R A J I ve HİDRO - ELEKTRİK TESİSLERİ
Tarihçe :Karadeniz, Eğe ve Akdeniz ile çev-rili olan Anadolu bir çok büyük nehrin doğduğu ve içinden aktığı bir yarımada olup, bu nehirler arasında Millî hudut-larımız dahilinde en büyük mesafeyi geçeni Kızdırmaktır.
Kızılırmak Nehri Anadolu yaylâ-smda doğduktan sonra önce Batıya doğ-ru akar, sonra geniş bir dirsek çevire-rek Kuzeye yctaelir. Nehrin uzunluğu 1150 km. olup, Bafra'nın Batısında Ka-radenize dökülür.
Bu büyük nehir kontrol altında bu-lunmadığından asırlarca büyük taşkın zararlarına sebep olduğu gibi, taşıdığı büyük enerjiden de istifade edilme-miştir.
1939 senesinde bir taraftan nehrin haiz oduğu çok büyük enerjiyi öte ta-raftan havzanın geniş sınai ve zirai, ihti-yaçlarını nazarı itibara alan Nafia Ve-kâleti Elektrik İşleri Etüd Dairesi
Kı-zılırmak'ın potansiyel enerjisini faydalı enerjiye çevirecek tesisleri plânlamak üzere faaliyete geçmiştir.
İlk iş olarak azameti gözle görünen nehrin potansiyel enerjisinin hakikî de-ğerini tesbite yarıyacak rasat istasyon-ları kurulmuş ve ölçümlere geçilmiş, sonra da modern plânlama mefhumuna uygun olarak Kızılırmak havzasının Top-lu halde etüdüne başlanmıştır.
Hidrolojik, Topoğrafik, jeolojik ana donelerin toplanmasından sonra eko-nomik faktörler dikkate alınarak havza plânlanması tamamlanmıştır.
Bu plânlama sonunda Kızılırmak nehri üzerinde Hirfanlı, Kesikköprü, Köprüköy, Kapulukaya, Obruk, Kargı Barajlarının inşa edileceği ve bunların, büyük iktisadî faydalar sağlıyacağı tesbit edilmiştir.
Bundan sonra altı barajdan ibaret Kızılırmak sisteminin kilidi olan
Hirfan-lı Barajının inşasını temin için gerekli çalışmalara geçilmiştir.
Evvelâ ( K T A M ) Müşavir Firması tarafından barajin ekonomik yüksekliği ve ekonomik santral kapasitesi tesbit edilmiş ve buna göre Hirfanlı Barajı projesi hazırlanmıştır.
Bu avan p r o j e yabancı Uzmanlar ile E.İ.E. ve DSİ'nin ilgili elemanlarından kurulu bir Müşavere Hey'etince incele-nerek son şeklini almıştır.
Bundan sonra barajın inşaatına te-vessül edilerek, 30 Nisan 954 tarihinde inşaat «George W i m p e y Co. and ve En-glish Electric and Co.» Müteahhit gru-buna verilmiştir. |
İnşaat tesbit edilmiş programa göre tahakkuk ettirilmiş olup, bunun netice-sinde 1957 senesi başında su tutulmuş-tur.
Bunun neticesi olarak bu tarihten sonra, evvelce feyezana maruz bulunan Kaman ile Osmancık arasındaki saha ile
jının umum görünüşü
Karadeniz Kıyısındaki Kızılırmak delta-sı bu afetten kurtuldukları gibi nehrin taşıdığı rüsubatta kontrol altına alın-mıştır.
Barajın sulama tesislerinin tamam-lanmasından sonra 1959 senesi yazında Osmancık ovası sulaması için gerekli sulama suyu Hirfanlı Barajından temin edilmiştir. Bugün ise Hirfanlı Barajın-da üretilen elektrik enerjisi Kuzeybatı Anadolu'ya nur ulaştırmaktadır.
1. Kızılırmak Havzasının İnkişafı: A — KIZILIRMAK HAVZASI : Kuzeybatı Anadolu elektrik şebeke-sini beslemek ve merkezî Andolunun elektriklendirilmesin! sağlamak maksadı ile büyük enerji kaynaklarından biri olan aşağıda Kızılırmak havzası ele alın-mıştır. Yapılan tetkiklere göre Kızılır-mak nehri üzerinde belli başlı Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Obruk ve Kar-gı barajı ve hidroelektrik tesislerinin inşası suretiyle yılda 1,5 milyar kilovat saatlik enerji elde etmek mümkün ola-caktır. Hirfanlı Barajı ve hidroelektrik tesisleri aşağıda Kızılırmak havzasının
ve kilit tesisini teşkil etmekte olup baş-lıca şu faydaları sağlamaktadır:
1 — Kızılırmak akımlarını düzen-lemek
2 — Nehrin taşıdığı rüsubatı kon-trol altına almak,
3 — Mansapdaki geniş ovaların su-lanması için düzenli ve bol su temin etmek,
4 — Kızılırmak feyezanlarını Kargı mevkiine kadar tamamen önlemek ve Karadenize kadar da büyük çapta azalt-mak suretiyle, tadil etmek,
5 — Yılda 400 milyon kilovat saat enerji üretmek,
6 — Kesikköprü, Kapulukaya, Obruk ve Kargı kademelerinin inşasını mümkün kılarak ve onlara düzenli ve bol su te-min ederek Hirfanlı ile birlikte yılda 1,5 milyon kilovat saatlik enerji üretilme-sini sağlamak,
7 — Ankara, Kırıkkale ve Kırşehir gibi yakın merkez ve şehirlerin mesire sayfiye ihtiyacını karşılamak.
Diğer tesisler daha ziyade elektrik enerjisi üretilmesine yarayacaktır.
Bun-lardan Kesikköprü Barajının inşası ele alınmış olup birkaç yıl içinde ikmâl edil-miş olacaktır. Diğerlerinin etüdleri de-vam etmektedir. Bunların da yakın bir gelecekte teker teker inşasına geçilmesi beklenmektedir. Aşağı Kızılırmak Hav-zasında kurulacak bu tesislerin başlıca karakteristikleri aşağıda gösterilmiştir.
Barajın adı Havzası Göl hacmi Km 2 Milyon M2 Hirfanlı 26170 6000 Kesikköprü 26524 — Kapulukaya 28604
,—
Obruk 56852 — Kargı 63166 8Tesis kapasi- Ortalama Yıllık enerji tesi 1000 Kw. düşüm Mil. Kwh. 128 63.50 400 76 50 33.00 200 75 45.00 300 70 50.00 275
r
Hirfanlı, Sulama ağzı
B — HİRFANLI PROJESİ :
Kızılırmak havzasının ana projesi olan Hirfanlı Projesi Kırıkkalenin 70 Km. Gü-neyinde Kızılırmak üzerinde 85 m yük-seklikte bir toprak ve kaya dolgu bend ile 128.000 Kw. fakatında hidroelektrik santralı ihtiva etmektedir.
Baraj arkasında 6 milyar m3
hac-minde, 280 Km2 sathında ve 75 Km.
uzunluğunda Avrupa'nın en büyük sun'î gölü teşekkül edecektir.
Bu göl ile Kızılırmak'ın 2-3 yıllık akımını toplıyarak yağışlı ve kurak yıl-ların akımyıl-larını düzenlemek, mansapta-ki taşkınları önlemek, nehrin getireceği rüsubatı tutmak ve nehri kontrol altına almak suretiyle mansapta inşa edilecek hidroelektrik santrallara ve sulama şe-bekelerine düzenli bir akım sağlamak mümkün olacaktır.
Hirfanlı Barajı ve hidroelektrik te-sislerinin projesi için elektrik işleri Etüd idaresince gerekli rasatlar, etüdler, hid-rojik, topoğrafik, jeolojik ve ekonomik araştırmalar yapılmış ve muhtelif var-yantlar etüd edilerek bir avan proje ha-zırlanmıştır.
Ana tatbikat projelerini yapmak ve işin teknik kontrolunda İdareye yardımcı ve müşavir olmak üzere angaje edilmiş bu-lunan Amerikalı TAM S (Tippetts-Abbett-Mc Carthy-Stratton) Müşavir Mühendis-lik Firması tarafından hazırlanmıştır.
11. M U K A V E L E V E İŞİN İDARESİ: A — MUKAVELE :
İnşaat Devlet Su İşleri Umum
Mü-dürlüğü tarafından George Wimpey and. Co. Ltd. İnşaat firması ile English Electric Co. Ltd. firmalarından müte-şekkil gruba maliyet zait sabit kâr esası üzerinden ihale edilmiş ve mukavele 30.4.1954 tarihinde Ankara'da imzalan-mıştır. İnşaat bilfiil 14.8.1954 de başla-mıştır.
Mukavele gereğince George Wimpey firması kira mukabilinde inşaatı iş prog-ramına uygun bir şekilde yürütmüştür. English Electric firması ki kira muka-bilinde inşaat için gerekli bütün inşaat makina ve teçhizatını getirmiş ve inşaatı iş programına uygun bir şekilde yürüt-müştür. English Electric firmasını inşa-atın seyrine paralel olarak daimî teçhiza-tı temin ve monte etmiştir.
B — İşin İdaresi:
İnşaatın kontrolü için Devlet Su İş-leri Umum Müdürlüğü tarafından Hirfan-lı Barajı İnşaatı DSİ XII, Bölge Müdürlü-ğü kurulmuştur. İdare, işin bütün safaha-tında, malzeme ve makinaların seçimin-de, satın almalarda, işin sıralanmasın-da ve bütün meselelerde tam selâhiyetli kılınmıştır. Projeleri hazırlamış bulu-nan TAMS Müşavir Mühendislik firma-sı tesislerin plânlanmafirma-sı ve işin ifafirma-sına müteallik teknik hususlarda idarenin müşaviri ve yardımcısı olmuştur.
İdare, Müşavir ve Müteahhit teş-kilâtları sıkı bir işbirliği kurulmuşlar ve bu sayede iş programa göre ikmâl edilmiştir.
III. BEND YERİ V E GÖL JEOLO-JİSİ :
Hirfanlı bendi, Keskin - Kırşehir granıtli - granodioritli volkanik massi-finin kenarında; gabrolu sahralardan müteşekkil dar ve dik bir boğazın ba-şında bulunmaktadır.
Bend yeri ve gölün jeolojik ve topoğ-rafik durumu, baraj inşasına çok elveriş-lidir. Kayalık ve dar bir boğazın önün-de birönün-denbire genişleyen Kızılırmak Va-disi yağışlı ve kurak yılların akımlarını düzenliyecek kapasite ve karakterde geniş bir göl teşkiline imkân vermekte-dir.
Bend yerinde kayalar diorit-gabro cinsinden olup ihtiva ettiği mineraller, bünye ve kimyevî karakter bakımından oldukça mütecanis, ince ve daneli ve koyu yeşil ile siyah renktedir. Kayalar oldukça çatlaklıdır. Nehir yatağı ince rüsup, kum, çakıl bazı çatlaklar kalsit ile dolmuştur, bir kısmı da açık çok müessir olmuşlardır.
Yamaçlarda toprak kalınlığı yukarı-da sıfır ve eteğe doğru (5) metre kayukarı-dar- kadar-dır, Nehrin yatağı yukarılarda sıfır ve ince rüsup kum, çakıl ve iri çakılla kap-lı olup kakap-lınkap-lığı ancak 6 m. yi bulmak-tadır. Bent yerinde boğazın dar temel kayası üstündeki toprak ve rüsubat ta-bakasının ince ve kayaların sağlam nis-beten az çatlaklı ve yüzde olması ve arkada çok büyük ve geniş bir yerde göl havuzu bulunması dolayısiyle
Hir-Hırfanlı, Sulama Vanası
fanlı Barajı ideal bir yerde kurulmuş-tur.
IV. KIZILIRMAK V E G Ö L : Kızılırnıak nehrinin yağış havzası (78, 180) km- yi bulur. Hirfanlı havza ise (26170) Km? dir. 1939- 1953 yılları ortalamasına göre Hirfanlı'daki ortala-ma akım 82, 8 m3/San. ve
ortalama-sına yılda 1277 m. lik tabahhurla lm:i
San. lik sızıntı zayiatı çıktıktan sonra or-talama enerji akımı 73,5 m 3/San. dir. Toplam akımı: 2,500 Milyar m3
İktisadî göl seviyesi: 851,00 Kotu Azamî göl seviyesi: 856,45 Kotu Asgarî göl Seviyesi: 842 Kotu
851 kotunda göl hacmi: 6,000 Milyar m3
Azamî göl hacmi: 7,650 Milyar m3
Asgarî göl hacmi: 3,950 Milyar m3
Göl enerji hacmi: 2,050 Milyar m: !
851 kotunda göl sahası: 267 K m 842 kotunda göl sahası: 197 K m -Azamî göl uzunluğu: 75 Km. Azamî göl genişliği: 15 Km.
V. İNŞAAT HAKKINDA UMUMİ BİLGİLER :
A — İRTİBAT Y O L U :
İlk iş olarak şantiyeyi Ankara-Kır-şehir yoluna bağlayan 9 m. genişliğin-de ve 24 Km. uzunluğundaki irtibat yo-lu inşa edilmiştir.
B — ŞANTİYE VE KAMP TESİS-LERİ :
İrtibat yolu inşaatına muvazi olarak baraj inşaatında çalışacak işçi ve per-sonel için lüzumlu işçi yatakhaneleri, yemekhaneler, evler; İdare, Müşavir ve
Müteahhitliğe ait büro binaları, toprak ve beton laboratuvarları ile daimî işlet-me binaları, servis yolları, atelyeler ve inşaat için lüzumlu tesisler inşa edil-miştir.
C — BARAJ :
Mail kil çekirdekli toprak ve taş dolgu bend olarak inşa edilmiştir. Bend gövdesine lüzumlu malzeme dolu savak kazısından; çekirdek malzemesi bendin menbaındaki killi ariyet sahasından te-min edilmiştir. Bend temeli, yataktaki alüvinyonlarla tahallül etmiş gabro te-mizlenerek, sağlam kayaya oturtulmuş; çekirdek temelinde 4 m. kalınlıkta kap-lama ve 10-30 m. derinlikte perde en-jeksiyonu yapılmıştır.
Barajın diğer hususiyetleri aşağıda gösterilmiştir: Tepe kotu : 860 m. Tepe genişliği: 10 m. Tepe uzunluğu : 365 m. Temel genişliği: (782) 348 m. Temelden yüksekliği : (779) 81 m. Çekirdek temelinden yüksekliği 85 m. Tepede çekirdek kalınlığı 9 m.
Temelde çekirdek kalınlığı: 13,50 m. Umumî dolgu h a c m i : 2000600 m3
Kil çekirdek h a c m i : 189700 m3
Taş dolgu h a c m i : 732800 m:!
Yarı geçirimli dolgu h a c m i : 1027800 m-' Filitre hacmi : 50200 m3
Temel kazısı h a c m i : 19500 m3
H — HİRFANLI BARAJINDA SARFOLUNAN MALZEMELER Çimento : 45.000 ton
Betonarme demiri : 4.700 ton Kereste (Kereste K. Plâk): 15.00 m3
Cebri boru (sulama borusu dahil): 805 ton Mazot: 1850 ton Benzin : 1.900 ton Gaz: 970 ton • Dinamit: 610 ton Kapsül : 72.000 Fitil : 345.000 İksa çeliği: 407 ton.
KAZI VE İMLÂ İŞLERİ : Toplam kazı: 3.310.000 m3
Bentte sıkıştırılmış dolgu : 2.000.000 m3
Bentte sıkışmamış dolgu : 32.000 m3
Sair dolgular : 363.000 m3
Toplam dolgu : 2.455.000 m3
VI — MESİRE V E S A Y F İ Y E İHTİYACI Hirfanlı Barajı, Kızılırmak sularını biriktirip düzenlemek suretiyle Karade-niz'e kadar taşkınları önlemek, mansap-taki geniş ovalara sulama suyu temİD etmek; yılda 400 milyon kwh enerji ver-mek ve aşağıda 5 ayrı kademenin daha inşasını mümkün kılarak Hirfanlı ile birlikte yılda 1,5 milyar kwh enerji elde edilmesini sağlamak gibi ana fonksiyon-lardan başka, çok uzaklarda bulunmıyan vg düzgün yollarda Hirfanlıya bağlanmış olan Ankara, Kırıkkale ve Kırşehir gibi bellibaşlı merkezlerlerin mesire ve sayfi-ye ihtiyaçlarını karşılayacak uygun va-sıfları da haiz bulunmaktadır.
Dar boğazı tıkayan bendin arkasın-da 7 - 8 km. gibi kısa bir mesafe içeri-sinde 15 km. ye kadar genişleyen
muaz-zam bir gölün meydana gelmesini; gölün hemen kıyısında her türlü konforu haiz modern bir sitenin kurulması; Hirfanlı-da millî bir park ile modern ve geniş bir-fidanlık tesisine başlanmış ve ilk plânda bir kaç yüz kişiyi barındıracak plâj ve kamp tesislerinin kurumuş bulunması, büyük şehirlerde bunalmış kitleleri çe-kecek çok elverişli şartları Hirfanlının sinesinde toplamaktadır. Yakın bir gele-cekte mas mavi geniş gölü, kızgın Gü-neşi bakımlı parkları, ağaçları ve plâjları ile Hirfanlı, piknik ve dinlenmek için ge-len şehirli ve turistlerle dolacak;
yüz-me, kürek çekyüz-me, yelken, su kayağı ve balık avı gibi çeşitli su sporlariyle tenis, voleybol, ata binme, yürüyüş ve avlanma gibi türlü spor kollarının geliştiği ünlü bir su ve sayfiye merkezi olmağa nazır-dır. Maliyet: Döviz karşılığı 1— Proje ve Müşavirlik TL. Hizmetleri 4.131.260 2— İdare giderleri — 3— Baraj inşaatı masrafları 121.781.904
4— Daimî teçhizat giderleri 33.794.347
5— İstimlâk giderleri — 6— Kredi Faizi 48.921.227 208.628.738 TL. Yekûn TL. 5.286.210 6.994.539 141.185.619 52.133.767 207.600.135 416.228.873
TRAFİK DAVAMIZ
Yazan: Y. Müh. Veysel TUN ALI
Bilhassa İkinci Cihan Harbinden sonra beşer hayatına arız olan fevkalâde bir Dinamizm hasebiyle motorlu vasıta-ların inkişaf ve tezayüdü, büyiik şehirler için halledilmesi müşkül bir dâva halini almış bulunmaktadır. Medenî memleket-ler bu isi bir ilim ve fen konusu olarak ele alıp akdettikleri kongrelerde psiko-loji ve hendese yönünden mühim mukar-rerat ittihazı ile talimatnameler ihzar ettiler. Bilginler tarafından kitaplar ya-zıldı. Hattâ bu sahada mütehassıs yetiş-tirmek üzere açılan kurs ve seminerler-de trafikçi mühendis ve memurlara ay-dınlatıcı bilgiler tedris edildi.
Bize; her şeyde olduğu gibi, ileri memleketlerde yapılanların tatbiki kalı-yordu. Tabiatiyle bunu mahallî im-kân ve içtimaî ahvalimize uydurmak mülâhazasına göre muhakeme ve amel etmemiz icap eder. Bugün büyük mik-yasta imarına girişilmiş bulunan belli başlı şehirlerimizde, belediyeciler, şehir cilik mütehassısları ve trafikçiler mu-karrerat ve icraatını tevhid ve armonize etmek mecburiyetindedirler.
Trafik hakkında, matbuatımızda bir çok tenkidler yapılmış, fakat hiç bir hal çaresi gösterilmemiştir.
Tek istikametten maksat, trafik ke-safet ve tıkanıklığını önlemek ve hiç ol-mazsa tahfif etmek olduğu herkesçe
ma-lûmdur. Bu ise kroazmanlardan kabil ol-duğu kadar içtinap suretiyle mümkün-dür. Avrupa ve Amerika'da müsait ma-hal ve ahvalde altlı-üstlii geçitler yapıla-rak kroazmanlar izale edilmektedir. Bu geçitler büyük para ve uzun zaman me-selesi olduğundan, bizim için tek isti-kamet işini ciddî olarak ele alarak kroaz-manlardan imkân dahilinde içtinab cihe-tine gitmekten başka çare kalmıyor.
Âciz kanaatime göre yapılmakta olan hatalı hareketlerden bazıları şunlardır:
1. — Halen tatbik edilmekte olan tek istikamete göre, Bankalar caddesin-den çıkmakta olan bir vasıta Divan ote-line kadar, Şişhane meydanında, Pera Palas'm alt köşesinde, yıkılan komedi tiyatrosu arkasında ve Cumhuriyet ga-zinosu önünde muhavvile merkezinin bu-lunduğu meydanda, Taksim meydanında ve Divan oteli önündeki ışıklarda olmak üzere fuzuli olarak 5 yerde kroazman yapılmaktadır. Hatta bir fuzulî kroazman da Boğazkesen yolu ile Taksim ve daha ileriye giden vasıtalar tarafından Gala-tasaray meydanında yapılmaktadır.
Vasıtalar çıkışta; Bankalar caddesi Şişhane meydanı ve Meşrutiyet caddesi üzerinden Galatasaray'da (diğer bir kol da Metro hanı arkasından) İstiklâl cad-desini takiben kroazmansız Taksim ve Harbiyeye ulaşırlar.
Avdette ise; Cumhuriyet caddesini takiben Abdülhak Hâmit, Topçu,
Ayde-de cadAyde-delerinAyde-den ve Air France önün-den Tarlabası caddesi, İngiltiz Sefareti altından, Cumhuriyet bahçesi önünden, Tozkoparan yolu ile Şişhane meydanına çıkılır. Ve işte bu suretle yukarıdanberi mahzurlarını saydığımız kroazmanlar iza-le edilmiş olur. İ.E.T.T. Otobüsiza-leri Tar-labaşı caddesinin virajları müsaid olma-dığından bugünkü güzergâhta çalışacak-lardır. Fransız Sefareti'nin altındaki Anaçeşme, Kurabiye v.s. tali sokakları ise Trafik Müdürlüğünün takdirine göre gidiş veya dönüşe tahsis edilebilir.
2. — Geçenlerde, İstinye'de inşa edil-mekte olan yeni Kadıköy vapur iskele-sinin (Liman Müdürlüğü binası önünde) Galata rıhtımına bağlanacağına dair ga-zetelerde bir yazı ve resim görüldü. Bu-rada da asırlık hataya devam edileceği görülmektedir. Nedense ötedenberi Bo-ğaziçi vapurlarına Eminönünde; Haydar-paşa, Kadıköy, Anadolu, Adalar ve Ya-lova vapurlarına ise Galatada iskele ya-pılmıştır. Bu şekil hatalıdır. Çünkü kro-azman hasıl olmaktadır. Bu yüzden esa-sen küçük olan limanda deniz trafiği ak-samakta ve kazalar olmaktadır. Şayet işleri karıştırmak bizde, ikinci tabiat ha-lini almadı ise, yeni Kadıköy vapur is-kelesini Eminönünde yıkılan antrepolar önüne bağlamak, Boğaziçi vapurlarını ise Galata rıhtımına yanaştırmak suretiyle kroazmanı izale eder ve liman trafiğimi-zi de ferahlatmış oluruz.
