TC
KIRIKKALE ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
1497 NUMARALI RĠZE ġERĠʻYYE SĠCĠLĠNE GÖRE RĠZE’DE SOSYAL VE EKONOMĠK HAYAT
(1292/1875-1293/1876)
YÜKSEK LĠSANS
Hazırlayan Mustafa DoğuĢ Güner
DanıĢman
Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Esat Sarıcaoğlu
KIRIKKALE
2020
TC
KIRIKKALE ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
TEZĠN ADI
1497 NUMARALI RĠZE ġERʻĠYYE SĠCĠLĠNE GÖRE RĠZE’DE SOSYAL VE EKONOMĠK HAYAT
(1292/1875-1293/1876)
TEZ TÜRÜ YÜKSEK LĠSANS
Hazırlayan Mustafa DoğuĢ Güner
DanıĢman
Dr. Öğrt. Üyesi Mehmet Esat Sarıcaoğlu
KIRIKKALE
2020
KABUL-ONAY
Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Esat SARICAOGLU danışmanlığında Mustafa Doğuş GÜNER tarafından 1497 NUMARALIRİZE ŞER'İYYE SİCİLİNE GÖRE RİZE'DE SOSYAL VE EKONOMİK HAY AT (1292-93/lj75-76)adlı bu çalışma jürimiz tarafından KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI'nda yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
K (Başkan)
Dr. Öğr. Üye�dAOGLU (Danışman)
Yukardaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım 02 / 01 / 2020
Doç Dr. Abdüssamed YEŞİLDAG
KiĢisel Kabul Sayfası
Yüksek Lisans Tezi sunduğum 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicili’ne Göre Rize’de Sosyal Ve Ekonomik Hayat adlı çalıĢmanın tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düĢecek bir yardıma baĢvurmaksızın yazıldığını ve faydalandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluĢtuğunu, bunlara atıf yapılarak faydalanılmıĢ olduğunu beyan ederim.
2/1/2020 Mustafa DoğuĢ Güner
I ÖNSÖZ
Kadı sicil defterleri iĢlediği konular itibariyle sosyal, kültürel, ekonomik tarihi yansıttığı ve yaĢandığı dönemi anlattığı için birinci elden kaynak grubuna girmektedir. Osmanlı Devletini sosyal açıdan değerlendirmek isteyen bir tarihçi Ģerʻiyye sicillerinden yararlanacaktır. Biz de XIX. yüzyılda Rize’yi sosyal ve ekonomik yönden anlatmaya çalıĢtık. DanıĢman hocamla beraber 1875-1876 yıllarını kapsayan bir Ģerʻiyye sicili üzerinde çalıĢmayı kararlaĢtırdık. Söz konusu yıllar Osmanlı-Rus savaĢı çıkmadan önceki dönemi kapsamaktadır. Tez çalıĢmamız için 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicilini belirledik. Belirlediğimiz kadı sicil defterini Türkiye Cumhuriyeti Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğünden temin ettik. Temin ettiğimiz kadı sicil defterini transkribe ettik. Çevirisini yaptığımız metinlerin okunamayan kelimeleri üzerinde bir kez daha üzerinde durduk. ġerʻiyye sicilinin çevirisi bittikten sonra Rize’yle ilgili sosyal ve ekonomik hayatı ilgilendiren konularda çıkarımlarda bulunduk.
Tüm bu araĢtırmaların sonucunda tezi üç bölümde oluĢturmaya karar verdik.
Birinci bölümü Rize’nin sosyal hayatına, ikinci bölümü Rize’nin ekonomik hayatına ve üçüncü bölümü sicilin transkripsiyonuna ayırdık. Tezin hazırlanıĢı sırasında bizi en çok zor durumda bırakan konu sulh davalarının çözümlenmesi oldu. Bazı davalar neredeyse iki sayfaydı. Ayrıca davalarda birden çok varisin vefat etmiĢ olması dava konularının anlaĢılmasını zorlaĢtırdı. Bize güçlük çıkaran ikinci bir durum bazı Rum adlarının okunmayıĢı olmuĢtur. Hazırladığımız çalıĢmayı, en ince detayını atlamadan baĢtan sona kadar dikkatli bir Ģekilde inceleyen Doktor Öğretim Üyesi Mehmet Esat Sarıcaoğlu’na teĢekkürlerimi sunarım.
MUSTAFA DOĞUġ GÜNER KIRIKKALE
II ÖZET
Hazırladığımız yüksek lisans tezi 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicil defterinin incelemesidir. Kadı sicil defterini üç bölümde inceledik. Birinci bölümde Rize’nin sosyal hayatını anlattık. Rize’nin aile yapısı, ailelerde çocuk sayıları yapılan evlilikler, boĢanmalar, vekil tayinleri, nafaka ve mehir talepleri gibi sosyal hayatı ilgilendiren konulara yer verdik. Ġkinci bölümde alım-satım iĢlemleri, borç-alacak iliĢkileri, vefat edenlerin mal varlıkları konularını kapsayan ekonomik hayat üzerine değerlendirmeler yaptık. Üçüncü bölümde tezin transkripsiyonu ve belgelerin özetlerinden oluĢmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kadı, ġerʻiyye Sicili, Rize, Rize Tarihi, Rize Sosyal Hayatı, Rize’nin Ekonomik Hayatı.
III ABSTRACT
Ġn this master’s thesis, I amied to transcribed and analysed Rize ġerʻiyye Register Numbered of 1497. I examined the registers in three sections. The first thereby the household family structure, the avarege number of chıldren, the number of marriages and divorces, delegations, requests for alimonies or costs of mehir and other issues related to social life in the Register were investigated. Ġn the second section, the economic life of the city, including the commercial life, debt and credit relationships of citizens and the assets of decedents were examined and analysed.
The third and last section comprises the transcription of the register and the summary of the register documents.
Key Words: Kadı, ġerʻiyye Register, History Of Rize, Social Life Of Rize, Economic Life Of Rize.
IV SĠMGELER VE KISALTMALAR
AAM: Atatürk AraĢtırma Merkezi age: Adı geçen eser.
agm: Adı geçen makale.
c: Cilt
DĠA: Diyanet Ġslam Ansiklopedisi haz: Hazırlayan
ĠBÜ: Ġstanbul Boğaziçi Üniversitesi
ĠÜEF: Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ĠSAV: Ġslami Ġlimler AraĢtırma Vakfı
KTÜ: Karadeniz Teknik Üniversitesi KYB: Karadeniz Yazarlar Birliği MEB: Milli Eğitim Bakanlığı MÖ: Milattan önce
MÜ ĠFAV: Marmara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları OSAV: Osmanlı AraĢtırmaları Vakfı
RSġ: Rize ġerʻiyye Sicili S: Sayı
s: Sayfa ter: Tercüme
V TDAV: Türk Dünyası AraĢtırma Vakfı
TDV: Türk Diyanet Vakfı TTK: Türk Tarih Kurumu
VGM: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları
VI TABLOLAR
TABLO 1: Rize Kadı Sicil Defterlerinin yıllara göre dağılımı
TABLO 2: 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicilindeki kayıtların konulara dağılımı TABLO 3: 1882-1893 yılları arası Rize’de nüfus
TABLO 4: 1901 yılında Rize kasabasının nüfus dağılımı TABLO 5: Rize’de 1902 yılında okur-yazar ve okullaĢma oranı
TABLO 6: 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicilinde geçen Rize’de köylerin isimleri TABLO 7: 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicilinde geçen Rize’de mahallelerin isimleri
TABLO 8: 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicilinde geçen sülale isimleri TABLO 9: Evliliklerde mehr-i müe’ccel miktarları
TABLO 10: EĢ sayıları TABLO 11: Çocuk sayıları
TABLO 12: Erkek ve kız çocuk sayıları
TABLO 13: Borç alacak davalarında kiĢilerin statüleri TABLO 14: Borç miktarlarını gösteren tablo
TABLO 15: YetiĢtirilen tarım ürünleri
TABLO 16: Tereke kayıtlarında servet miktarları TABLO 17: Tereke üzerinden yapılan harcamalar TABLO 18: Terekelerde varislerin yakınlıkları
VII ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ. ... I ÖZET… ... II ABSTRACT ... III SĠMGELER VE KISALTMALAR ... IV TABLOLAR ... VI ĠÇĠNDEKĠLER ... VII
GĠRĠġ… ... 1
I.ġERʻĠYYE SĠCĠLLERĠNDE GEÇEN BELGE TÜRLERĠ ... 4
A.KADI TARAFINDAN ELE ALINAN BELGE TÜRLERĠ ... 4
1.Hüccetler ... 4
2.Ġʻlam1ar ... 4
3.Maʻruzlar ... 5
4.Mürâseler ... 5
B.BAġKA MAKAMLAR TARAFINDAN KALEME ALINAN BELGE TÜRLERĠ ... 6
1.Emirler ve Fermanlar ... 6
2.Sadrazam, Beylerbeyi Ve Kazaskerlerden Gelen Buyruldular ... 7
3.Tezkireler ... 7
4.Temessükler ... 7
II. RĠZE ADININ MENġEĠ VE COĞRAFĠ KONUMU ... 7
III.RĠZE’NĠN TARĠHÇESĠ ... 8
IV.RĠZE’DE SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPI ... 15
V.1497 NUMARALI RĠZE ġERʻĠYYE SĠCĠLĠNDE GEÇEN KÖYLERĠN VE MAHALLELERĠN ESKĠ ĠSĠMLERĠ VE YENĠ ĠSĠMLERĠ ... 17
VI.1497 NUMARALI RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNDE GEÇEN SÜLALE ĠSĠMLERĠ………...21
VIII 1. BÖLÜM
1497 NUMARALI RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNE GÖRE RĠZE’NĠN SOSYAL HAYATI
I.AĠLE ĠÇĠ ĠLĠġKĠLER VE ĠġLEMLER ... 28
A.NĠKÂH ... 28
1.Nikâh ġartları ... 29
B.EVLENME ENGELLERĠ... 31
1.SütkardeĢliği Manisi ... 31
2.Evlenmenin Velî Tarafından Onaylanmaması ... 32
C.NĠKÂH ĠDDĠASININ ĠSPATI ... 32
D.EVLENMENĠN SONA ERMESĠ: BOġANMA ... 33
1.Talâk ... 33
2.Muhâlaʻa ... 34
3.Hıyârü’l-bülûğ ... 34
4.Nafaka Ve Mehir Talebi ... 35
E. RĠZE’NĠN AĠLE YAPISI ... 37
1.EĢ Sayıları ... 37
2.Çocuk Sayıları ... 38
II. VASÎ TAYĠNĠ ... 40
A.VASÎNĠN VEFATININ VEYA ĠSTĠFASININ ARDINDAN YENĠ VASÎ TAYĠNĠ ... 42
B.VASÎNĠN NAFAKA YETKĠSĠ TALEBĠ ... 42
III.VEKĠL TAYĠNĠ ... 43
A.MĠRASIN TESLĠM ALINMASINA DAĠR VARĠSLER ADINA VEKĠL TAYĠNĠ ... 43
1.Askerlerin Mirasının Teslim Alınması ... 43
2.Tüccarların Mirasının Teslim Alınması ... 44
3.Talebenin Mirasının Teslim Alınması ... 45
4.Rize DıĢında Ġkamet Edenlerin Mirasının Teslim Alınması ... 45
5.MaaĢın Teslim Alınmasına Vekil Tayini ... 45
B.GAYR-Ġ MENKUL SATIġLARINA VEKĠL TAYĠNĠ ... 46
C.TARLANIN ĠġLETĠLMESĠNE VEKĠL TAYĠNĠ ... 48
D.ALACAK DAVALARINA VEKĠL TAYĠNĠ ... 48
E. DĠYET BEDELĠNĠN TESLĠM ALINMASINA VEKĠL TAYĠNĠ ... 48
IX
F. DAVAYA VEKĠL TAYĠNĠ ... 49
IV.VAKIF KURUMU ... 49
A.VAKFIN TANIMI VE ÖZELLĠKLERĠ ... 49
B.RĠZE ġERʻĠYYE SĠCĠLĠNDE GEÇEN VAKIFLARIN ÖZELLĠKLERĠ ... 50
V.RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNE GÖRE SOSYAL HAYATI ĠLGĠLENDĠREN DĠĞER DAVALAR ... 51
A.ĠMAM, HATĠP, MÜTEVELLĠ VE NAĠP TAYĠNLERĠ ... 51
B.METRUK ARAZĠLERĠN KULLANIM HAKKI ... 52
C.OLAY YERĠ ĠNCELEME ... 54
D.BESLEME ... 54
2. BÖLÜM 1497 NUMARALI RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNE GÖRE RĠZE’NĠN EKONOMĠK HAYATI I. BORÇ-ALACAK ĠLĠġKĠLERĠ ... 56
II.ALIM-SATIM ĠġLEMLERĠ ... 60
A.GAYR-Ġ MENKUL SATIġLARI ... 60
B.CARĠYE SATIġI ... 61
III.RĠZE HALKININ GEÇĠM KAYNAKLARI ... 62
A.RĠZE’DE TARIM VE HAYVANCILIK ... 62
1.Tarım ... 62
2.Hayvancılık ... 65
IV.TEREKE KAYITLARI ... 68
A.TEREKELERE GÖRE KĠġĠLERĠN MAL VARLIKLARI... 68
B.TEREKELERDEN ALINAN HARÇLAR ... 70
1.Teçhiz ve Tekfin ... 70
2.Mehir ... 71
3.Borçlar ... 71
4.Resm-i Kısmet ... 71
5.Dellaliye ... 72
6.Kaydiyye-i defter ... 72
7.Varaka bahâ ... 72
C.TEREKE KAYITLARINDA VARÎSLER ... 73
D.TEREKE KAYITLARINDA GÜNLÜK EV EġYALARI ... 74
1.Giyim EĢyaları ... 74
X
2.Mutfak EĢyaları ... 78
3.Diğer Ev EĢyaları ... 79
E. TEREKE KAYITLARINDA SĠLAHLAR ... 84
1.Tabanca ... 84
2.Tüfek ... 85
3.FiĢek ... 85
4.Kama ... 85
F. TEREKE KAYITLARINDA GEÇEN KĠTAPLAR ... 85
G.TEREKELERDE GEÇEN ZĠYNET EġYALARI ... 85
V.RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNE GÖRE EKONOMĠK HAYATI ĠLGĠLENDĠREN DĠĞER DAVALAR ... 86
A.SULH ... 86
B.ĠBRA ... 87
C.HĠBE ... 89
D.ġÜFʻA (ÖN ALIM) ... 90
3. BÖLÜM 1497 NUMARALI RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNĠN TRANSKRĠPSĠYONU VE BELGELERĠN ÖZETLERĠ I. 1497 NUMARALI RĠZE ġERʻĠYYE SĠCĠLĠNĠN TRANSKRĠPSĠYONUNDA KULLANILAN USÜL ... 92
II.1497 NUMARALI RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNĠN TRANSKRĠPSĠYONU VE BELGELERĠN ÖZETLERĠ ... 92
SONUÇ. ... 391
KAYNAKÇA ... 394
EKLER.. ... 398
1 GĠRĠġ
Kadıların gördüğü davaların gereği olarak tutukları çeĢitli kayıtları içeren mahkeme defterlerine kadı sicilleri denilmektedir.1 Ġslam’ın ilk devirlerinden itibaren davaların yazılı kayıtları tutulmaktadır. Kayıt tutma geleneği Osmanlı mahkemelerinde uygulanmıĢtır. Kadı sicillerinde geçen bir davanın kaydı bir sayfayı geçmemektedir.2
ġerʻiyye sicillinin bir nüshası kadı tarafından muhafaza edilirken diğer bir örneği taraflara teslim edilirdi. Böylece davadaki taraflardan birinin karara itiraz ettiği zaman belge üzerinde oynama yapıp yapmadığı ortaya çıkmaktadır.3 Mahkeme kayıtlarında Ģahitlerin isimleri gizli ve açık olarak kaydedilmiĢtir. Kadı sicil defterleri kültürel, idari, askeri ve mali konuya kaynaklık etmektedir. Tanzimat Fermanı ilanından sonra meydana gelen değiĢikliklerle beraber kadılar sadece dini konularda davalara bakar hale gelmiĢlerdir.4 Bu durum kadı sicil defterlerinde padiĢah kararları ve diğer belgelerin yer almamasına sebebiyet vermiĢtir.
Tezimizin konusunu oluĢturan Ģerʻiyye sicili 1497 demirbaĢ numarası ile Türkiye Cumhuriyeti Devlet ArĢivinde kayıtlıdır. Defter 1999 yılında 8214 numaralı mikrofilme aktarılmıĢtır. Defterin poz sayısı 111’dir. Kadı sicili toplam 104 sayfa ve 303 belgeden oluĢmaktadır. ġerʻiyye siciline hem kadı tarafından sayfalara numara verilmiĢ, hem de sonradan Türkiye Cumhuriyeti Memurları numaralandırma yapmıĢtır. Sicile konu olan davalar altıncı sayfadan itibaren baĢlamıĢtır. Altıncı sayfaya kadar olan kısımda sicille alakalı konular bulunmamaktadır. Bu sebeple tezin transkribe edilmesine altıncı sayfadan itibaren baĢladık. ġerʻiyye sicili iki ayrı kâtip tarafından yazılmıĢtır. Sicilin yazı türü rikadır. Kadı sicilinin iki kâtip tarafından yazıldığını 57. sayfadan sonra yazı değiĢikliğinden anlamaktayız. Sicil defterinin
1 Abdülaziz Bayındır, İslam Muhakeme Hukuku Osmanlı Devri Uygulaması, Ġslami Ġlimler AraĢtırma Vakfı, Ġstanbul 1986, s.1.
2 Bayındır, age, s.2.
3 age, s.2.
4 Ümit Erkan, ‘‘ 1330-1332 (1911-1913) Tarihli 1509 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicil Defteri Ve Önemi’’ Karadeniz Tarihi Sempozyum Bildirileri, I.C, KTÜ, Trabzon 2007, s.829.
2 bazı yerlerinde okunmayacak derecede kötü yazılmıĢ kelimeler olsa da sicilin genel manada okunabilir olduğu söylenebilmektedir. Sicilde bir belge 9/1b numaralı kayıt iptal edilmiĢtir. 13 numaralı belge üst üste iki, 25 numaralı belge üst üste dört kez çekilmiĢtir. 22/3a numaralı kayıt bir varisin, sehven isminin yazılmamasından dolayı 78/1a numarasıyla tekrar kaydedilmiĢtir.
ÇalıĢmasını yaptığımız sicil 9 Cemâziye’l-âhir 1292-3 Zi-l-kaʻde 1293 (13 Temmuz 1875-20 Kasım 1876) yıllarında görülmektedir. Sicilde davaların sıralaması kronolojik olarak gitmemektedir. 18 Cemâziye’l-âhir 1292 tarihli kayıttan sonra 16 Cemâziye’l-âhir 1292 tarihli bir kayıt gelmektedir. Sicilde davaların görüldüğü yıllarda Sultan Abdülaziz öldürülmüĢtür. V. Murat kısa süreli padiĢahlık yapmıĢtır.
II. Abdülhamit dönemde meĢruti yönetim sistemine geçilmiĢtir. Balkanlar bu dönemde adeta kaynar bir kazanı andırmaktadır. Hersek topraklarında köylü isyanları çıkmaktadır. Bu isyanlar daha sonra ki yıllarda Osmanlı-Rus SavaĢı’na dönüĢecektir.
Rize, Osmanlı-Rus harbinin doğu cephesine sınırdır.
ġerʻiyye sicilleri bugün Türkiye Cumhuriyeti Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğünde bulunmaktadır. Üzerine çalıĢtığımız Rize ile ilgili 23 tane Ģerʻiyye sicili bulunmaktadır.
Tablo 1: Rize kadı sicil defterlerinin yıllara göre dağılımı5
DemirbaĢ Numarası ġerʻiyye Sicillerinin yılları
1487 1270-1273 (1853/1854-1856/1857)
1488 1273-1276 (1856/1857-1859/1860)
1489 1276-1278 (1859/1860-1861/1862)
1490 1278-1280 (1861/1862-1863/1864)
1491 1280-1282 (1863/1864-1865/1866)
1492 1283-1284 (1865/1867-1867/1868)
1493 1284-1286 (1867/1868-1869/1870)
1494 1284-1292 (1869/1870-1875/1876)
1495 1286-1287 (1867/1868-1868/1871)
1496 1287-1289 (1868/1869-1872/1873)
1497 1291-1293 (1875-1876)
5 Ahmet Akgündüz, Şerʻiyye Sicilleri Mahiyeti, Toplu Kataloğu Ve Seçme Hükümler, I.C, TDAV, Ġstanbul 1993 s.206.
3
1498 1293-1296 (1876/1877-1878)
1499 1295-1297 (1878/1879-1879/1880)
1500 1306-1308 (1888/1889-1890/1891)
1501 1308-1311 (1890/1891-1893/1894)
1502 1311-1315 (1893/1894-1897/1898)
1503 1315-1318 (1897/1898-1900/1901)
1504 1318-1322 (1900/1901-1904/1905)
1505 1322-1323 (1904/1905-1905/1906)
1506 1323-1326 (1904/1905-1908/1909)
1507 1323 (1905/1906)
1508 1329-1331 (1911/1912-1912/1913)
1509 1331-1332 (1912/1913-1913/1914)
Rize ġerʻiyye Sicilleri ile ilgili hazırlanmıĢ beĢ yüksek lisans tezi bulunmaktadır. Hazırlanan tezlerin ilki Mart 2007 tarihinde Ġstanbul Üniversitesi öğrencisi ġengül Karaloğlu tarafından ‘‘(H.1295-1296) ġerʻiyye Sicillerine Göre Sosyal Ve Ekonomik Yönleriyle Rize’’ adlı çalıĢmayı yapmıĢtır. Ġkinci çalıĢma Ağustos 2007 tarihinde Karadeniz Teknik Üniversitesi öğrencisi Ümit Erkan tarafından hazırlanan ‘‘1509 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicili IĢığında Rize’de Sosyal Hayat’’ adlı tez çalıĢmasıdır. 2008 yılında Marmara Üniversitesi öğrencisi Arzu Pehlevan tarafından hazırlanan ‘‘1495 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicili Defterine Göre Rize’nin Ekonomik Ve Sosyal Hayatı’’ adlı çalıĢma Rize üzerine yapılan üçüncü çalıĢmadır. 2011 yılında Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi öğrencisi Sinan BaĢaran’ın hazırladığı ‘‘1498 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicil Defteri’nin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi (1-100 arası sayfalar)’’ yapılan dördüncü tez çalıĢmasıdır. Rize ile yapılmıĢ son çalıĢma 2012 yılında Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi öğrencisi Seher BaĢaran tarafından hazırlanan ‘‘1498 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicil Defteri’nin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi (101-200 arası sayfalar)’’ tez çalıĢmasını yapmıĢtır.
4 I. ġERʻĠYYE SĠCĠLLERĠNDE GEÇEN BELGE TÜRLERĠ
ġerʻiyye sicilleri hakkında üç kavramın bilinmesi gerekir: Mahdar: Anlamı hazır ve huzur demektir. Hukuki anlamı davaya konu olan kiĢilerin iddialarını, ispatlarını içeren hakimin kararını esas almayan beyanlardır. Mahdarın ikinci anlamı doğruluğu mahkeme görevlerinince onaylanmıĢ bir tür adli soruĢturmadır.6 Ġkinci kavram sicil kavramıdır. Ġnsanlar arasında bütün hukuki olayları, kadıların karar suretlerinin yazılı kayıtlarını kapsayan kavramdır. ġerʻî mahkemeler tarafından verilen her çeĢit davalara ait kararlar asıllarına uygun olarak defterlere kaydedilirdi.7 Sicillerde ki davaların belli usule göre kaydedilmesine sakk-ı Ģerʻ-î denilmektedir.
Sakk kavramı Farsça çek sözcüğünün ArapçalaĢmıĢ halidir.8
A. KADI TARAFINDAN ELE ALINAN BELGE TÜRLERĠ
1. Hüccetler
Kelime Arapça kökenli olup sözlükte delil, vesika ve senet anlamlarına gelmektedir. Hüküm içeriği olmayan sadece mahkeme baĢkanı ve Ģahitlerin huzurunda karĢılıklı uzlaĢmaya dayanan dava kararlarıdır.9 Hüccetler bir tür noterlik belgeleridir. Hüccet türü davaların alanına Ģu konular girmektedir: Alım satım iĢlemleri, nikâh, miras davasından çekilme, vekil tayini, vasî tayini gibi kayıtlar bu gruba girmektedir.
2. Ġʻlam1ar
Sözlük anlamı bildirmek manasına gelmektedir. Hukuk terimi olarak mahkeme baĢkanının kararını içeren dava kayıtlarına denilmektedir. Her iʻlam davacının delillerini ve davalının cevabını içinde barındırır. Ġʻlam türü belgelerin kapsamı: Borç-alacak davaları, Ģüfʻa, nikâh iddiasının ispatı, sulh, rehin, tereke kaydı
6 Akgündüz, age, s.17.
7 age, s.17.
8 age, s.18.
9 Mübühat Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili: Diplomatik, Kubbealtı Sanat Ve Kültür Vakfı, Ġstanbul 1998, s.350.
5 ve taksimatı, yol kullanım hakkı, boĢanma, nafaka tahsisi ve mehir ödenmesinin tembih edilmesi, keĢf raporu gibi belgeler iʻlamlara örnektir.10
3. Maʻruzlar
Sözlük anlamı bir Ģeyin tesiri altında kalma demektir. Kadı tarafından görüldüğü halde kadının kararını kapsamayan kayıtlardır. Ast makamın üst makama yazdığı dilekçelerdir. Arz kelimesinin çoğul maʻruzat sözcüğüdür. 11
4. Mürâseler
Kadıya derece olarak eĢit ve makam olarak daha aĢağı rütbedeki kiĢi ve kurumlara yazdığı belgelere mürâse denir.12 Naib atamaları mürâse türü belgelere girmektedir.
1497 Rize Kadı Sicil Defterinde geçen dava kayıtlarını belge türlerine göre aĢağıdaki gibi sınıflandırabiliriz:
Tablo 2: 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicilindeki Kayıtların belge türlerine dağılımı Hüccetler 6/1a, 6/1b, 9/2a, 10/1a, 10/2a, 10/3a, 10/1b, 10/2b, 10/3b,
11/1a, 11/1b, 11/2b, 12/1a, 13/2a, 13/3a, 14/1b, 14/3b, 15/2a, 16/1b, 16/2b, 16/3b, 17/1a, 17/4a, 18/2b, 19/1b, 21/2b, 22/3a, 22/1b, 25/3a, 32/2a, 33/2a, 34/3a, 36/2a, 38/1b, 39/1b, 40/1a, 41/1a, 41/2a, 43/2b, 45/1a, 45/2a, 45/3a, 46/1a, 46/2a, 48/1b, 48/2b, 49/1b, 50/1a, 50/2a, 53/2a, 55/1a, 55/2a, 55/1b, 56/1a, 56/2a, 56/1b, 56/2b, 61/1b, 61/2b, 62/1a, 62/1b, 64/2a, 67/2a, 67/2b, 68/1a, 68/1b, 68/2b, 69/1a, 69/2b, 70/1a, 71/1b, 71/2b, 75/1a, 75/1b, 76/2a, 77/1a, 77/1b, 78/1a, 78/2b, 79/2b, 80/1b, 82/1a, 84/1b, 84/2b, 87/2a, 88/2b, 89/1b, 91/1b, 91/2b, 94/1a, 94/1b, 95/1b, 96/2a, 96/1b, 97/2a, 97/1b, 97/2b, 99/1b, 101/1a,
101/2a, 101/1b, 103/2a, 103/2b, 104/1b.
Ġʻlamlar 6/2a, 7/1a, 7/2a, 7/1b, 7/2b, 7/3b, 8/1a, 8/2a, 8/1b, 9/1a, 11/2a,
10 Kütükoğlu, age, s.345.
11 Akgündüz, age, s.29.
12 age, s.39.
6 12/2a, 12/1b, 13/1a, 13/1b, 14/1a, 14/2a, 14/2b, 15/1a, 15/1b, 16/1a, 17/2a, 17/3a, 17/1b, 17/2b, 17/3b, 18/1a, 18/2a, 18/3a, 18/1b, 18/3b, 19/1a, 19/2a, 19/3a, 19/2b, 20/1a, 20/1b, 21/1a, 21/1b, 22/1a, 22/2a, 23/1a, 23/1b, 24/1a, 24/1b, 25/1a, 25/2a, 25/1b, 26/1a, 26/1b, 27/1a, 27/1b, 27/2b, 28/1a, 28/1b, 29/1a, 29/1b, 30/1a, 30/1b, 31/1a, 31/1b, 31/2b, 32/1a, 32/1b, 33/1a, 33/1b, 34/1a, 34/2a, 34/1b, 35/1a, 35/1b, 35/2b, 36/1a, 36/1b, 36/2b, 37/1a, 37/1b, 38/1a, 38/2a, 38/2b, 38/3b, 39/1a, 39/2a, 39/2b, 40/2a, 40/1b, 41/1b, 42/1a, 42/2a, 42/1b, 43/1a, 43/1b, 44/1a, 44/1b, 45/1b, 46/1b, 47/1a, 47/1b, 48/1a, 48/2a, 49/1a, 49/2a, 49/2b, 50/1b, 51/1a, 51/2a, 51/1b, 52/1a, 52/1b, 53/1a, 53/1b, 54/1a, 54/1b, 56/3a, 57/1a, 57/1b, 58/1a, 58/1b, 59/1a, 59/2a, 59/1b, 60/1a, 60/2a, 60/1b, 61/1a, 62/2a, 62/2b, 63/1a, 63/1b, 64/1a, 64/1b, 65/1a, 65/1b, 66/1a, 66/1b, 67/1a, 67/1b, 69/1b, 69/3b, 70/1b, 71/1a, 71/2a, 72/1a, 72/1b, 73/1a, 73/1b, 74/1a, 74/1b, 76/1a, 79/1a, 79/1b, 80/1a, 80/2b, 81/1a, 81/1b, 82/1b, 83/1a, 83/1b, 84/1a, 84/2a, 85/1a, 85/1b, 86/1a, 86/1b, 87/1a, 87/1b, 88/1a, 89/1a, 89/2a, 90/1a, 90/1b, 91/1a, 92/1a, 92/1b, 93/1a, 93/1b, 94/2a, 95/1a, 96/1a, 97/1a, 98/1a, 98/1b, 98/2b, 99/1a, 100/1a, 100/1b, 101/2b, 102/1a, 102/1b, 102/2b, 103/1a, 103/1b, 104/1a.
Müraseler 78/1b, 88/1b.
B. BAġKA MAKAMLAR TARAFINDAN KALEME ALINAN BELGE TÜRLERĠ
1. Emirler ve Fermanlar
PadiĢahın kaleme aldığı belgeler emir ve fermanlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Emir, padiĢahın kendisine Ġslam Hukuku çerçevesinde tanınan yasama yetkisidir.13 Fermanlar, özel Ģahısları ilgilendiren belli bir göreve yönlendirme, ticaret beratı verilmesi gibi benzeri konularda yazılan niĢanlardır. Osmanlı
13 Akgündüz, age, s.39.
7 Devleti’nde kadılık, imamlık, hatiplik Ģahıslara verilmektedir. Bu kararlar Ģerʻiyye sicillerine kaydedilirdi.14
2. Sadrazam, Beylerbeyi Ve Kazaskerlerden Gelen Buyruldular
Osmanlı Devleti’nde padiĢahtan sonra Ģerʻî ve kanunî hükümleri takip ile görevli makam padiĢahın vekili konumunda bulunan sadrazamlardır. Sadrazamlar, padiĢahın emrine dayanarak, bazı durumları kadılara hatırlatabilirler. Buyruldu, aslında devlet ileri gelenlerinin yazılı emirlerine denmektedir. Kazaskerler tarafından yapılan kadıların tayinleri buyruldu örneği içerisine girmektedir.15
3. Tezkireler
Tezkire Arapça zikr kökünden gelmekte olup vesile olan Ģey demektir.
Osmanlı diplomasisinde aynı beldede kurumlar arası yapılan yazıĢmalardır.16
4. Temessükler
Kelimenin kökü Arapça ‘‘mesek’’ sözcüğünden gelmektedir. Anlamı tutunma, yapıĢma ve sarılmadır. Birinci anlamı Osmanlı diplomasisinde borcun ödendiğini karĢı tarafa bildiren senettir. Ġkinci anlamı ise tapu senedine temssük denilmektedir.17
II. RĠZE ADININ MENġEĠ VE COĞRAFĠ KONUMU
Rize adından ilk söz eden Roma Ġmparatorluğu’nun Kapadokya Valisi Arrianus olmuĢtur. Arrianus, Ġyidere ve Rihizos Nehrinden bahsetmektedir.18 Rize, isminin kaynağına ait görüĢler aĢağıda sıralanmıĢtır:
Rize, sözcüğü Yunanca Rihizos yani pirinç manasına gelmektedir. Rize kasabasının kuzeyinde bulunan derenin etrafında pirinç yetiĢtirildiğinden Rize’nin isminin buradan gelebileceği fikri öne sürülmüĢtür.19
14 age, s.42.
15 age, s.44.
16 Kütükoğlu, age, s.245.
17 age, s.281.
18 Orhan Naci Ak, Rize Tarihi, Rize Halk Eğitim Müdürlüğü Yayınları, Rize 2000, s.23
8 Yunanca rıza kelimesi bir Ģeyin eteği veya kökü ailenin kökü kaynağı anlamındadır. Rize dağ eteğinde kurulduğuna göre Yunanca rıza sözcüğünden gelmiĢ olabilir.20
Rize, kelimesi Farsça kırıntı döküntü anlamına gelmektedir.21
Doç. Dr. Süleyman Erkan’a göre Rizeliler arasında mısırın yeĢili rıza olarak adlandırılmaktadır. Rize sözcüğünün mısırın yeĢilinden gelebileceği ihtimali üzerinde durmuĢtur.22
W Allen, Rize adının Rumca olmadığını iddia ederek Lazca askerlerin insanların toplandığı yer anlamına geldiğini iddia etmektedir.23
Rize isminin menĢei konusunda pirincin bölgede yetiĢtirildiğinden dolayı Rhizos olabileceği kuvvetli ihtimaldir.
Rize’nin coğrafi konumu 40-22 ve 41-28 doğu meridyenleri ile 40-20
ve 41-20 kuzey paralelleri arasında bulunmaktadır. Rize, 3.920 km2 alana sahip olup, Türkiye topraklarının %0,5’ini alanı kaplamaktadır.24 Rize, Karadeniz Bölgesi’nin doğu kesiminde Fener Burnu’nun doğusunda korunaklı bir kıyı üzerine kurulmuĢtur. Denize paralel uzanan Rize Dağları kapalı bir havza oluĢturur.25 Limanı ve tepe üzerinde ev ve dükkanları vardır. Rize’de güzel limon bahçeleri vardır.
Buralarda iyi cins kenevir yetiĢmektedir.26 Kıyı Ģeridi 80 km’dir. Kıyı sahili geniĢliği 20-150 m arasında değiĢmektedir.27 Ortalama yükseltisi 700-2300 metredir. Rize ilinin önemli yükseltileri Kaçkar, Verçenik, Hunut dağlarıdır. Yıllık 2510 kg yağıĢ almaktadır. YağıĢtan dolayı zengin bitki örtüsü vardır.28
III. RĠZE’NĠN TARĠHÇESĠ
Eski Çağ’da Rize adı pek kullanılmadığından anlatılacaklar Doğu Karadeniz Bölgesi üzerine olacaktır. Rize’nin içerisinde bulunduğu coğrafya yüksek dağlar ile
19 ġakir ġevket, Trabzon Tarihi, (haz. Ġsmail Hacı Fettahoğlu), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2001, s.98.
20 age, s.23.
21 Ak, age, s.23.
22 age, s.23.
23 age, s.23.
24 Yurt Ansiklopedisi Türkiye İl, İl: Dünü, Bugünü, Yarını, IX. Cilt, TTK, Ġstanbul 1988, s.6341.
25 HaĢim Karpuz, Rize, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s.4.
26 Minas Bijişkyan, Karadeniz Kıyıları Tarih Ve Coğrafyası, ( haz. Hrand Andreasyan), İÜE, İstanbul 1969, s.61.
27 Cumhuriyetimizin 75. Yılında Rize, Rize Valiliği Yayınları, Ankara 1998, s.10.
28 Cumhuriyetimizin 75.Yılında Rize, Rize Valiliği Yayınları, Ankara 1988, s.18.
9 çevrili olduğu için Eski Çağ’da savaĢlara ve göç olaylarına kapalı kalmıĢtır. MÖ (1850-1180) yılları arasında Anadolu’da kurulan Hititler Doğu Karadeniz Bölgesi’ni kısa bir süre egemenliklerine almıĢlardır. Bu bölgeye Azzi Ülkesi ismini vermiĢlerdir. Hititlerin Kralı II. MurĢili, Azzi Ülkesi Kralı Amina’yı ölünceye kadar kendilerine tabii kılmıĢtır.29 MÖ 665 yılında Ġskitler ve önlerine kattığı Kimmerler Anadolu’ya gelip burada belli bir süre kalmıĢlardır. Kimmerlerin Doğu Karadeniz’e hakim olup olamadığı hakkında elimizde kesin bilgi yoktur.30
Trabzon ismi Ksenof’un on binlerin dönüĢü adlı kitapta geçmektedir.
Ksenofon’a göre Trabzon Ģehrinin Miletoslular tarafından kurulmuĢ olabileceği ihtimali güçlüdür.31 MÖ 708-550 yıllarında Ġran’ın kuzeyinde kurulan Medler Doğu Karadeniz bölgesine hakim oldular. Med hakimiyetine yine Ġran toprakları üzerinde kurulan Persler son vermiĢtir.32 Persler, bütün Anadolu’yu ele geçirmiĢlerdir. Aynı tarihlerde Yunanistan’ın kuzeyinde bulunan Makedonya Krallığının baĢına Ġskender geçmiĢtir. Ġskender devletin sınırlarını doğuya doğru geniĢleterek Perslerle komĢu olmuĢtur. Pers Kralı III. Dareios ile Ġskender arasındaki mücadeleyi Makedonya Kralı kazanmıĢtır. Anadolu toprakları Ġskender Ġmparatorluğuna katılmıĢtır.33 Büyük Ġskender Doğu Karadeniz hariç bütün Anadolu’yu kontrol altına almıĢtır. Büyük Ġskender’in ölümünün ardından Krallık satraplıklara bölündü. Doğu Karadeniz Bölgesinde I. Mithridas’ın liderliğinde MÖ 298 yılında Pontos devleti kuruldu.34 MÖ 63 yılında Pontos Kralı Mithirdad’ın ölümünden sonra Roma Ġmparatorluğu Doğu Karadeniz kıyılarına hakim oldu.35
Roma Ġmparatorluğu ikiye ayrıldıktan sonra Rize, Doğu Roma Ġmparatorluğu’nun sınırları içerisinde kaldı. Rize idari taksimata göre ikiye ayrılarak yarısı Trabzon Vilayeti’ne diğer yarısı Lazika*’ya bağlandı. Bizans ile Müslümanlar arasındaki savaĢlar nedeniyle Lazika Vilayeti 689 tarihinde yıkıldı. Lazika Vilayeti topraklarında Abaza hakimiyeti baĢladı.36 1071 tarihinde Selçuklu
29 Ak, age, s.2.
30 age, s.3.
31 Mehmet Özsait, ‘‘Ġlk Çağ Tarihinde Trabzon Ve Çevresi’’ Trabzon Tarihi Sempozyumu(6-8 Kasım 1998), Trabzon Belediyesi Yayınları, Trabzon 1999, s.37.
32 Karpuz, age, s.8.
33 Özsait, agm, s.39.
34 Mahmut Goloğlu, Anadolu’nun Milli Devleti Pontos Kalite Matbaası, Ankara 1973, s.53.
35 Goloğlu, age, s.107.
* Lazika: Kolhis olarak bilinen bölgenin adına Roma döneminde Lazika denilmiĢtir. (Özhan Öztürk, Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik Ve Siyasi Tarihi, Genesis Yayınları, Ankara 2011, s.360.)
36 Goloğlu, age, s.31.
10 Ġmparatorluğu’nun Bizanslılara karĢı galip gelmeleri Anadolu topraklarını Selçuklulara açtı. Trabzon çevresi 1080 yılında Selçuklu Devletinin eline geçmiĢtir.
Selçukluların, Trabzon hakimiyeti 1098 yılına kadar sürdü. 1098 yılında Teodor Gabras Trabzon’da Selçuklu hakimiyetine son vermiĢtir.37
IV. Haçlı seferi ile Ġstanbul’a gelen Latinler, Bizans yönetimini ele geçirince Ġstanbul’dan I. Komnenos’un torunları Aleksios ve David sınırları Sinop’tan Çoruh nehrine uzanan Trabzon Rum Ġmparatorluğu’nu kurdular.38 Rize Bizans’ın idari taksimatına göre yönetilmiĢtir. 1212 tarihinde Türkiye Selçuklu Devleti hükümdarı I.
Ġzzettin Keykavus, zamanında Sinop fethedilmiĢtir. Aynı dönemde Trabzon kuĢatması baĢarısız olmuĢtur. 1228 yılında I. Alaeddin Keykubat hükümdarlığında Trabzon kuĢatılmıĢ fakat hava muhalefeti nedeniyle fetih gerçekleĢmemiĢtir.39 1243 yılında Kösedağ SavaĢında Selçuklu birlikleri Moğollara yenilmiĢtir. Yenilgiden sonra Trabzon Rum Ġmparatorluğu Moğolların hakimiyetini tanıdı. 1300’lü yıllarda Anadolu’da Moğol egemenliğinin zayıflaması ile birlikte Trabzon Türkmen akınlarına maruz kaldı. Trabzon Rum Ġmparatoru bu dönemde devletin yıkılmaması için Türkmen beyleri ile akrabalık kurdu. 1365 yılında Trabzon Rum Ġmparatoru, kızı Despina Akkoyunlu hükümdarı ile evlendirmiĢtir.40 1380 yılında Trabzon Rum Ġmparatorluğu’nun sınırlarına yakın bir yerde Bayram Hoca tarafından Karakoyunlu Devleti kuruldu. Aynı yıllarda denizde Cenevizliler ile savaĢ hali devam ediyordu.41 1402 Ankara SavaĢı’nın ardından Timur Trabzon’u topraklarına kattı. 1405 yılında Timur’un ölümünden sonra Trabzon bağımsızlığını kazandı.42
1453 yılında Ġstanbul’un fethi tarihi bir çağı kapatıp yen bir tarihi çağın açılmasına sebep olmuĢtur. Ġstanbul’un fethinin tamamlanması için Bizans Devletinin kalıntısı Trabzon Rum Ġmparatorluğu topraklarının Osmanlı Devleti’ne katılması gerekiyordu. Durumun tehlikeli bir hal aldığını gören Rum Ġmparatoru doğuda güçlü bir devlet olan Akkoyunlu Devleti ile yakınlaĢmaya çalıĢtı. Trabzon Rum Ġmparatoru kızı Katerina Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a verdi.43 Böylece iki devlet yakınlaĢtı. Bu sırada Fatih, Kastamonu ve Sinop’u aldıktan sonra
37 age, s.31.
38 age, s.35.
39 age, s.41.
40 Mikail Bayram, ‘‘Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon’u FethediĢinin Gerekçeleri’’ Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Trabzon Belediyesi Yayınları, Trabzon 1999, s.129
41 Goloğlu, age, s.196.
42 age, s.207.
43 Bayram, agm, s.129.
11 Trabzon’a yönelmiĢtir.44 Sultan Fatih, yüz elliye yakın irili ufaklı gemiyle Trabzon’u kuĢattı. Mahmut PaĢa komutasındaki ordu Trabzon’u 1461 (865) tarihinde teslim aldı.45
Osmanlılar, 1464 yılından sonra çevre vilayetlerden Müslüman halkı Trabzon’a yerleĢtirdi. 1466 yılında ikinci iskân devri baĢladı. Trabzon sancağında ilk tahrir fetihten yirmi beĢ yıl sonra 1486’da yapıldı. Yapılan tahrirde nüfus, yerleĢme ve köyler hakkında bilgiler verilmiĢtir.46 Tahrir defterinin kapsamı doğrultusunda Trabzon, Akçaabat, Maçka, Torul, Sürmene, Of, Rize, Giresun tımar sahiplerinin listesi verilmiĢtir. Tahrirde Trabzon’un nüfusu 202 hane olarak belirlenmiĢtir.
Müslüman nüfus tüm nüfusun %78’ini oluĢturmaktadır.47
Rize Kazasında toplam 38 köyün 28’inin ismi saptanmıĢ, 9’unun adı belirtilmemiĢ, 1 köy ise hisseli olarak kaydedilmiĢtir. Rize’nin o dönem toplam nüfusu 5457 olup 5378’i Hıristiyan, 79’u Müslümandır. Hıristiyan nüfusun 638 dul, 444 bekâr, Müslüman nüfusta sadece bir bekâr vardır.48 1486 tarihli tahrir defterinde Rize Kadısı Mevlana Bedrettin, Seraskeri Atmaca adlı bir kiĢidir. Rize Kadısının 4116 kuruĢ tımarı bulunmaktadır.49
XVI. yüzyıl baĢlarında Rize Ģehri 215 Hıristiyan, 2 yeni Müslüman hanesi ve 41 miras vergisine tabi haneden mürekkepti.50 1520 tarihinde Rize Kazasına tabi 30 köy ve bu köylere ait 26 hisse bulunuyordu. Bu tarihlerde 500 Müslüman nüfusuna karĢılık 6706 Hıristiyan nüfusu vardı. Hıristiyanların 726’sı dul, 272’si bekârdır.
Müslüman nüfusun 61’i bekârdır.51 1554 yılı tahrir kaydına göre 41 köy ile birlikte 3 hisseli köy ile toplam 44 karye bulunmaktadır. Bu tarihlerde Rize’de toplam nüfus 5719 olup 859’u Müslüman, 4860’ı Hıristiyan’dır. Müslüman nüfusun 158’i bekâr, Hıristiyan nüfusun ise 674’ü bekârdır. 1583 yılına ait tahrir defterine ait 47 köy tespit edilebilmektedir. Bu dönemde toplam 7639 nüfusun 2363’ü Müslüman, 5276’sı
44 Kenan Ġnan, ‘Trabzon’un Fethi’’ Trabzon Tarihi Sempozyum Bildirileri (6-8 Kasım 1998) Trabzon Belediyesi Yayınları, Trabzon 1999, s.145.
45 Ġnan, agm, s.149.
46 Adem Ġmdat Kesici, Mapavri’den Çayeli’ne 1461-2013 Tarihi Ve Kültürel Araştırma, Kültür Bakanlığı Yayınları, Trabzon 2013, s.29.
47 Heath Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşması Ve Türkleşmesi, ĠBÜ, Ġstanbul 2009, s.40-42.
48 Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadi Hayat, TTK, Ankara 2002, s.213.
49 Orhan Naci Ak, Rize’nin Yönetim Tarihi, Rize Halk Eğitim Müdürlüğü Yayınları, Rize 2008, s.16.
50 M. Tayyip Gökbilgin, ‘‘XVI. Yüzyıl BaĢlarında Trabzon Livası’’ XXXVI. Beletten, S:102, TTK, Ankara 1962, s.321.
51 Bostan, age, s.213.
12 Hıristiyandır.52 Yapılan son tahrirde Müslüman nüfusun Hıristiyan Nüfusuna yaklaĢtığını söyleyebiliriz. Böyle bir durumun oluĢmasında Ģehir dıĢından göçler yoluyla Müslüman halkın burada iskân edildiği sonucu çıkar.
Ünlü seyyah Evliya Çelebi, 1640 tarihinde Trabzon’a gelmiĢtir. Doğu Karadeniz ziyaretinde beĢ sancağın isimlerini saydığını görüyoruz: Trabzon, GümüĢhane, Maçka, Rize ve Gönye sancaklarıdır. Evliya Çelebi’ye göre Trabzon’da bulunan yüksek görevli memurlar: Tımar Defterdarı, Defterdar Kethüdası, Defter Emini, ÇavuĢlar Emini, ÇavuĢlar Kethüdası olmak üzere beĢ devlet görevlisinin olduğunu aktarmıĢtır.53
XIX. yüzyıl baĢlarında Osmanlı Devleti merkezi yapısını güçlendirmeye çalıĢırken topraklarında ayanların isyanları ile uğraĢmıĢtır. Rize ve çevresinde Tuzcuoğulları ailesi toprak ağası olarak ortaya çıkmıĢtır. Tuzcuoğullarından MemiĢ Ağa, zengin bir aileye mensuptu. MemiĢ Ağa, FaĢ Kalesinin fethedilmesinde rol oynamıĢtır.54
MemiĢ Ağanın isyan etmesi ile ilgili Cevdet PaĢa Tarihi adlı kitapta Ģunlar yer almıĢtır: Süleyman PaĢa, FaĢ Kalesi muhafızı iken MemiĢ Ağadan borç almıĢtır.
Süleyman PaĢa borçları ödemeyip ikinci bir borç talebinde bulununca araları açılmıĢtır. Süleyman PaĢa, MemiĢ Ağayı asi ilan etmiĢtir.55 Kaynaklarda isyanın bir diğer sebebi olarak, MemiĢ Ağa, Rize halkını baskı altına aldığından bahsedilmektedir. Bunun üzerine Süleyman PaĢa, Bab-ı Ali’ye durumu bildirerek MemiĢ Ağanın idamını istemiĢtir. II. Mahmut’ta bu talebi kabul etmiĢtir.56 MemiĢ Ağayı tuzağa düĢürmek isteyen Süleyman PaĢa, MemiĢ Ağayı Trabzon’a davet etmiĢtir. MemiĢ Ağa bu davetin bir tuzak olduğunu anlamıĢ ve Trabzon’a gitmeden geri dönmüĢtür. Süleyman PaĢa, hile ile MemiĢ Ağayı halledemeyeceğini anlayınca Ġstanbul’dan yardım istemiĢtir.57 Osmanlı hükümeti yardım teklifini kabul ederek Trabzon’a donanma göndermiĢtir. Donanma Trabzon kıyı Ģeridini çevrelemiĢtir.
MemiĢ Ağa bunun üzerine Rize’ye kaçarak Karaibrahimoğlu Hasan Ağanın konağına sığınmıĢtır. Süleyman PaĢa, 2500 kiĢilik bir orduyu Rize’ye göndermiĢtir.
52 age, s.213.
53 Ak, age, s.112.
54 Yurt Ansiklopedisi: Türkiye İl, İl: Dünü, Bugünü Ve Yarını, IX. C, TTK, Ankara, s.6355.
55 Münir Aktepe, ‘‘Tuzcuoğulları Ġsyanı’’, Turkish Journal of History, Haziran 2011, https://dergipark.org.tr//pub/iutarih/issue/9581/119559, s.22-23.
56 Aktepe, agm, s.25.
57 agm, s.26.
13 MemiĢ Ağa bu sırada Of’a kaçtı. Gönye, Artvin, Acara ve Lazistan’dan gelen birlikler Of’u dört bir yandan sararak MemiĢ Ağayı 17 Ekim 1817 tarihinde teslim alarak idam etmiĢlerdir. Ġdam edildiğinde MemiĢ Ağa yüz yaĢını aĢkındı.58
1848 ve 1867 yıllarında Osmanlı idari yönetiminde yaĢanan değiĢiklikler neticesinde kaza idari bir birim olarak taĢra teĢkilatında yer aldı.59 1869’da Ġyidere’den Rize’ye doğru idari yapı Ģu Ģekildedir:
1. Rize, Trabzon bağlı bir kazadır. Sadece Kura-ı seba denilen bir nahiyesi vardır. Rize kaymakamı Muin Bey, Naibi Ġzzet Efendi, Müftüsü Hacı Hasan Efendi, Mal Müdürü Hasan Efendi, Tahrirat Katibi Hacı Hasan Efendi, Belediye BaĢkanı Ġsmail Efendi, Belediye Kâtibi HurĢit Efendidir.60 2. Yeni kurulan Kura-ı seba Nahiyesinin ilk müdürü Teymur Efendidir.61 3. 1870 yılında kurulan Rize’nin ikinci nahiyesi Mapavri’nin Müdürü ise
Ġsmail Ağa, Rize’nin üçüncü nahiyesi Karadere’nin Müdürü Mustafa Ağadır.62
4. Rize merkezinde 104494 kuruĢ sermayeli memleket sandığı kurulmuĢtur.63 5. Rize merkezinde bazı idari birimler kurulmuĢtur. Yeni kurulan idari
birimlerin isimleri Ģöyledir: Rize Kazası Karantina Müdür Vekili Mustafa Ağa, Rize Liman Reisi ReĢit Kaptan, Rize telgraf ve posta müdürü Raif Efendi, Rüsumat memuru Ahmet Efendidir. 1875 salnameye göre Trabzon alayına bağlı 4. Rize Tabur Komutanlığı bulunmaktadır.64
1877-1878 yılları arasında cereyan eden Osmanlı-Rus savaĢı Osmanlı Devleti’nin yenilgisiyle sonuçlandı. Bu savaĢın neticesinde imzalanan Berlin AnlaĢması ile Artvin, Kars ve Batum toprakları Ruslara terk edildi. Batum’da
58 agm, s.33.
59 Musa Çadırcı, ‘‘Tanzimat Döneminde Osmanlı Ülke Yönetimi (1839-1876)’’ IX. Türk Tarih Kongresi, TTK, Ankara 1988, s.1155.
60 Trabzon Vilayet Salnamesi 1869, I.C (haz. Kudret Emiroğlu) Trabzon Ġli Ve Ġlçeleri Eğitim, Kültür Ve Sosyal YardımlaĢma Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s.91.
61 Trabzon Vilayet Salnamesi 1869, I. C (haz. Kudret Emiroğlu) Trabzon Ġli Ve Ġlçeleri Eğitim, Kültür Ve Sosyal YardımlaĢma Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s.91.
62 Trabzon Vilayet Salnamesi 1869, I. C (haz. Kudret Emiroğlu), Trabzon Ġli Ve Ġlçeleri Eğitim, Kültür Ve Sosyal YardımlaĢma Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s.91.
63 Trabzon Vilayet Salnamesi 1869, I. C (haz. Kudret Emiroğlu), Trabzon Ġli Ve Ġlçeleri Eğitim, Kültür Ve Sosyal YardımlaĢma Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s.91.
64 Ak, Yönetim Tarihi, s.45.
14 bulunan Lazistan sancağı ise Rize’ye taĢındı.65 Rize doğuda Ruslara karĢı bir sınır Ģehriydi.
Rize’nin Osmanlılar tarafından fethinin sonrasında müslüman nüfusu artırma çabaları yıllarca sürmüĢtür. Bu çabalar neticesinde 1882-1893 yılları arasında Rize kasabasında kadın ve erkek nüfusun dağılımı Ģu Ģekilde olmuĢtur:
Tablo 3: 1882-1893 yılları arası nüfus
Kadın Erkek
Müslüman 31.590 41.150
Rum Ortadoks 308 330
Ermeni - -
Toplam 31.898 41.480
Tablo 4: 1901 yılında Rize kasabasının nüfus dağılımı
Kadın Erkek
Müslüman 41.410 46.410
Rum Ortadoks 470 440
Ermeni - -
Toplam 41.880 46.85066
Osmanlı Devleti, Dünya Harbine girmesiyle Ruslar 1 Kasım 1914 tarihinden itibaren Türk sınırını aĢarak ileri taarruza geçtiler. Aynı zamanda Ruslar denize donanma çıkararak Karadeniz limanlarını bombalamıĢlardır. 24 Ocak 1916 tarihinde Ruslar Fındıklı ilçesine on sekiz parça harp gemisiyle saldırdılar.67 8 Mart 1916 tarihinde Rus ordusu Rize’yi ele geçirdi.68 1 Ekim 1917 tarihinde BolĢevik ihtilalinin çıkması ile Ruslar bütün cephelerden çekildiler. Ġhtilal neticesinde Ruslar 3 Mart 1918 tarihinde ittifak devletleriyle Brest Litovsk anlaĢmasını imzalamaya mecbur kalmıĢlardır. Rusların boĢalttıkları yerlere ise Ermeniler yerleĢti. Ermeni iĢgaline karĢı Enver PaĢa ve Vehip PaĢa gibi devlet adamları karĢı durdular.69 2 Mart 1918 tarihinde Yakup ġevki PaĢa komutasındaki birlikler Rize’yi düĢman iĢgalinden
65 age, s.159.
66 Makbule Sarıkaya, Milli Mücadele Döneminde Rize, AAM, Ankara 2004, s.19-20.
67 Ġhsan Topaloğlu, Rus İşgalinde Rize, KYB Yayınları, Trabzon 1997, s.13.
68 Topaloğlu, age, s.23.
69 Sarıkaya, age, s.41.
15 kurtarmıĢlardır.70 Cumhuriyet kurulduktan sonra 20 Nisan 1924 tarihinde çıkarılan bir kanunla sancak teĢkilatları kaldırıldı yerine vilayetler kuruldu. Lazistan sancağı kaldırılarak Rize Vilayeti kuruldu. Mapavri, Kura-ı seba, Karadere nahiyeleri Rize Vilayet merkezine bağlandı. HemĢin ve ArdeĢen Nahiyeleri Atina Kazasına, Viçe, Arhavi ve KemalpaĢa Nahiyeleri Hopa Kazasına bağlı kaldı. Rize vilayeti Rusya ile huduttu.71
IV. RĠZE’DE SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPI
Osmanlı Devleti, Trabzon’u fethettikten sonra burada Müslüman nüfusun az olmasından dolayı bölgeye Anadolu ve Balkanlardan Müslüman aileleri yerleĢtirerek bölgenin ĠslamlaĢması sağlanmıĢtır. Bölgenin asli unsurunu oluĢturan Lazlar, XVII. yüzyıl baĢlarında tamamen Müslüman olmuĢlardı. Lazlar fiziki özellikleri ile Kıpçak ve Kuman soyundan gelmektedirler.72 Rize’de Müslüman nüfusun artması sosyal hayatta câmiʻler artmıĢtır. Rize’nin bilinen ilk camii Pir-i Çelebi Mahallesinde bulunan ġeyh Câmiʻsi 1711 yılında Muhammet Efendi tarafından yaptırılmıĢtır.73 Rize’nin yapılan diğer câmiʻleri ise Ģöyledir: 1718 yılında TaĢçıoğlu Câmiʻ, 1737 yılında Orta Câmiʻ, 1765 tarihinde Çayeli AĢıkoğlu Câmiʻ, 1798 Güneysu Merkez Câmiʻ dir.74
Rize’de eğitim ve öğretim faaliyetlerine bakacak olursak, Rize’nin en eski kütüphanesi 1848 yılında Orta Câmiʻye bağlı olarak inĢa edilmiĢtir. Altıkulaç Medresesi ve kütüphanesi 1886 yılında yaptırılmıĢtır. Günümüze ulaĢmayan eserlerin çoğunluğunu medreseler oluĢturur. Günümüze ulaĢan medreselerden Pir-i Çelebi Mahallesinde Süleyman Efendinin bina eylediği medresesi yıllık 8 bin akçeye vakfedilmiĢtir. Rize vilayetinde yerleri belirlenen medreselerin tamamına yakını 1880 yılını müteakiben inĢa edilmiĢtir.75 Batı tarzı ilk rüĢtiye mektebi 1876’da Rize, Pazar, Arhavi, 1887’de Fındıklı 1902’de Çayeli’de açıldı. XIX. yüzyılda Rize’de okur-yazarlık oranı kadınlarda %8 erkeklerde %16 idi. Ortalama oran ise %11’dir.
Rizelilerin okuma yazma oranının oldukça düĢük olduğu görülmektedir.76
70 age, s.42-43.
71 Ak, Rize Tarihi, s.207.
72 age, s.91.
73 age, s.113.
74 age, s.114.
75 age, s.115.
76 age, s.164.
16 Tablo 5: Rize’de 1902 yılında okuma yazma ve okullaĢma oranı
Mektebi ibtidai Mektebi rüĢtiye
Kız 5.597 -
Erkek 11.341 347
Okul sayısı 593 6
Ġstatistiki kayıtlardan hareketle okur-yazar düzeyinin ilkokul seviyesinde kaldığını gösterir. RüĢtiye sayısının 6 olması ve hiçbir kızın rüĢtiye seviyesinde okula devam etmemesi kızların eğitimine gereken önemin verilmediği yorumu yapılabilir.
Rize’nin kullanılabilir arazinin dar ve ikliminin yağıĢlı olması sebebiyle halk geçimini sağlamak için gurbete gidiyorlardı. Gurbete gidenlerin memleketle bağlarını kesmediklerini kazandıkları paraları köydeki anne ve babalarına göndermektedirler.77 Rize’nin bir diğer ekonomik uğraĢı kenevirden elde edilen Rize bezidir. Rize bezinden peĢtamal, atkı yapılabilmekteydi.78 Rize bezinden senede kırk bin ton ince ve kalın gömlek üretilebilmekteydi. Üretilen Rize bezleri Ġstanbul, Erzurum, Arabistan, Bağdat’a satılırdı.79
Rize ve çevresinin zengin bir halk edebiyatı vardır. Halk arasında atıĢma türkü geleneği yaygındır. Türkülerde hüzün ve karamsarlık değil sevinçli ve coĢkulu bir söyleyiĢ vardır.80 Birçok gelenek, inanıĢ ve törenler vardır. Bunlar arasında düğünler önemli yer tutmaktadır. Düğünler bir hafta sürüp kemençe ve horon eĢliğinde oyunlar oynanırdı. Horondaki hareketlilik Karadeniz’in hırçın dalgalarına benzetilerek yapılan bir dans türü idi. Düğünlerin yanı sıra yaylaya çıkıĢ ve dönüĢlerde Ģenlikler ve boğa güreĢleri düzenlenirdi.81
Rize’nin geleneksel halk giysileri arasında erkekler kalın yünden yapılmıĢ aba elbise giyerler. Ceketleri ve zıpka pantolonları vardır. Mintan beyaz yelek giyerler.
77 Karpuz, age, s.15.
78 age, s.16.
79Trabzon Vilayet Salnamesi, IV. C, (haz. Kudret Emiroğlu) Trabzon Ġli Ve Ġlçeleri Sosyal YardımlaĢma Vakfı Yayınları, Ankara 1994, s.126.
80 Karpuz, age, s.16
81 Karpuz, age, s.16.
17 BaĢlarına baĢlık takarlar. Ayağa ise çapul ve çarık giyerler.82 Kadınlar ise fes üzerine gümüĢ tepelik takmaktaydılar. Boğazlarında altın, gümüĢ, gerdanlıklar vardı.
PeĢtamel kuĢanırlardı. Bellerinde ipekli kuĢak sarılıydı.83
V. 1497 NUMARALI RĠZE ġERʻĠYYE SĠCĠLĠNDE GEÇEN KÖYLERĠN VE MAHALLELERĠN ESKĠ ĠSĠMLERĠ VE YENĠ ĠSĠMLERĠ
Rize’nin baĢlıca üç nahiyesi vardır. Mapavri (Çayeli), Kura-ı Seba (Ġkizdere), Karadere (Kalkandere) nahiyeleridir. Rize Merkeze bağlı 126, Kura-ı Seba Nahiyesine bağlı 26, Karadere Nahiyesine bağlı 21, Mapavri Nahiyesine bağlı 16 köy bulunmaktadır. Rize’nin toplamda 189 köyü vardır.84 Ġncelediğimiz sicilde geçen köylerin eski isimlerinin ve günümüzdeki isimlerinin karĢılıkları aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir.
Tablo 6: 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicilinde geçen köylerin isimleri Köy Ġsimleri Bağlı olduğu birim Köyün yeni ismi Uma Tarikler Karyesi Rize Kazası Yolüstü
Mavrant Karyesi Rize Kazası Kalecik
Ğuncivanoz Karyesi Rize Kazası Denizgören
Sıkrık Karyesi Rize Kazası Azaklıhoca
Malpet Karyesi Rize Kazası Erik limanı
Varankoz Karyesi Rize Kazası Fıçıcılar
Mağaloz Karyesi Rize Kazası Tersane
Çeçeva Karyesi Mapavri Nahiyesi Güzeltepe, Haremtepe
Rados Karyesi Rize Kazası Uzunkaya
Arpik Karyesi Mapavri Nahiyesi Musadağı
MakraĢ Karyesi Mapavri Nahiyesi Ortaköy
Galata Karyesi Mapavri Nahiyesi Yalı
Kuvaroz Karyesi Mapavri Nahiyesi Ġncesırt
82 age, s.16.
83 age, s.16.
84 Ak, Rize Tarihi, s.158.
Köylerin eski isim ve yeni isimlerinin yer aldığı liste Rize Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğünden alınmıştır.
18 Kuvalyoz Karyesi Mapavri Nahiyesi Yalı
Mirakaloz Karyesi Rize Kazası Hamidiye, Tatlı dere RaĢot Karyesi Mapavri Nahiyesi Yıldızeli
Fenaçi Karyesi Mapavri Nahiyesi Yanıkdağ
Koliça Karyesi Rize Kazası SubaĢı
Liparit Karyesi Rize Kazası Yalıköy
Hazavit Karyesi Rize Kazası Ulucami
Salandoz Karyesi Rize Kazası TaĢhane
Zavendik Karyesi Rize Kazası Çiftlik
Varatlar Karyesi Rize Kazası KöĢklü
Bitroz Karyesi Rize Kazası FıçıtaĢı
Muskas Karyesi Rize Kazası ÇeĢmeköy
Masen Karyesi Rize Kazası Sarıyer
Kanboz Karyesi Rize Kazası Islahiye
Pelaymanoz Karyesi Rize Kazası Çakmakçılar
Kuzandanoz Karyesi Rize Kazası TaĢlık
Gürgen Karyesi Rize Kazası Güneli
Vila Karyesi Rize Kazası Yapraklar
Mamul Karyesi Mapavri Nahiyesi KesmetaĢ
Ğotoz Karyesi Rize Kazası Pekmezli
ġimadiyoz Karyesi Rize Kazası Esentepe/Kirazdağı
Sırt Karyesi(?) (?) (?)
Çoncik Karyesi Rize Kazası TaĢpınar
Ğodri Karyesi Rize Kazası Dağınıksu
Sarıhoz Karyesi(?) (?) (?)
Hanis Karyesi Rize Kazası Bıldırcınköy
Amrud-ahiyoz Karyesi Mapavri Nahiyesi Armutlu Arğaloz Karyesi Rize Kazası Çiftekavak
Aspet Karyesi Rize Kazası Fethiye
Perkam Karyesi Mapavri Nahiyesi Yenihisar
Anbarlık Karyesi Rize Kazası Ambarlık
Lazkoz Karyesi Rize Kazası Lazkoz
Andon Karyesi Rize Kazası Küçükçayır
19
Kalamoz Karyesi Rize Kazası Akpınar
Zancel Karyesi Mapavri Nahiyesi BüyüktaĢhane
Setöz Karyesi Rize Kazası Kıbledağı
Veroz Karyesi Rize Kazası Küçükcami
Aron Karyesi Rize Kazası Örnek
Çikelnar Karyesi(?) (?) (?)
Uma Karyesi Rize Kazası Ortapazar
Kofin Karyesi Rize Kazası BeĢtepe
Çakli Karyesi Rize Kazası Çukurlu
Toğli Karyesi Karadere Nahiyesi Medrese
Ğoloz Karyesi Rize Kazası Kendirli
Mahura Karyesi Kura-ı Seba Nahiyesi Tozköy Maryeva Karyesi Mapavri Nahiyesi ġairler
Atyanoz Karyesi(?) (?) (?)
Salarha Singöz Karyesi Rize Kazası Kömürcüler
Kalikoz Karyesi Rize Kazası Yaylacılar
Kandeva Karyesi Rize Kazası Kırklartepesi
Hamalyoz Karyesi Rize Kazası Bozukkale
Kuvalyoz maa Galata Mapavri Nahiyesi Çataklıhoca
Çikaran Karyesi Mapavri Nahiyesi Yamaç
Anzeri süfla Kura-ı Seba Nahiyesi Çiçekli
Leroz-amrud(?) (?) (?)
Sahur Karyesi Rize Kazası Düzköy
Uma toğli Karyesi Rize Kazası Üçkaya
Kaluharaf Karyesi Rize Kazası Kiremitköy
Salarha Karyesi Rize Kazası GüneĢli
Leroz Karyesi(?) (?) (?)
Aron Mağaloz Karyesi(?) (?) (?)
Salarha Atyanoz Karyesi Rize Kazası Kasarcılar
Vandri Karyesi Karadere Nahiyesi Çağlayan
Silyan Karyesi Karadere Nahiyesi Çayırlı Kabahor Karyesi Kura-ı Seba Nahiyesi Göl yayla Komika Karyesi Mapavri Nahiyesi KüçüktaĢhane
20 CimilbaĢköy Karyesi Kura-ı Seba Nahiyesi BaĢköy
Hamalyoz Karyesi Rize Kazası Bozukkale
Lestankoz Karyesi Rize Kazası TaĢköprü
KarayemiĢ Karyesi Rize Kazası Çaycılar
Cimil Karyesi(?) (?) (?)
Hama Karyesi Rize Kazası BahattinpaĢa
Fosa Karyesi Rize Kazası Kocatepe
Ğorğor Karyesi(?) (?) (?)
Hohol Karyesi Rize Kazası SoğukçeĢme
Haytef Karyesi Rize Kazası BeĢikçiler
Mize Karyesi Rize Kazası Rüzgarlı
Manle Karyesi Kura-ı Seba Nahiyesi YeĢilyurt Cevatoz Karyesi Kura-ı Seba Nahiyesi Yerelma Kafkame Karyesi Kura-ı Seba Nahiyesi Gündoğan
Mahanca Karyesi(?) (?) (?)
Akrotir Karyesi(?) (?) (?)
Salarha Ruspa Rize Kazası Muradiye
Kurloz Karyesi Rize Kazası Yenicami
Kalamoz Karyesi Rize Kazası Akpınar
Kapnes Karyesi Rize Kazası GüneĢtepe
ġetroz Karyesi Rize Kazası Gölgeli
Pulihoz Karyesi Rize Kazası Dumankaya
Ġncelediğimiz sicilde 101 köy ismi geçmektedir. Köy isimleri ile ilgili olarak hakkında kesin bilgi sahibi olmadığımız köylerin yanına soru iĢareti konulmuĢtur.
Köy isimlerini tablo ile gösterdikten sonra Ģimdi tespit ettiğimiz mahalleleri tabloda gösterelim:
Tablo 7: 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicili’nde geçen mahallelerinin isimleri Mahallenin ismi Kayıt numarası Mahallenin yeni ismi Kuvaroz Mahallesi Rize Kazası Gülbahar
Arğoloz Mahallesi Rize Kazası Boğaz
PaĢayan Mahallesi Rize Kazası ÇarĢı
21
Kale Mahallesi Rize Kazası Kale
Pir-i çelebi Mahallesi Rize Kazası Pir-i Çelebi
Pabik Mahallesi Rize Kazası Tophane
Peripol Mahallesi Rize Kazası Pehlivan
Cançol Mahallesi Rize Kazası Balsu
Yeniköy Mahallesi Rize Kazası Yeniköy
Haldoz Mahallesi Rize Kazası Bağdatlı
Samri Mahallesi Rize Kazası Kaplıca
Hurtoz Mahallesi Rize Kazası Fener
Kalohten Mahallesi Rize Kazası PaĢakuyu
Kankalanoz Mahallesi Rize Kazası YağlıtaĢ
Humrik Mahallesi Rize Kazası ĠslampaĢa
Pindoz Mahallesi Rize Kazası Değirmendere
Romanoz Mahallesi Rize Kazası Hamzabey
Arkilikoz Mahallesi Rize Kazası Ekmekçiler
Eloğlu Mahallesi(?) (?) (?)
KamaĢinoz Mahallesi Rize Kazası Mermerdelen
Arkotil Mahallesi Rize Kazası Camiönü
Emineddin Mahallesi Rize Kazası Eminettin
Sirahoz Mahallesi Rize Kazası Çorapçılar
Müftü Mahallesi Rize Kazası Müftü
RoĢi Mahallesi Rize Kazası ReĢadiye
Kamenit Mahallesi Rize Kazası Kavaklı
Haçanoz Mahallesi Rize Kazası Çamlıbel
Diğer Haldoz Mahallesi Rize Kazası Portakallık
Haldoz maa Sarıhor(?) (?) (?)
Ġksenit Mahallesi Rize Kazası Pilavdağı
VI. 1497 NUMARALI RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNDE GEÇEN SÜLALE ĠSĠMLERĠ
Osmanlı Devleti’nde sülale adları soyadını karĢılamamaktadır. Osmanlı kayıt sisteminin, Türk-Ġslam geleneksel aile adları yapısnı geliĢtirerek uyguladığı Ģekliyle
22 sülale isimleri eski zamanlarda baba adı ile birlikte insanların nitelendirilmesinde kullanılmaktadır.85 Osmanlı Devleti’nde bütün sülale adları aile lakapları oğlu ve zade kelimelerinin sol tarafına bir Ģahıs ismi alan adlardan oluĢmaktadır. Tuzcuzade, Matarcızade gibi. Bazen de sosyal mevki ve makam isimleri Ģahıs adları yerine gelmiĢtir. Beyoğlu, Beyzade, PaĢaoğlu, Efendioğlu Ģeklinde kullanılmaktadır.86
Moğolcadan Türkçeye geçen ‘‘aka’’ kelimesi ava, aga, ağa Ģeklinde ve ağabey Ģeklinde kullanılmaktadır. Osmanava’nın oğlu Ahmet, Ömerava’nın oğlu MemiĢava isimler kullanılmaktadır. Ava kelimesini alan isimler halk arasında Büyük Osman, Büyük Ömer Ģeklinde kullanılır.87 Sülale adlarının sonuna gelen ‘’–ka’’ eki küçültme ekidir. Husika’nın oğlu Ömerika Küçük Ömer demektir. Ayrıca bunlara ek olarak Velika’nın oğlu, Memika’nın oğlu, gibi kullanımlara da rastlamaktayız.88
Sülale adları aynı zamanda Türk boylarının isimlerine de yer verilmektedir.
Sakaoğlu, Ahıskalıoğlu, Çepnioğlu gibi adlar vardır. Bu isimlerin kullanımı Türk göçlerinin, yurt ediminin ve Türk yerleĢiminin uzantılarına delil teĢkil etmektedir.89
Yer adlarının sülale adı olarak kullanıldığına rastlamaktayız. Kofinli, Lerozlu, Sıkrıklı, RaĢotlu, Mapavirili kullanımlar yaygındır.90 Rize çevresine çeĢitli yerlerden yapılan göçler yoluyla yerleĢen milletler kendi isimlerini sülale adı olarak kullanmıĢlardır. Arnavutoğulları, BoĢnakoğulları, Gürcüoğulları bu adlardan bazılarıdır.91
Sülale adlarının menĢei hakkında bilgiler verdikten sonra incelediğimiz 1497 Numaralı Rize ġerʻiyye Sicil defterinde yer alan sülalelerin isimleri aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir:
85 Muhammet Safi, Rize Tahrir-i Öşür Envanteri: 1850 Rize Sülaleleri, Dinamik Yayınları, Ġstanbul 2007, s.22.
86 Safi, age, s.23.
87 age, s.24.
88 age, s.24.
89 age, s.24.
90 age, s.25.
91 age, s.25.
23 Tablo 8: ġerʻiyye sicilinde geçen sülale isimleri
Sülale isimleri Kayıt numarası
Lazoğlu 6/2a, 57/1a,
80/1b
Karahasanoğlu 6/2a, 8/2a, 9/1a, 33/1a, 57/1a, 80/1b
Kartoğlu 6/2a, 86/1b
Kanberoğlu 6/2a, 18/2a DurmuĢoğlu 6/2a, 27/1a
Temurçioğlu 6/2a, 51/1a,
66/1a, 68/2b, 86/1b, 96/1a, 100/1b
Musaağaoğlu 6/1b
Kavaloğlu 6/1b, 14/2a,
64/1b, 82/1b
Kürtoğlu 6/1b, 48/1b
Kürtzade 6/1b, 18/3a
Bonuncuoğlu 7/2b
Kalafatoğlu 7/3b, 95/1b
Kotiloğlu 7/3b, 18/3a,
41/2a, 43/2b
Sareoğlu 8/1a
Maçkonikoğlu 8/1b
Tuzcuzade 9/2a, 10/1b,
25/2a, 46/1b, 48/1b, 68/1a, 75/1a
Çepnioğlu 10/2a, 13/1b,
82/1b
Mataracızade 10/3a, 10/1b, 31/1b, 48/1b
Karaali 10/2b
Mollaislamoğlu 10/2b Kasapoğlu 10/3b, 56/1a Ġmamçomoğlu 11/2a
Çomalioğlu 11/2a
Ġmamömerzade 11/2a
Ġmamzade 11/2a
Mamüloğlu 11/2a
Çomoğlu 11/2a
HordoloĢoğlu 11/2a
Tüfenkçioğlu 11/2a, 47/1b, 79/1b
KaĢıkçıoğlu 11/2a Hacıosmanzade 11/2a
ġahinoğlu 11/1b, 12/2a,
64/2a
Süleymanoğlu 11/1b, 14/2b, 35/2b, 46/1b, 72/1a, 76/1b, 82/1b, 95/1b
Öksüzoğlu 11/2b, 13/1b,
22/1b, 37/1a, 78/2b
Karamehmetoğlu 11/2b Uzunibrahimoğlu 12/2a Bostancıoğlu 12/2a Hocanınoğlu 12/2a, 84/1b
Arslanoğlu 12/2a
24 OdabaĢoğlu 12/2a, 17/1b
Hacıabdullahoğlu 12/2a, 39/1a Karacaoğlu 12/2a, 39/1a
Karaoğlu 12/2a
Sarıahmetoğlu 13/2a DurmuĢalemdaroğlu 13/2a
Nimetoğlu 13/2a, 93/1b Hacıosmanoğlu 13/2a, 59/2a
Mahioğlu 13/2a, 14/2a,
103/2a
Hotanoğlu 13/2a
Akmehmetoğlu 13/3a
Akrepoğlu 13/1b
Hacıalemdaroğlu 13/1b Arnavutoğlu 13/1b, 14/2a Uzunhasanoğlu 13/1b, 65/1b Zerdevecioğlu 13/1b Karamahmutoğlu 13/1b KarakaĢoğlu 13/1b Sofisadoğlu 14/1a
ġeyhoğlu 14/1a
HasanbaĢoğlu 14/1a
Metooğlu 14/2a, 35/1a
Rakıcıoğlu 14/2a
Kanbozoğlu 14/2a
ġabanoğlu 14/2a
Mollaosmanoğlu 14/2a
MemiĢoğlu 14/2a, 38/1b Hacıibrahimoğlu 14/1b
Karaoğlu 14/2a
Veziroğlu 14/2a
Köroğlu 14/2a
Hasanoğlu 14/2a, 33/1a
Eroloğlu 14/2a
Terzioğlu 15/1b
Hacıalioğlu 16/2b
Katmeroğlu 16/2b
Haliloğlu 16/3b
Mollaabdioğlu 17/2a Abdullahoğlu 17/4a Kalenderoğlu 17/4a
ġiĢmanoğlu 17/1b
Hutoğlu 17/1b
Mollaömeroğlu 17/1b Mehmetalioğlu 17/1b
Abbaroğlu 17/1b
Kahrumanoğlu 17/1b
Ġrfanoğlu 17/1b
Küçükmehmetoğlu 17/1b Mollaahmetoğlu 17/2b
Eceloğlu 18/2a
Kabaoğlu 18/3a
Ustaosmanoğlu 18/3a
Karagözoğlu 18/1b, 30/1b, 55/1b, 69/1a, 87/2a
Haremoğlu 18/3b, 19/1a
Likoğlu 19/3a
Karaosmanoğlu 19/3a
Katıroğlu 19/1b, 36/1a,
88/1a
Recepoğlu 19/1b
Karabulutoğlu 19/1b
Velihasanoğlu 19/1b, 22/3a, 62/2a, 78/1a
Eloğlu 19/2b
