ÜNİTE. GRUPLARLA SOSYAL HİZMET Prof. Dr. Veli DUYAN İÇİNDEKİLER HEDEFLER MÜDAHALE AŞAMASI: ÜYELERİN ROLLERİ

(1)

İÇ İN DE KİL ER

•Üyelerin Rolleri

•Rol Kavramı

•Görev Rolleri

•Sosyo-Duygusal Roller

•Tekelleştirici

•İzole Olan

•Günah Keçisi

•Uzmanın Farklılaşmış Müdahalesi

•Grubun Başlangıç Aşamasında Müdahale

•Grubun Orta Aşamasında Müdahale

HED EF LER

•Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

•Grup yaşamı içinde üyelerin farklı rollerinini bilebilecek

•Liderin başlangıç ve orta aşamada yapabileceği müdahaleleri

kavrayabileceksiniz.

ÜNİTE

9

ÜYELERİN ROLLERİ

GRUPLARLA SOSYAL HİZMET

Prof. Dr. Veli DUYAN

(2)

GİRİŞ

Grup üyelerinin oynadığı çeşitli roller de grubu etkilemektedir. Roller, normlar gibi, grubun beklentilerini kapsamaktadır. Normlarla ilgili beklentiler tüm grup davranışı hakkında iken, rollerle ilgili beklentiler daha belirli ve gruptaki bireylerin işlevleriyle ilgilidir. Bununla birlikte normlar ve rollerle ilgili beklentiler zamanla değişmektedir. Terapötik nedenlerle, sorun çözme amacıyla ya da herhangi bir amacı yerine getirmek üzere kurulmasına bakılmaksızın her bir grubun görev işlevleri ve sürdürme işlevleri olmak üzere yerine getirmesi gereken iki grup işlevi bulunmaktadır. Görev rolleri ya da görev işlevleri grup tarafından oluşturulan spesifik amaçları yerine getirmek için gerekli olan ve grubun belirli bir görev üzerinde durmasına ve üzerinde anlaşmaya varılan sona doğru çalışmasına

yardımcı olan rollerdir. Diğer taraftan sürdürme veya sosyo-duygusal işlevleri grup üyelerinin ilgi görme gereksinimlerini karşılamaya yardımcı olur. Hem görev hem de tedavi (terapötik) grupları görev ve sürdürme işlevlerini yerine getirecek üyelere gereksinim duyar. Görev gruplarında üyelerin bireysel gereksinimleriyle daha az ilgilenilirken, grup görevleri üzerinde odaklaşılır. Tedavi veya gelişme gruplarında ise üyelerin gereksinimleri ve ilgileri üzerinde daha fazla durulur. Hiçbir grubun her iki işlev olmaksızın yürüyemeyeceği akılda tutulmalıdır. Her bir işlevin nasıl

gerçekleşeceği grubun türüne göre değişmektedir. Grup, daha önce belirtilen işlevleri yerine getiren insanlardan oluşur. Grup sürecinde üyeler (ve lider) bir veya daha fazla rolü yerine getirebilir.

Grup yaşamı içinde üyeler farklı rolleri gerçekleştirir. Bazıları görevlerle ilgili rollerdir ve grubun amacının gerçekleştirilmesine olumlu etki yapar. Diğerleri ise sosyo-duygusal rollerdir ve üyeler arasında olumlu ilişkiler gelişmesine yardımcı olur. Hem görev hem sosyo-duygusal diğer roller ise bu etkilerin tam tersini ortaya çıkarabilir. Bazı görev rolleri grubun amaçlarının gerçekleşmesini engeller, bazı sosyo-duygusal roller ise grup üyeleri arasında olumlu bir ilişkinin gelişmesini engeller. Uzmanlar, içinde çalıştıkları gruplardaki roller hakkında sürekli bir farkındalık içinde olmalıdırlar ve özellikle grup veya bireyler için olumsuz etki yaratabilecek üye rollerine müdahale etmelidirler. Grup gelişiminin içerme- oryantasyon evresinde uzman, kendileri ve diğer üyeler için yıpratıcı etkileri olan rollerin engellenmesi için aktif ve dolaysız olarak müdahale etmelidir. Fakat grup orta aşamaya doğru yol alırken uzman, üyelerin kendilerinin olumsuz rollerine bakabilmelerine ve bu sorun ile ilgili çözüm sürecini uygulamalarına yardımcı olmalıdır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

(3)

ROL KAVRAMI

Üyelerin birbirlerini değişik rollere koydukları özellikle küçük gruplar için rol kavramı oldukça önemlidir. Aynı zamanda gruplar üyelerin kendilerini değişik rollerde test edebilmesi için fırsat sağlar.

Kişiler bir rol gerçekleştirdikleri zaman diğer üyeler, davranışlar konusunda değişik bir takım beklentilere girer ve aynı zamanda kendi beklenti ve güdülerine göre de hareket ederler. İki kişi aynı anda aynı rolü üstlenemez. Kişiler beklentileri karşıladıkları zaman genellikle olumlu geribildirim alırlar. Beklentiler karşılanmadığı zaman olumsuz geri bildirim alınır. Rol performansı için bazen ortak anlaşılmış kararlar olabilir. Rolün gerektirdiği davranışlar, hem bu rolü üstlenmiş olan kişiyi etkiler hem de bu kişinin kendisinden, sosyal sistemden, daha geniş bir sosyal çevrenin beklentileri ve taleplerinden etkilenir. Kişinin rolü aslında değişken değildir ama kişi performans gösterdikçe ve diğerleri bu performansa cevap verdikçe sürekli yeniden tanımlanır.

Rollerin tanımları ne yapıldığı, kimin yaptığı ve nasıl yaptığına göre farklılık göstermeye başlar. Bir zaman süreci sonunda işin belli bir bölümü istikrar

kazandığında sorumluluklarla ilgili beklentiler kurumsallaşmış olur. Bu nedenle aile, eşler arası, anne-eş, evlat gibi geleneksel rollere sahiptir. Bu roller toplum

tarafından kişinin yaşına, cinsiyetine ve medeni haline göre otomatik olarak yüklenir. Akran grubu içinde üyenin basit bir rolü vardır ve bu rol bir grubun parçası olmak ile ilgilidir. Her bir üyenin rolü, sosyal hizmet uzmanı, diğer grup üyeleri ve üyenin davranışları ve tutumları ile ilgilenen daha geniş çevredeki insanlarla ile arasındaki ilişkiye göre şekillenir. Bunlar gibi çatışan beklentiler, statü ve rol yağısının etkili bir şekilde işlemesi için faydalı bir şekilde açıkça dile

getirilmelidir. Marvin Shaw araştırmalarından elde ettiği kanıtlardan alıntı yaparak bu rol karmaşalarının normal olarak, kişinin kendisi veya bu rol için en önemli yer olan grubun faydası doğrultusunda çözüleceğini söyler.¹Beklentiler ile ilgili karmaşaların ne boyutta olduğu grubun rol sisteminin ne kadar etkili olduğunu belirler.

Sosyal hizmet amaçları için üyelerin rolleri, diğer üyelerle ve sosyal hizmet uzmanıyla ilişkili işbirlikçi şekilde tanımlanır ve bu çeşit grup etkileşimsel gruptur.

Kişiler sadece yardımı kullanan veya müracaatçı değil aynı zamanda diğerlerine yardımcı olma rollerini de gerçekleştirir. Karşılıklı bir yardım sistemi inşa edilir ve kullanılır. “Üye” kelime anlamı olarak bir gruba ait olmak ve diğer kişilerle bağlantılı olarak katılım göstermek demektir. Üyeler tüm sosyal hizmet amaçları

doğrultusunda katılımcıdırlar. Bu amaçlar; hedeflerin seçimi, araçların belirlenmesi, değerlendirme süreci ve gelişimdir. Başka bir şekilde ifade edersek eğer grup demokratik bir sistem olarak işler. Bu, uzmanın bireyleri, grup yağısını ve

süreçlerini değiştirecek otoriteye sahip olmadığı anlamına gelmez, aksine uzman,

(4)

uzmanın etkisinin nasıl kullanacağını gösterir. Aynı zamanda liderlik işlevlerinin gelişiminin ortak bir kararla inkâr edileceği anlamına da gelmez. Grup üyelerine grubun hedefleri, kendi yetenekleri ve diğer kişilerin hakları konusunda seçim özgürlüğü vermek anlamına gelir. Üyeler ellerinden geldikçe hem kendileri hem diğerleri için yardım ederler. Her bir üyeden yeteneklerine göre katkıda bulunması beklenir ve her biri katkılarının değerli olduğu konusunda güvence alır. Hem uzmanın hem üyenin rolleri ilgili herkes için duruma açıklık getirir ve resmi olarak farklılaşmış rol beklentileri grup içinde gelişir. Bu rol kavramları mesleki değerleri gerçekleştirir.

Grup organize olmaya başladıkça bazı üyeler resmi olarak grubun amaçları ve yapısı ile ilgili olarak koordinatör, komite üyesi, görevli gibi, pozisyonlar alırlar. Bu pozisyonlar kişilerin kendi seçimlerinin ya da grubun ortak karara vardığı sonuçları içerir ama genelde bu ikisinin karışımıdır. Diğerlerini etkileme gücü, bu

kurumsallaşmış rollerin doğal bir parçasıdır. Bu roller; grubun resmi yapısının bir parçasıdır.

Görev Rolleri

Görev rolleri, kişisel bir sorun çözme ya da grup için eyleme geçme ile ilgili olabilir. Görev rollerinden birine örnek bilgi veya düşünce arayıcıdır. Bu kişi

duruma uygun bir bilgi ister ve öneriler ve düşüncelerin açıklığa kavuşturulması için kullanır. Bunun karşıt rolü ise bilgi veya düşünce vericidir. Bu kişi de uygun

durumlar için gerçekleri, genellemeleri, deneyimleri ya da fikirleri sunar. Diğer bir çeşit üye ise, diğerlerini etkileyecek olan duyguları ifade edebilir ve diğer üyelerden duygu görmek ister. Başka bir üye ise yeni aktiviteler, konular ve bir sorun üzerine çalışma önerilerinde bulunabilir. Dikkatli üye ise, ifade edilmiş duygular ya da diğerlerinin önerilerini örnekler, araçlar ve sonuçlar yoluyla inceler. Koordinatör ise değişik görüşleri bir araya getirir ya da alt grup aktivitelerini düzenler. Eleştirici üye ise diğer üyeler, konular ve grubun işleyişi hakkında yargılara varır ve ifade eder.

Eleştirici üye aynı zamanda tekliflerin sorgulanması ya da mantık açısından değerlendirilmesini yapabilir. Diğer görev rolleri ise öğretmen veya gösterici, grup için sözcü, kaydedici ve prosedür teknisyenidir.

Görev rolleri grubun üzerinde anlaşmaya vardığı amaçları gerçekleştirmesine yardımcı olan rollerdir. Görev rollerini üstlenen kişiler, grubun yerine getirmesi gereken amaçlarla ilgilenir ve amacın gerçekleşmesi için çaba harcar. Bu kişiler, görev üzerinde odaklanır ve grubun sürmesi ile daha az önem verir. Görev rolleri şu şekilde sıralanmıştır: Bilgi ve fikir verici, grubun tartışmasına yardımcı olmak amacıyla olgular, fikirler, öneriler ve geçerli bilgi verir. Bilgi ve fikir arayıcı, grubun tartışmasına yardımcı olmak amacıyla grubun diğer üyelerinden bilgi, görüş ve önerileri alır ve duyguları konusunda bilgi toplar. Başlatıcı, grup içinde eyleme geçmek için amaç ve görevleri oluşturur. Yön verici, grubun nasıl işleyeceği

(5)

konusunda plan yapar ve görevlerin gerçekleştirilmesi üzerinde odaklaşır.

Özetleyici, birbiriyle ilişkili görüş veya önerileri bir araya getirir ve tartışılan önemli noktaları yeniden vurgular ve özetler. Eşgüdümleyici, çeşitli görüş ve önerileri değerlendirmek suretiyle farklı görüşler arasındaki ilişkileri gösterir ve çeşitli altgrupların ve üyelerin etkinliklerini uyumlu hale getirir. Teşhis edici, grubun etkili bir şekilde işlemesinin önündeki sorun kaynaklarını ve grubun amaçlarını yerine getirmesinin önündeki engelleri ortaya koyar. Enerji verici, grubun daha etkili ve verimli çalışması için uyarıcı olur. Gerçeği test edici, görüşlerin pratikliğini ve işe yarayıp yaramayacağını inceler, seçenek çözümleri değerlendirir ve işe yarayıp yaramayacağını görmek amacıyla gerçek durumlara uygular. Değerlendirici, grubun verdiği kararları karşılaştırır ve grup standartları ile amaçlarına uyup uymadığına karar verir.

Belirli bir rolü üstlenen grup üyeleri bu süreci kolaylaştırmaya yardımcı olur.

Bu rollerden biri lider veya grup üyelerinden “bilgi arama” rolüdür. Bilgi arama rolüne ilave olarak kimi üyeler diğer grup üyelerinin kimi konuları nasıl

algıladıklarını belirlemeye yardımcı olmak amacıyla onların görüşlerini açığa kavuşturabilir. Fikir arayıcılar, sıklıkla kendi görüşlerini ifade etmeden önce bu bilgiyi elde etmek ister. Açığa kavuşturucular, gruba önerilen görüşleri toplar ve bildirilen tüm görüşlerin tam açıklamasının yapılmasına yardımcı olur. Kimi üyeler eğitim ve öğretim rollerini üstlenir. Bu kişiler, üyelerin daha önce ileri sürdükleri görüşleri açığa kavuşturur ve hatırlatır. Kimi üyeler ise, belirli bir karara varabilmek veya belirli bir görüşün veya eylemin uygunluğunu belirlemek için değerlendirme yapar veya yargıda bulunur. Kimi üyeler, yeni projeler konusunda heyecan ve isteklilikleri nedeniyle diğer üyelerin bir araya gelmesini sağlar ve bu kişiler her grup için enerji vericiler buji gibidir. Grup bir karar aldığında, bazı üyeler kayıtçı veya sekretarya rolünü üstlenir. Alınan kararları veya yapılan eylemleri kaydeder.

Kimi üyeler bu konuları gerçekten kaydederken kimileri de sadece akıllarında tutar.

Kayıtçılara kimi zaman diğer grup üyeleri yardım eder, gruba kuralları hatırlatır.

Grubun görevi devam ettirmesine yardımcı olması nedeniyle kayıtçı rolü yardım edici bir roldür ve kayıtçılar grubun resmi olmayan tarihçisi gibidir. Prosedür teknisyeni karar verme biçimleri takip etmesine yardımcı olur.

Sürdürme Rolleri

Grubun sürmesi, herhangi bir grupta dikkate alınması gereken önemli bir işlevdir. Grubu sürdürme rolleri gelişme, güçlenme ve grup işlevselliğinin artması ile ilgilidir. Görev grupları, tedavi gruplarına göre bu taraf ile daha az ilgilenir, ancak grubu sürdürme işlevi ihmal edilemez. Grup sürdürme rolleri ahenk sağlayıcı, uzlaştırıcı, destekleyici, teşvik edici, takip edici, gerginlik azaltıcı ve dinleyici olarak sıralanabilir. Farklı roller için tanımlanan bu başlıklar, üyelerin grubu sürdürme işlevini yerine getirmek için üyelerin gerçekleştirdiği davranışlara göre daha az

(6)

önemlidir. Adlarından da anlaşılacağı gibi, grubun inşası ve devamlılığı üzerinde odaklaşan grup üyeleri katılım için diğer üyeleri destekler (destekleyici) ve dikkatli bir şekilde dinler (dinleyici). Bu kişiler ayrıca diğer üyelerin yönergelerini takip eder (takip edici), ahenk ve uzlaşmayı vurgular, gruptaki zor anlarda genellikle şaka yaparak grubu rahatlatır (gerginlik azaltıcı). Amaç, grubun sosyo-duygusal iklimine katkı vermek ve grupta “bizlik” duygusunun devamına yardımcı olmaktır.

Sürdürme rollerinin grupta sosyal/duygusal bağların güçlenmesine yardımcı olan roller olduğunu belirtmektedir. Bu roller: Katılımı teşvik edici, grup üyelerinin tamamını katılım için sıcak bir şekilde teşvik eder, katkılarına değer verir, onların görüşlerini kabul ettiğini ve görüşlere açık olduğunu gösterir, grup üyelerine karşı dostça davranır ve onlara yanıt verir. Ahenk sağlayıcı ve uzlaştırıcı, üyelerin görüş farklılıklarını yapıcı bir şekilde analiz etmelerine yardımcı olur, çatışma

durumlarında ortak unsurları saptar ve görüş farklılıklarında arabuluculuk yani uzlaştırıcılık yapar. Gerginlik azaltıcı, şaka yapmak suretiyle gerginliği giderir ve grup üyelerinin grupta bulunmaktan keyif alma düzeyini artırır, gerektiğinde mola vermeyi önerir ve grup çalışması eğlenceli yaklaşımlar önerir. İletişim yardımcısı, iyi iletişim becerilerini gösterir ve her bir grup üyesinin diğer üyelerin ne söylediğini anlamasını sağlar. Duygusal iklim değerlendiricisi, grup üyelerinin grubun işleyişi ve diğer üyeler hakkında ne hissettiğini öğrenir ve kendisinin ne hissettiğini onlarla paylaşır. Süreç gözlemcisi, grubun işleyiş biçimini ve süreci gözlemler ve

gözlemlerini grubun etkililiğini incelemesi ve değerlendirmesine yardımcı olmak için kullanır. Standart koyucu, üyelere grup standartlarını ve amaçları, amaca ulaşmak için yapılacak çalışmalar ve gelişmeler hakkında bilgi verir, grup normları ve işlemlerinin anlaşılmasına yardımcı olur. Aktif dinleyici, grup üyelerini dinler ve onların görüşlerini alır ve grupta herhangi bir anlaşmazlık olmadığı durumlarda gruba eşlik eder. Güven inşa edici, grup üyelerini kabul eder ve açık olmayı

destekler, risk almayı destekler ve bireyselliği teşvik eder. Kişilerarası sorun çözücü, çatışmaları çözmek ve grubun bir aradalığını artırmak için grup üyeleri arasındaki çatışmaların açık bir şekilde tartışılmasını teşvik eder.

Grupta görev ve sürdürme işlevlerinin her birine zaman zaman gereksinim duyulabilir ve etkili grup üyeleri ya da liderleri, bu gereksinime duyarlı olmalıdır.

Üyelerinin bireysel gereksinimlerine ilgi gösterme daha çok doğal olarak tedavi gruplarında görülür. Bu gruplara seçilen ya da katılan üyeler kendi sosyal ve duygusal gereksinimlerine ilgi gösterileceği beklentisine sahiptir. Diğer taraftan görev grupları üyelerin kişisel gereksinimleri, grubun amacına göre ikinci durumdadır. Bir görev lideri birçok grupta belirginleşir, çünkü çok iyi fikirlere sahiptir ve tartışmaların çoğuna rehberlik eder. Bu kişinin görev üzerinde odaklanır ve grubun amaca dönük olarak hareket etmesi konusunda genellikle agresif bir rol üstlenir. Dolayısıyla, bu kişiye kızgınlık duyulur ve hoşlanılmaz. Böyle bir durumda eş zamanlı olarak grubun ahengi üzerinde odaklaşan, gruptaki gerginlikleri ve

(7)

çatışmaları çözen ikinci bir lider yani sosyal/duygusal uzman belirebilir. Resmi bir lideri olan gruplarda, liderin hem görev hem de sosyal/duygusal uzman olması beklenir. Resmi lideri olmayan gruplarda ise bu iki işlevi genellikle iki farklı lider üstlenir. Sosyal/duygusal grup sürdürme gereksinimleri karşılandığı zaman grubun görevdeki etkililiği artacaktır. Bununla birilkte sürdürme gereksinimleri ihmal edildiğinde, grubun görev etkililik becerileri hasar görür.

Görev ve sosyo-duygusal gereksinimler arasındaki denge her grupta oluşur.

Yönetim kurulunda yer alan ya da bir hastanedeki çok disiplinli bakım ekibi üyelerinin bireysel gereksinimlerine daha az ilgi gösterilirken, grubun yerine getirmesi gereken göreve daha fazla önem verilir. Benzer şekilde eşlerini istismar eden erkekler için oluşturulan bir grup veya meme kanserine yakalanmış kadınlar için oluşturulmuş bir grup, üyelerinin bireysel gereksinimleri ve duyguları üzerinde daha fazla durur. Son olarak her grup, hem görev hem de sürdürme işlevlerini yerine getirecek üyelere gereksinim duyar. Üyelerinin duygularını ve

gereksinimlerini ihmal eden görev grupları, büyük bir olasılıkla kalıcı olmayacaktır, çünkü üyeler ya ayrılacak ya da baştan katılmayacaktır. Görevler üzerinde

yeterince eğilmeyen tedavi grupları üyelerinin davranışlarını değiştirme amacına ulaşamayacaktır. Herhangi bir gelişme sağlayamayan grup üyeleri hayal kırıklığı yaşayacaktır. Sonuç olarak görev odağını sürdüremeyen terapötik bir grup üyelerini, fon kaynaklarını ya da her ikisini kaybedecektir.

Hersey ve Blanchard liderin ne zaman görev, ne zaman sürdürme davranışları ve ne zaman her ikisine de başvurması gerektiğine işaret eden durumsal liderlik kuramını geliştirmiştir. Esas olarak kuram, üyelerin belirli bir görevi yerine getirmede yeterli olgunluğa sahip olmaması durumunda, liderin yüksek görev, düşük sürdürme davranışları sergilemesi gerektiğini ileri sürmektedir. Lider, üyelerin davranışlarını tanımladığında ve gereken işi nasıl, ne zaman ve nerede yapacağını söylediği zaman – söyleyen lider - lider davranışı daha etkilidir. Üyelerin göreve ilişkin deneyimleri ve anlayışları arttıkça görev olgunluğu da artacaktır. Orta düzeyde olgun üyeler için, liderin yüksek görev ve yüksek sürdürme davranışları sergilemelidir. Davranışların bu bileşimi “satış” olarak adlandırılmaktadır. Lider sadece rol ve görev sorumlulukları hakkında açık bir yönlendirme sağlamakla kalmaz aynı zamanda alınması gereken kararları “almaları” için sürdürme davranışlarını kullanır. Üyelerin göreve bağlılıkları arttığında olgunluklarının artacağı belirtilmektedir. Üyeler görevi yerine getirmeye bağlılıkları arttığı ve görevi tamamlama konusundaki bilgi ve becerileri geliştiği zaman liderin düşük görev, düşük sürdürme davranışları sergilemesi gerekir. Bu, “katılım” olarak adlandırılır. Son olarak üyelerinin kendi görev davranışlarını almaya istekli ve sorumluluk alma konusunda becerili olduğu gruplarda liderin düşük görev, yüksek sürdürme davranışlarını üstlenmesi gerekir, buna “devir” adı verilir. Devir, görevi devralan üyelere, görevi gerçekleştirme konusunda dikkate değer bir özerklik verir.

(8)

İşlevsel Olmayan Roller

Grup üyelerinin her davranışı daha önce açıklanan iki sınıfa girmeyebilir.

Üyeler tarafından gerçekleştirilen kimi roller, sadece onların kişisel gereksinimlerini karşılamasına yardımcı olur. Saldırganlık, engelleyicilik, kendi için kabul görme, gruba egemen olma, yardım arama, geçmişteki hatalarını itiraf etme davranışları bunlar arasındadır. Saldırgan üyeler, diğer üyelere saldırırlar ve onları altetmek suretiyle üste çıkmaya çalışır. Bu üyeler başkalarının görüşlerine ve konularına karşı mücadele eder ve bu tür kişiler çok kısa sürede grup için sorun haline gelir. Engel koyucu kişiler grupta önerilen her görüşe ya da çözüme “evet, ama…” diye karşılık veren kişilerdir. Öneri ne olursa olsun, daima onun neden başarılı olamayacağı konusunda bir gerekçe ileri sürer. Onay arayıcılar, grubun ilgisinin kendileri üzerinde olmasına yarayacak çeşitli davranışları yapar. Sürekli konuşmak suretiyle gruba hâkim olmaya çalışan insanlar ya da kendi sorunları için yardım isteyen insanlar gibi, onay görmek isteyen kişilerin karşılanmamış gereksinimleri vardır. Bu davranışlar grubun karşılamadığı ya da yanıt vermediği bir gereksinime işaret etmektedir. Geçmişteki hatalarını itiraf eden (itirafçı) bir kişi, kişisel bir davranışını uygun olmayan bir şekilde açığa vurmak suretiyle grubu zor durumda bırakır.

Örneğin ilk grup oturumunda, üyeler kendilerini tanıtırken, bir üye kürtaj olduğunu söyleyebilir. Bu açığa vurma kimi grup üyelerini rahatsız edebilir ve bu durum gruplarda yaşanan alışıldık sınırlara karşı üyenin duyarsızlığını gösterir. Bu roller bir üyenin kişisel gereksinimini ortaya koyması açısından önemlidir, ancak grubun amaçlarına ulaşmasına yardımcı olmaz. Bu tarzda davranan bir üye gruptan

dışlanabilir ve grubun kendi amaçlarına ulaşma hızını azaltır. İşlevsel olmayan diğer roller şamaroğlanı, sapkın, savunucu, tekelci, sessiz ve içsel lider olarak

sıralanabilir. Kurumsal ve görev rollerine ek olarak her grup içinde bağlamsal roller bulunmaktadır. Bu roller, sosyoduygusal ihtiyaçlar ve grubun ve üyelerin özellerine bağlı olarak (olumlu veya olumsuz) yönlendirilmiştir. Bu tür roller genel olarak şu etiketlerle ortaya çıkar. Utangaç olan, eğitimli, günah keçisi ve tekelleştirici gibi.

Ayrıca destek ve güvence veren, diğerlerinin katkılarını kabul eden kişi olarak cesaret verici üye de bulunabilir. Uyum sağlayıcı ise üyeler arasındaki farklılıkları görür ve anlaşmazlıklar çözer ve zor durumlarda gerginliği azaltır. Ego idealisti ise grubun değerlerini temsil eder ve kişiselleştirme için bir obje haline gelir. Zorba ise diğer grup üyelerini sindirir ve grup üyelerinin kendilerini güvende hissetmemesine yol açar. Yardımları geri çeviren üye ise, diğer üyelerden yardım ister ama tüm önerileri reddederek üyelerin kendilerini kızgın ve rahatsız hissetmelerine yol açar.

Grup içindeki mümkün olabilecek rollerin sayısı ve çeşidi oldukça fazladır. En etkileyici ve karmaşık olan nokta ise üyelerin, seçtikleri rol davranışlarının

katılımcının ve grubun memnuniyeti ve farkında olmadıkları ihtiyaçlarına bağlı olmasıdır. Bu gibi roller kişiler tarafından kendi duygusal ihtiyaçlarının ifadesi olarak görülür. Fakat unutulmaması gereken nokta bu rol davranışlarının her

(9)

zaman bireysel ve grup ihtiyaçları ile etkileşimli olarak ortaya çıkmış olmasıdır. Bu gibi roller temelde tekelleştirici, izole olan ve günah keçisi rolleridir.

Tekelleştirici, grup ortamında işlevsiz olan bir roldür. Tekelleştirici rolünde olan üye sahnedeki tüm ilgiyi kendinde tutmak ister. Bu kişi grubun başlangıç aşamalarındaki sessizlikten rahatsız olur ve bu sessizlikten kaçınmak için sürekli konuşur. Buna ters olarak bazen de bu kişi grupta sürekli başka birinin ilgi odağı olmasından rahatsız olur ve sürekli konuşarak bu odağı kendisi için elde etmeye çalışır. Tekelleştirici üyenin diğer üyeler tarafından nasıl algılandığı grup süreci devam ettikçe değişir. Grup üyelerinin kendini rahat hissetmediği başlangıç aşamasında tekelleştirici üye olumlu karşılanabilir. Diğer üyeler gruptaki bir başkasının konuşuyor olması nedeniyle rahatlar çünkü bu durumda sessizlikleri doldurmak için biri vardır. Fakat grup süreci ilerledikçe üyelerin daha fazla söylemek istediği şeyler olur ve tekelleştirici üye diğer üyeleri rahatsız etmeye başlar. Bu noktada tekelleştirici üye konuşmaya devam ettikçe diğer üyeler sandalyelerinde kıpırdanır, gözlerini devirir, sesli esner ya da diğer rahatsızlık belirtileri gösterirler. Başlangıçta üyelerin olumlu düşüncelerini hissetmek yerine şimdi tekelleştirici üye rahatsızlık duygularını da hisseder. Bu durumda eğer susarsa diğer üyelerden bir saldırı geleceğini düşünen tekelleştirici daha da fazla konuşur. Belki de farkında olmadan bu kişi konuşmaya devam ederek grubun başlangıç aşamasında gördüğü takdiri tekrar elde edebileceğini düşünebilir.

İzole olan diğer kişilerle bağlantısı olmayan kişidir. İzole olmak aslında göreceli bir kavramdır çünkü diğer kişiler arasında kolayca fark edilebilen bir özellik değildir.

Tüm izole olan kişiler aynı değildir veya grup içinde aynı pozisyonda değildir. İzole olmak geçici veya sürekli, zorlanmış veya kendi isteğiyle olabilir. Eğer kişi yeni girdiği bir ortamda geçici bir izolasyon yaşıyorsa bu normaldir çünkü her zaman bir gruba katılmak ve eski üyelerin bulunduğu bir grupta yeni gelen olmak konularında belirsizlikler vardır. Bazı insanlar yeni ortamlarda diğer insanlara göre daha kolay ve çabuk bağ kurabilirler. Diğer izolasyon çeşidi ise psikolojik olarak gruptan çekilmektir. Grup içinde bir yer bulmak yerine bazı üyeler kendini çeker. Bunun nedeni ilgi eksikliği olabilir ama sıklıkla bunun nedeni grup korkusudur.

Bazı kişiler izole olurlar çünkü grup onları reddeder. Bunun bir nedeni şu olabilir, bu üyeler grubun değerlerinden o kadar uzakta kalırlar ki diğer üyeler onları anlamaz. Bir başka neden ise başlangıç evresinde izole olan kişinin bunu kırmak için uygun olmayan yollar seçmesidir. İzole olan kişi örneğin umursamayan davranışlar ve diğer üyelerin ne düşündüğüne meydan okuyan davranışlarda bulunurlar. Reddedilmiş izole olan kişilerde ise habis bir çember kurulmuştur. Bu çeşit kişiler genellikle ilgi ihtiyacındadırlar ama bunu göremedikleri zaman saldırganlaşırlar ve ardından bu davranışlarından ötürü suçluluk duyarlar ve grup içindeki pozisyonları hakkında güvensizlik yaşarlar. Diğer üyeler reddedilen izole

(10)

kişilere umdukları olumlu tepkileri vermezler. Psikolojik olarak ifade edersek bu kişiler grubun üyesi olamazlar.

Reddedilmiş izole üye dışında grup içinde daha zor durumda olan çok az üye vardır ama kendini gruba ait hissetmeyen başkaları da olabilir. İzole üyelere yakın durumda olan diğer üye sınırdaki üyedir. Bu üyeler ait olmayı ister ama çok az oranda bir kabul hisseder ama yine de gruptan ayrılmaz. Bu tür insanlar gruba o kadar çok ihtiyaç duyarlar ki gruptan kendilerini çekmezler.

Küçük gruplarda günah keçisi ya da şamaroğlanı tüm üyelerin kendileri hakkındaki düşmanlıklarını ve olumsuz düşüncelerini yönelttikleri kişidir. Grup üyeleri günah keçilerine hem sözel ve hatta bazen fiziksel olarak saldırır. Günah keçisi olan üye zamanla diğer üyelerin kendileri hakkında sevmedikleri

özelliklerinin bir sembolü haline gelir. Günah keçisi, grup gerginliğini aktaracak bir kanal haline geldiği için önemli bir işlevi vardır ve grup birliğini destekler.

Gruptaki diğer roller gibi günah keçisi rolü de karşılıklı ve etkileşimli bir roldür.

Günah keçisi basitçe masum bir kurban değildir ama sergilenen saldırılar oldukça acımasızdır. Günah keçisi diğer üyelerin davranışlarının açığa çıkması yönünde davranış sergiler. Günah keçisi rolünü üstlenen kişinin davranışları oldukça provakatif olabilir ya da pasif ve fark edilmesi zor olabilir. Günah keçisinin olduğu bir grupta uzman, bu kişinin davranışlarının diğer üyelerin eylemlerini ortaya çıkarır olduğu yönünde olduğundan emin olmalıdır.

Şamaroğlanı, diğer üyelerin tepkilerini üzerinde toplar ve işler iyi gitmediğinde diğerleri tarafından suçlanır. Diğer taraftan savunucu üyeler, herhangi bir şekilde suçlanmayı kabul etmez ve eylemlerindeki sorumluluğunu inkâr eder. Sapkın üye, sürekli konuşma, başkalarının sözünü kesme ve grup aktivitelerine katılmama gibi grubun karşı çıkacağı veya rahatsızlık duyacağı davranışları yapar. Son olarak, içsel lider grubun liderliği için yarış yapabilir ve kontrolü grubun liderinden almak için mücadele eder. Kimi durumlarda içsel liderler doğal liderlik becerisine ve diğer üyeler üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilir. Gruplar işlevsel olmayan rolleri tanımak ve yüzleşmek için rehberliğe ve yardıma gereksinim duyar. Bir grubun gelişiminin farklı basamaklarında farklı gereksinim duyulur. Sosyal hizmet uzmanlarının görev ve grup inşa ya da sürdürme rollerine aşina olması ve grup üyelerine bu roller konusunda model olacak kadar becerili olması gereklidir. Sosyal hizmet uzmanları, aynı zamanda, grubun herhangi bir gelişim basamağında neye gereksinim duyulduğunun farkında olmalıdır. Sosyal hizmet uzmanları kendisine ve uygun rolü oynayabilecek diğer grup üyelerine olan gereksinime işaret etmelidir. Bir grup üyesi tarafından sürekli olarak işlevsel olmayan rolün sürdürülmesi, genellikle grubun iyi işlemediğinin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Bu davranış kesinlikle ihmal edilmemelidir ve devam etmesine izin verilmemelidir. Bu bölüme kadar değinilen roller; öğretici, bilgi arayıcı, fikir arayıcı, değerlendirici, açığa kavuşturucu, enerji verici, kayıt edici,

(11)

prosedür teknisyeni, ahenk sağlayıcı, uzlaştırıcı, destekleyici, takip edici, gerginlik azaltıcı ve dinleyici rolleri potansiyel olumlu roller olarak değerlendirilirken, saldırgan, engelleyici, onay arayıcı, baskın, yardım arayıcı ve itirafçı rolleri olumsuz roller olarak tanımlanmaktadır. Ayrıcı şamaroğlanı, sapkın, savunucu, sessiz ve içsel lider rolleri ise işlevsel olmayan olarak roller olarak ele alınmaktadır.

Diğer Roller

Gruplarda sosyal hizmet uzmanlarının görev ve sürdürme rollerini alması, diğer üyelerin zamanında ve uygun bir şekilde bu rolleri almasına da yardımcı olması gerekir. Her sosyal hizmet uzmanının ayrıca, grubun yürüteceği aktiviteleri koordine etme (yönetici), grubun amaçlarını ve politikalarını oluşturma (politika yapıcı), grubun amaçlarına ulaşmasına yardımcı olacak yollara karar verme (planlayıcı), gerekli bilgi ve becerileri sergileme (uzman), resmi sözcülük yapma (grup temsilcisi), grup yapısını ve grup içi ilişkileri kontrol etme (iç ilişkiler denetçisi), hoşa giden ve gitmeyen görevleri dağıtma, olumlu davranışları destekleme ve olumlu olmayan davranışları azaltma (ödül ve cezaları belirleyici), hem yargıç hem de uzlaştırıcı gibi hareket etme, hizipçiliği kontrol etme ve azaltma (hakem ve arabulucu), diğer üyeler için model olacak davranışları sergileme (örnek), grubun inançları ve değerleri konusunda kaynak kişi olarak işlev görme (ideolog) ve üyelerin öfkelerinin ve hayal kırıklıklarının hedef olarak işlev görme (şamaroğlanı) gibi rolleri üstlenir.

ROL ESNEKLİĞİ KURMAK

Grup içinde ortaya çıkan roller hem grup için hem de üyeler için yapıcı olabileceği gibi yıkıcı da olabilir. Rollerin belirlenmesi ortaya streotipler çıkarabilir.

“Kişi, grubun içinde öyle bir tanımlanır ki beklenen davranışların dışına çıkamaz. Bu nedenle değiştiremeyeceği davranış biçimleri içinde kalır ve katılımı ve katkıları sınırlanabilir.” Bu rolleri anlamak için uzman, grup içindeki rolleri bağlamında her bir kişiyi ve grubun o belirli üyenin grup içinde nasıl davranması gerektiğini düşünen üyeleri değerlendirmelidir. Karmaşık bir bireysel ve grup etkisi değerlendirmesi yapmak gereklidir.

Üyeler bir rolü streotip haline getirdikleri zaman üyeler kendilerine verilen etiketler ile bilinmeye başlar. Diğer yapacakları katılım grup tarafından görmezden gelinir. İstedikleri farklı olmasına rağmen bu kişiler belirli bir rol içinde sıkışırlar.

Hangi rolü oynadıkları ve kendilerini hangi rolde gördükleri neyi yapıp

yapamayacaklarını etkiler ve bu nedenle özgüvenleri de etkilenir. Sosyal hizmet uzmanının rolü “ grup organizasyonu ve grup amaçları ile uyumlu rolleri

desteklemek, bireyin ve grubun gelişimini engelleyen rollerden ise vazgeçirmektir.”

(12)

Uzmanın rollerin esnek olmasını sağlaması ve üyelerin belirli rollerde sıkışıp kalmamasını sağlaması gerekir. Sıklıkla grup içinde davranış kalıpları o kadar sabit hale gelir ki grup, bir üyenin belirli bir şekilde düzgün davranmasını bekler. Birini rolünün içine sıkıştırmak demek üyelerin o kişinin kendi beklentileri dışında hareket etmesine izin vermez. Buna güzel bir örnek ise soytarı rolünde olan kişidir.

Grubun başlangıç aşamalarında soytarı kahkaha yaratarak grup içindeki gerginliği yok eder. Bu nedenle grup üyeleri tarafından kabul edilir ve ödüllendirilir. Fakat soytarı daha sonrasında ciddi davranmak isterse ne olur? Soytarının komik olması gerektiğini düşünen üyeler, bu kişi ciddi davranmaya çalıştığı zaman hayal

kırıklığına uğrar. Fakat soytarı olan kişi için ise ciddi davranabilmek olumlu bir davranış değişimi ve kişinin kendini artık daha ciddiye almaya başlaması anlamına gelebilir. Grup üyeliğinin avantajlarından biri ise üyelerine değişik davranış şekillerini denemeleri için bir ortam sunmaktır. Bir üyeyi belirli bir rolün içine sıkıştırmak ise kişinin bu şansını elinden alır. Ayrıca katı rol beklentileri, gruba yeni katılımlarda bulunabilecek üyelerin katkısından yoksun kalınmasına yol açar.

UZMANIN FARKLILAŞMIŞ MÜDAHALESİ

Grubun gelişim aşamasını anlamak uzman için işlevsiz grup üyesinin rolüne yönelik ne çeşit müdahale yapacağına karar vermesinde esas noktadır. Uzman, grubun gelişim aşamasına bağlı olarak farklı müdahaleler kullanır. Grubun erken zamanlarında, gruptaki üyelerin rolleri kesinleşmediğinde üyelerin işlevsiz roller hakkında bir tartışmaya girme isteği sınırlıdır. Uzman dolaylı yollardan üyenin bir içinde sıkışmamasına yardım eder ve diğer üyelerinde o kişiyi olumsuz anlamda bir rolün içine sıkıştırmasına engel olur. Bu erken aşamada destek tekniği,

cesaretlendirme ve sınırlılıklar özellikle işe yarar. Ama grup ilerledikçe dolaylı yöntemler etkisiz kalır, üyenin işlevsiz rolü ortaya çıkmıştır ve olumsuz roller direkt olarak üyeleri problem çözme sürecine dahil ederek çözülebilir. Bu noktada üyeler artık konuyu dolaysız olarak konuşma konusunda daha isteklidir. Grubun orta aşamasında uzmanın dolaysız olarak üyelerle ve olumsuz rol içinde olan üye ile yüzleşmesi gerekir. Onlara işlevsiz rolün kurulması ve sürdürülmesine yol açan süreci incelemeleri için fırsat tanır ve tüm üyelere bu konuyla nasıl başa çıkacakları konusunda yardım eder.

Grubun Başlangıç Aşamasında Müdahale

Grubun başlangıcında dâhil olma- uyum aşamasında uzmanın amacı grup üyesinin işlevsel olmayan bir role girmesini ve diğer üyelerinde onu bu çeşit bir role sokmalarına engel olmaktır. Grup hayatının bu aşamasında uzman, gruba ve üyelere saygı ve kabul ile ilgili normları sağlamak için aktif olmalıdır. Grubun bu ilk aşamalarında üyeler kendilerini rahat ve güvende hissetmez, grubun diğer üyeleri ile uyumlu olup olamayacaklarını ve gruba nasıl uyum sağlayacaklarını düşünürler.

(13)

Bu aşamada uzmanın dolaysız olarak rol tartışmasına girmesi pek gerçekçi değildir.

Bunun yerine olumsuz bir rolün bir üye tarafından alınmaya başladığını gördüğünde aktif olarak müdahale etmek zorundadır. Uzmanın rol esnekliği sağlamaya çalışması üyelerin çeşitli şekiller katkıda bulunmalarına ve kendi kapasitelerini görmelerine olanak sağlar. Uzmanın destekleyici yorumları ve hareketleri, üyelerin daha etkili iletişim kurmanın yollarını denemek konusunda cesaretlenmesine veya uygunsuz davranışlarının farkına varıp değişmelerine neden olur. Bu gibi müdahaleler hem rol içindeki kişiye hem de gruba yöneliktir.

Tekelleştirici rolünün başlangıcın da uzman örneğin katılımı tüm üyelere paylaştırma konusunda cesaret vermelidir. Uzman bunu her üyenin söz alması veya yorumda bulunmasını istediğini söyleyerek yapabilir. Bu şekilde diğer üyelerin de tartışmaya girmesi sağlanabilir. Başka bir yöntem ise uzmanın söylenenleri özetleyerek diğer kişilerinde konuşmaya girmesini sağlamaya çalışmaktır. Uzman tekelleştiriciye sözsüz ifadeler ile de ipucu verebilir. O kişi konuşurken başka yere bakmak ve diğerlerini de söz almaya davet etmek hem o roldeki kişinin hem de diğer üyelerin bu tür bir davranışın istendik olmadığını fark etmelerini sağlayabilir.

Aynı zamanda uzman, tekelleştiricinin kabulünü sağlar. Genellikle konuşmak endişe ile baş etme yöntemi olduğu için eğer kişi başkaları tarafından saldırıya uğrarsa endişesi artar. Bu da daha fazla konuşma çemberi oluşturur. Eğer uzman, tekelleştiriciye ilgi çeker ve daha etkili katılım yapabilmesi için ona yol gösterirse bu çember kırılır. Genellikle sınırlar diğerlerinin de katılmasına izin vermesini istemek veya diğerleri de kendini ifade edene kadar beklemesini rica etmek gibi destekleyici bir şekilde konulur.

İzole olan kişilerde ise uzman, eş zamanlı olarak hem bu kişiyi katılım yapması için cesaretlendirir, hem de diğerlerini de konuşmaya bu kişiyi de davet etmelerini sağlamaya çalışır. İzolasyon duygusunu fark ederek kişiye yeni bir katkı yapmanın zor olabileceği ama önemli olduğu hissettirebilir. Ayrıca izole olan kişiyi bir aktivite için başkası ile eşleştirmek ya da koruyuculuğu ortaya çıkarabilecek sorulardan kaçınmak uzmanın grubun başlangıç aşamasında yapabileceklerinden bazılarıdır.

Grubun başlangıç aşamalarında uzmanın günah keçisine karşı olan

müdahalesi de bu kişinin bu rol içine sıkışmasını engellemektir. Bunu yapmak için uzmanın ilgisi hem bu kişi de hem de aynı anda tüm grup üzerinde olmalıdır.

Günah keçisi haline getirilen kişinin davranışlarının diğer üyelerde yarattığı tepkilerin farkında olmak ilk adımdır. Ardından uzman bu kişinin sorunlu davranışlarını değiştirmesi için cesaret vermeye çalışır. Örneğin eğer kişinin davranışı pasiflik ise (daha önceki örnekteki Gladys gibi) uzman, bu kişinin çabalarında daha aktif olması ve kendine karşı daha az olumsuz tutuma sahip olması için cesaret verir. Aynı zamanda uzman, günah keçisi olmaya başlayan bu üyeye karşı diğerlerinin de daha olumlu tepki vermesini ve daha kabullenici davranmalarını cesaretlendirir.

(14)

Grup içindeki hangi sorunlu rol olursa olsun başlangıç evresinde uzmanın müdahalesi belirli bir role girmeye başlayan üyeyi uyarmak ve davranış

değiştirmesini sağlamak yönündedir. Eş zamanlı olarak uzman olumsuz davranışlar getiren rollerin grup normları içinde istenilen bir şey olmadığını da diğer üyelere hissettirmelidir. Bireysel veya gruba yönelik yönlendirme, rehberlik ve sınır koyma müdahale yöntemlerini aktif bir şekilde uygulayarak uzman, tüm üyelerin mesajı almalarını sağlamalıdır. Bu mesaj; işlevsiz bir role girmeye başlayan üyenin davranışlarını değiştirmesi gerektiği ve diğer üyelerinde ona karşı olan kendi davranışlarını değiştirmesi gerektiğidir.

Grubun Orta Aşamasında Müdahale

Grubun belirsizlik-keşfetme, ortaklık ve hedef başarma aşamalarında işlevsiz rollerle uğraşırken uzman, grubun ilk aşamasından daha farklı müdahaleler kullanmalıdır. Eğer uzmanın tüm çabalarına rağmen olumsuz bir rol bir üyede oluşmuşsa bu rolü alan kişi ve onu bu role sokan üyeler sorunlu davranışlarını değiştirmeleri gerektiği yönündeki uzmanın mesajlarını almamışlar demektir.

Sonrasında uzmanın hala bu mesajları vermeye devam etmesi de pek etkili olmayacaktır. Bu aşamada uzmanın grup yaşamı ile ilgili çabalarının odağının değişmesi gerekir. Şimdi uzman bir soruna yönelirken sadece kendi müdahalelerini değil aynı zamanda tüm üyelerin katılımını kullanır. Tüm gruptan bir konu üzerine sorun çözme sürecine katılmalarını istemek uygundur ve hatta grup yaşamı için oldukça önemli bir noktadır. Bu aşamada üyeler artık sorunları keşfetme ve dolaysız ve dürüst tartışma yapma konularında daha yeteneklidirler. Grubun orta aşamasında uzmanın rolü ise üyelerin bu yeteneklerini kullanmalarını sağlamaya yardım etmektir.

Grubu sorun çözme sürecine dahil ederken uzman grup içindeki rollerin karşılıklı oluşturulmuş olduğunu aklından çıkarmamalıdır. Hem rolü alan kişi hem de diğer üyeler, bu işlevsiz rolün ortaya çıkmasında ve devam etmesinde rol oynarlar. Bu nedenle grup, durumun her iki yönünü de incelemelidir. Yani hem bu role girmiş olan kişiyi hem de onu bu role sokmuş olan kişiler incelenmelidir.

Uzman, ilk olarak grup içinde işlevsiz olan rol davranışının belirlenmesine yardımcı olur. Diğer adımda uzman, durumun nasıl ortaya çıktığı ve bu sorunlu rol

davranışının devam etmesinde kimlerin payı olduğunu keşfetmeleri için cesaret verir. Son olarak ise uzman üyelerin bu sorunu nasıl çözmeyi istediklerine dair karar vermelerine yardımcı olur.

Grubun sorun çözme süreci içinde uzmanın her iki tarafa da adil davranması çok önemlidir. Uzman, tüm grup tarafından farklı bakış açılarını anlayabilen bir kişi olarak görülmelidir. Tarafsız olabilmek için uzman kendini bilmeli ve belki de taraflı olmasına neden olabilecek karşıt transferans işleyişlerini farkında olmalıdır.

Grubun bir sorunu çözmesine yardım ederken uzman için esas olan gruptaki tüm

(15)

üyelerle kabul ve empati kurabilmesidir. Uzmanın amacı her iki tarafında birbiri ile dürüst ve açık konuşmasını sağlamak ve bu şekilde iki taraf birbirini kabul edip empati kuracaktır. Eğer üyeler uzmanın taraf tuttuğunu hissederse suçlanıyor olabileceklerini düşünürler ve sorunun dürüstçe tartışılması konusunda isteksiz olacaklardır.

Grubun orta aşamasında bir üye için sorun yaratan olumsuz bir rolün geliştiği her grupta bu süreç ortaya çıkar. İşlevsiz rol ne olursa olsun (günah keçisi, soytarı, tekelleştirici vb), bu örnekte olduğu gibi uzman her zaman direkt ve tarafsız olmalı, tüm grup üyelerine sorunun ne olduğunu, hangi üyelerin bu sorunu devam

ettirdiğini, bu olumsuz rolün o kişi ve bütün olarak grup için ne ifade ettiğini ve bu sorunun çözümü için ne yapılabileceğine dair sorular sormalıdır. Herhangi bir işlevsiz rolün ortaya çıkışında rolü üstelenen kişi ve grubun ihtiyaçları arasındaki etkileşimin etkisi vardır. Sorunun ve üyelerin bu sorundaki paylarının tam olarak keşfedilmesi sorun çözme süreci için çok önemlidir. Ancak bunun yapılmasından sonra etkili bir çözüme ulaşılabilir.

Ne kadar acı verici olsa da olumsuz rol belki de grubun bir üyesi için aynı zamanda destekleyici bir fırsat olarak değerlendirebilir. Gruptaki diğer insanlarla bağlantı kurma sorunu olan üyeler genellikle grup dışındaki yaşamlarında da benzer sorunlar yaşarlar. Bu gibi rollerin tartışılması bu insanlar için büyük ve önemli oranda fark yaratır çünkü grup dışında ilişki kurdukları kişilerle olan

ilişkilerinde bu öğrendikleri farkındalıkları kullanabilirler. Tüm diğer grup üyeleri de bu sayede kendi davranışlarını, diğer insanlara nasıl davrandıklarını ve diğer insanların kendilerine nasıl davranmasını istediklerini inceleme fırsatı bulurlar.

(16)

Öz et

•Grup sürecinde her bir üye farklı rolleri gerçekleştirir. Bazıları görevlerle ilgili rollerdir ve grubun amacının gerçekleştirilmesine olumlu etki yapar. Diğerleri ise sosyo-duygusal rollerdir ve üyeler arasında olumlu ilişkiler gelişmesine yardımcı olur. Hem görev hem sosyo-duygusal diğer roller ise bu etkilerin tam tersini ortaya çıkarabilir. Bazı görev rolleri grubun amaçlarının gerçekleşmesini engeller, bazı sosyo-duygusal roller ise grup üyeleri arasında olumlu bir ilişkinin gelişmesini engeller. Uzmanlar, içinde çalıştıkları gruplardaki roller hakkında sürekli bir farkındalık içinde olmalıdırlar ve özellikle grup veya bireyler için olumsuz etki yaratabilecek üye rollerine müdahale etmelidirler.

Üyelerin birbirlerini değişik rollere koydukları özellikle küçük gruplar için rol kavramı oldukça önemlidir. Aynı zamanda gruplar üyelerin kendilerini değişik rollerde test edebilmesi için fırsat sağlar. Kişiler bir rol gerçekleştirdikleri zaman diğer üyeler, davranışlar konusunda değişik bir takım beklentilere girer ve aynı zamanda kendi beklenti ve güdülerine göre de hareket ederler. İki kişi aynı anda aynı rolü üstlenemez.

Kişiler beklentileri karşıladıkları zaman genellikle olumlu geribildirim alırlar. Beklentiler karşılanmadığı zaman olumsuz geri bildirim alınır. Görev rolleri, kişisel bir sorun çözme ya da grup için eyleme geçme ile ilgili olabilir. Kurumsal ve görev rollerine ek olarak her grup içinde bağlamsal roller bulunmaktadır. Bu roller, sosyoduygusal ihtiyaçlar ve grubun ve üyelerin özellerine bağlı olarak (olumlu veya olumsuz) yönlendirilmiştir. Bu tür roller genel olarak şu etiketlerle ortaya çıkar. Utangaç olan, eğitimli, günah keçisi ve tekelleştirici gibi. Grup içinde ortaya çıkan roller hem grup için hem de üyeler için yapıcı olabileceği gibi yıkıcı da olabilir. Karmaşık bir bireysel ve grup etkisi değerlendirmesi yapmak gereklidir. Tekelleştirici rolü, grup ortamında işlevsiz olan bir roldür. İzole olan diğer kişilerle bağlantısı olmayan kişidir. İzole olmak aslında göreceli bir kavramdır çünkü diğer kişiler arasında kolayca fark edilebilen bir özellik değildir. Tüm izole olan kişiler aynı değildir veya grup içinde aynı pozisyonda değildir. İzole olmak geçici veya sürekli, zorlanmış veya kendi isteğiyle olabilir. Grup içinde bir yer bulmak yerine bazı üyeler kendini çeker. Bunun nedeni ilgi eksikliği olabilir ama sıklıkla bunun nedeni grup korkusudur. Küçük gruplarda günah keçisi tüm üyelerin kendileri hakkındaki düşmanlıklarını ve olumsuz düşüncelerini yönelttikleri kişidir. Grup üyeleri günah keçilerine hem sözel ve hatta bazen fiziksel olarak saldırır. Günah keçisi olan üye zamanla diğer üyelerin kendileri hakkında sevmedikleri özelliklerinin bir sembolü haline gelir.. Grubun gelişim aşamasını anlamak uzman için işlevsiz grup üyesinin rolüne yönelik ne çeşit müdahale yapacağına karar vermesinde esas noktadır. Uzman, grubun gelişim aşamasına bağlı olarak farklı müdahaleler kullanır. Grubun erken zamanlarında, gruptaki üyelerin rolleri kesinleşmediğinde üyelerin işlevsiz roller hakkında bir tartışmaya girme isteği sınırlıdır. Uzman dolaylı yollardan üyenin bir içinde

sıkışmamasına yardım eder ve diğer üyelerinde o kişiyi olumsuz anlamda bir rolün içine sıkıştırmasına engel olur. Bu erken aşamada destek tekniği, cesaretlendirme ve sınırlılıklar özellikle işe yarar. Ancak grup ilerledikçe dolaylı yöntemler etkisiz kalır.

Grubun başlangıcında dahil olma- uyum aşamasında uzmanın amacı grup üyesinin işlevsel olmayan bir role girmesini ve diğer üyelerinde onu bu çeşit bir role sokmalarına engel olmaktır. Grup hayatının bu aşamasında uzman, gruba ve üyelere saygı ve kabul ile ilgili normları sağlamak için aktif olmalıdır. Grubun bu ilk aşamalarında üyeler kendilerini rahat ve güvende hissetmez, grubun diğer üyeleri ile uyumlu olup olamayacaklarını ve gruba nasıl uyum sağlayacaklarını düşünürler. Grubun belirsizlik- keşfetme, ortaklık ve hedef başarma aşamalarında işlevsiz rollerle uğraşırken uzman, grubun orta aşamasında, ilk aşamasından daha farklı müdahaleler kullanmalıdır. Grubun orta aşamasında uzmanın rolü ise üyelerin bu yeteneklerini kullanmalarını sağlamaya yardım etmektir.

(17)

Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi”

bölümünde etkileşimli olarak

cevaplayabilirsiniz.

DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Rol kavramıyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

a) Grup üyelerinin kendilerini değişik rollerde test edebilmesi için fırsat sağlar.

b) Kişiler bir rol gerçekleştirdikleri zaman diğer üyeler, davranışlar konusunda değişik bir takım beklentilere girer.

c) İki kişi aynı anda aynı rolü üstlenebilir.

d) Rollerin tanımları ne yapıldığı, kimin yaptığı ve nasıl yaptığına göre farklılık gösterir.

e) Kişinin rolü aslında değişken değildir ama kişi performans gösterdikçe rolü yeniden tanımlanır.

2. I. Görev rolleri kişisel bir sorun çözme ya da grup için eyleme geçme ile ilgili olabilir.

II. Birçok görev rolleri Robert Bales, Philip Slater, Kenneth Bene, Paul Sheats ve Grace Coyle tarafından tanımlanmıştır.

III. Bazı görev rolleri, öğretmen veya sözcü, grup için sözcü, kaydedici ve prosedür teknisyenidir.

IV. Görev rolleri bağlamsal roller olarak da anılmaktadır.

Yukarıda görev rolleri ile ilgili verilen bilgilerden hangisi veya hangileri yanlıştır?

a) Yalnız I b) Yalnız II c) I ve II d) I, II ve III e) I, II, III ve IV

(18)

3. ‘’Kişi, grubun içinde öyle bir tanımlanır ki beklenen davranışların dışına çıkamaz. Bu nedenle değiştiremeyeceği davranış biçimleri içinde kalır ve katılımı ve katkıları sınırlanabilir.’’ Bu rolleri anlamak için uzman, grup içindeki rolleri bağlamında her bir kişiyi ve grubun o belirli üyenin grup içinde nasıl davranması gerektiğini düşünen üyeleri değerlendirmelidir.

Karmaşık bir bireysel ve grup etkisi değerlendirmesi yapmak gereklidir.

Yukarıdaki açıklama aşağıda verilen başlıklardan hangisi ile ilgili bir açıklamadır?

a) Rol esnekliği kurmak b) Görev rolleri

c) Günah keçisi rolü d) Tekelleştirici rol e) Benzer roller

4. Aşağıda verilen bilgilerden hangisi ‘’tekelleştirici’’ ile ilgili yanlış bir bilgidir?

a) Grup ortamında işlevsiz olan bir roldür.

b) Tekelleştirici rolünde olan üye sahnedeki tüm ilgiyi kendi üzerinde tutmak ister.

c) Tekelleştirici üyenin diğer üyeler tarafından nasıl algılandığı grup süreci devam ettikçe değişir.

d) Tekelleştirici rolünde olan üye grubun başlangıç aşamalarındaki sessizlikten rahatsız olur ve bu sessizlikten kaçınmak için sürekli konuşur.

e) Tekelleştirici olan kişi diğer üyelerle bağlantısı olmayan kişidir.

5. I. İzole olmak, geçici veya sürekli, zorlanmış veya kendi isteğiyle olabilir.

II. Psikolojik olarak gruptan çekilmek, bir izolasyon çeşididir.

III. İzole olan kişi zamanla diğer üyelerin kendileri hakkında sevmedikleri özelliklerinin bir sembolü haline gelir.

IV. İzole olan üyelere yakın durumda olan diğer üye sınırdaki üyedir.

Yukarıda ‘’izole olma’’ ile ilgili verilen açıklamalardan hangisi veya hangileri yanlıştır?

a) Yalnız I b) Yalnız III c) I ve IV d) I, II ve III e) I, II, III ve IV

(19)

6. Aşağıda verilen eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?

a) Günah keçisi---Günah keçisi, grup gerginliğini aktaracak bir kanal haline geldiği için önemli bir işlevi vardır ve grup birliğini destekler.

b) İzole olan---Bazı üyeler grup içinde bir yer bulmak yerine kendini çeker. Bunun nedeni ilgi eksikliği veya grup korkusu olabilir.

c) Tekelleştirici---Kişisel bir problem çözme ya da grup için eyleme geçme ile ilgili olabilir.

d) Sosyo-duygusal roller---Bu roller sosyo-duygusal ihtiyaçlara bağlı olarak yönlendirilmiştir.

e) Rol esnekliğinde uzman rolü---Rollerin esnek olmasını ve üyelerin belirli rollerde sıkışıp kalmamasını sağlamaktır.

7. Aşağıdakilerden hangisi grup sürecinde sosyal hizmet uzmanının görevleri arasında yer almaz?

a) Uzman grubun gelişim aşamasına bağlı olarak farklı müdahaleler kullanır.

b) Grubun orta aşamasında uzmanın dolaysız olarak üyelerle ve olumsuz rol içinde olan üye ile yüzleşmesi gerekir.

c) Uzman tüm grup üyelerine işlevsiz rolün kurulması ve sürdürülmesine yol açan süreci incelemeleri için fırsat tanır.

d) Grubun başlangıcında uyum aşamasında uzmanın amacı grup üyelerinin işlevsel olmayan bir role girmesini sağlamaktır.

e) Grubun başlangıç aşamasında uzman, gruba ve üyelere saygı ve kabul ile ilgili normları sağlamak için aktif olmalıdır.

8. I. Uzman bazı aşamalarda grup yaşamı ile ilgili çabalarının odağını değiştirir.

II. Uzman bir soruna yönelirken sadece kendi müdahalelerini değil aynı zamanda tüm üyelerin katılımını kullanır.

III. Uzman bu aşamada grup üyelerinin yeteneklerini kullanmalarını sağlamaya yardım eder.

IV. Tarafsız olabilmek için uzman kendini bilmeli ve karşıt transferans işleyişlerinin farkında olmalıdır.

Yukarıdaki bilgilerden hangisi veya hangileri grubun orta aşamasında uzmanın yerine getirmesi gereken rollerdendir?

a) Yalnız I b) II, III c) I, IV d) II, III, IV e) Hepsi

(20)

9. ‘’…………üye, diğer üyeler, konular ve grubun işleyişi hakkında yargılara varır ve ifade eder. Aynı zamanda tekliflerin sorgulanması ya da mantık açısından değerlendirmesini yapabilir.’’

Yukarıdaki boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

a) Sözcü b) Kaydedici c) Eleştirici

d) Prosedür teknisyeni e) Gösterici

10. Aşağıda grup süreciyle ilgili olarak verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

a) Üyeler tüm sosyal hizmet amaçları doğrultusunda katılımcıdırlar.

b) Grupta bazı üyeler resmi olarak grubun amaçları ve yapısı ile ilgili olarak pozisyon alırlar.

c) Grupta her bir üyenin rolü; sosyal hizmet uzmanı, diğer grup üyeleri ve üyenin davranışları ile ilgilenen daha çevredeki insanlarla olan ilişkiye göre şekillenir.

d) Grupta her üyenin yetenekleri doğrultusunda katkı sağlaması beklenir ve her bir grup üyesi katkılarının değerli olduğu konusunda güvence alır.

e) Resmi olarak farklılaşmış rol beklentileri grup içinde gelişmez.

Cevap Anahtarı 1.C 2.A 3.A 4.E 5.B 6.C 7.D 8.E 9.C 10.E

(21)

(22)

YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR

Alle-Corliss L. ve Alle-Corliss R. (1999). Advanced practice in human service agencies: issues, trends, and treatment perspectives. Pacific Grove, Calif.:

Brooks/Cole Publishing.

Boyle S.W., Hull G.H, Mather J.H., Smith L.L. ve Farley O.W. (2006). Direct practice in social work. Pearson.

Bulut I. (1994). Sosyal grup çalışması. Sosyal grup çalışması ders notu. Ankara:

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu.

Corey, G. (1990). Theory and Practice of Group Counseling. 3rd. Ed. Brooks/Cole Publishing Company Pasific Grave, California.

Duyan V. (2007) Gruplarla sosyal hizmet. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.

Duyan V. (2012). Sosyal Hizmet: Temelleri, Yaklaşımları, Müdahale Yöntemleri.

Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği Yayın No: 20. Ankara.

George R.L. ve Dustin, D. (1988). Group counseling theory and practice. New Jersey: Prentice Hall.

Johnson D.W. ve Johnson F.P. (1987). Joining together: Group theory and group skills. Boston: Allyn and Bacon.

Johnson L.C. (1998). Social work practice: A generalist approach. USA: Allyn and Bacon.

Mavili Aktaş A. (2001). Küçük gruplar: Dinamikleri ve süreci. Ankara: Mustafa Kitabevi.

Northen, H. ve Kurland R. (2001). Social work with groups. New York: Columbia University Press.

Payne, M. (1991). Modern Social Work Theories. The Macmillan Press. Hong Kong.

Zastrow, C. (1993). Social Work with Groups. Chicago: Nelson-Hall Publishers.