D. EVLENMENĠN SONA ERMESĠ: BOġANMA
BoĢanma, devam ettirilmeyecek evliliğin bitmesi demektir. Ġslam hukuku boĢanma konusunda erkeğe geniĢ yetkiler vermiĢtir. BoĢanmalar Ġslam hukukunda kendi içinde türlere ayrılmıĢtır:
1. Talâk
Sözcük anlamı serbest kalmak bağından kurtulmak demektir. Fıkıh terminolojisinde kocanın evlilik birliğini belli durumlarda hakime ihtiyaç duymadan sona erdirmesidir.122 Talâk ikiye ayrılmaktadır:
Talâk-ı ricî: Kesin ayrılığın gerçekleĢmediği boĢanmalardır. Erkeğin aynı
kadınla tekrar evlenmesi için yeni bir mehir ödemesine gerek yoktur.123 Talâk-ı bâin: Kinayeli sözlerle gerçekleĢen boĢanmalardır. Aynı kadın ve
erkeğin yeniden evlenmesi için erkeğin mehir ödemesi Ģarttır. Eğer üçlü talâkla boĢanma gerçekleĢirse o zaman kadın baĢka erkekle evlenip boĢanmadan kocasına dönemez.124
Ġncelediğimiz Ģeriyye sicilinde talâk ile boĢanmaya doğrudan örnek yoktur. BoĢanmaların türlerini nafaka taleplerinden anlamaktayız. 27 Recep 1292 (29 Ağustos 1875) tarihli kayıtta Vila Karyesinden Ahmet bin Ömer, eĢi Fatma Hatun ibn Ali’yi talâk-ı bâinle boĢamıĢtır.125
En ilginç boĢanma Eminettin Mahallesinden Emin Efendi ibn Abdülhamit Efendi eĢi Zekiye binti Süleyman Ağa’yı talâk-ı bâin ile boĢamıĢtır. BoĢandıktan sonra tekrar bin kuruĢ mehir ile tekrar evlenmiĢlerdir. Emin Efendi eĢini yine talak-ı bâinle boĢamıĢtır.126
27 Recep 1292 (29 Ağustos 1875) tarihli kayıtta Kamenit Mahallesinden Ġbrahim bin Ömer, ticaret için gittiği
121 R S ġ, 51/1a.
122
Ġbrahim Acar, ‘‘Talak’’ DİA, XXXIX. C, 2010, s.497.
123 Acar, agm, s.499. 124 agm, s.499. 125 R S ġ, 17/2b. 126 R S ġ, 60/2a.
34
Balçık Kasabasında eĢi Hicabe binti Ömer’i gıyabında haber-i talâkla boĢamıĢtır. Adı geçen boĢanma davası gıyapta boĢanmaya tek örnektir.127
9 Recep 1292 (11 Ağustos 1875) tarihli kayıtta Galata Karyesinden Zübeyde binti Molla Ali, Ömer bin Mustafa’nın vefat etmeden önce kendisini bir talâk-ı bain ile boĢadığını kendisinin eĢinin iddeti içerisinde öldüğünü söylemiĢtir. Ġkinci ifadesinde Zübeyde Hatun, Ömer’in kendisini boĢadıktan bir sene sonra öldüğünü söyleyerek varîslikten çekildiğini söylemiĢtir.128
2. Muhâlaʻa
Muhâlaʻa, Arapça hulʻ kökünden gelmekte olup elbiseyi çıkarmak, soyunmak demektir. Fıkıhta kadının belli bir bedel karĢılığında kocasını boĢanmaya razı etmesidir.129 Kadının boĢanma talebi mehir, iddet nafakası gibi alacaklarından vazgeçmesiyle olmaktadır. Hulʻ karĢılıklı boĢanmada kadının, durumu anlayabilecek idrak düzeyinde olması gerekmektedir. Aksi takdirde boĢanma gerçekleĢmeyecektir.130
Ġncelediğimiz belgelerde anlaĢarak boĢanma ile ilgili iki kayıt bulunmaktadır. 28 Recep 1292 (30 Ağustos 1876) tarihli kayıtta Kuvaroz Mahallesinden Rasim bin Abdi, eĢi Derbe Hatun ibnet-i Hasan ile anlaĢarak boĢanmıĢlardır. Derbe Hatun 500 kuruĢ mehrinden vazgeçmiĢtir.131 19 Rebîʻ ül-evvel 1293 (14 Nisan 1876) tarihli kayıtta Kanboz Karyesinden Ahmet bin Ali eĢi ġerife binti Ali ile anlaĢarak boĢanmıĢtır. ġerife Hatun 400 kuruĢ mehrinden vazgeçmiĢtir.132
3. Hıyârü’l-bülûğ
Hanefi mezhebinde akrabalara sorumluluk altındakileri evlendirme yetkisi verilmiĢtir. Evliliklerde ortaya çıkan zararları önlemek için küçükler reĢit olduklarını anladıklarında kadıya baĢvurarak boĢanma isteğinde bulunmaktaydılar. Bu duruma hıyarʻül-bülûğ denilmiĢtir.133 Ġncelediğimiz sicilde küçük kızın reĢit olduktan sonra kadıya baĢvurup nikâhın feshine dair
127 R S ġ, 95/1b.
128
R S ġ, 11/1a.
129 Fahrettin Atar, ‘’Muhalaʻa’’ DİA, XXXV. C, 2005, s.399.
130 Atar, agm, s.399.
131 R S ġ, 18/2b.
132
R S ġ, 71/1b.
35
bir örnek mevcuttur. 19 Muharrem 1293 (15 ġubat 1876) tarihli kayıtta Setöz Karyesinden Ulviye binti Mustafa, amcası Molla Ahmet tarafından Mustafa bin Recep ile 300 kuruĢ mehir karĢılığında evlendirilmiĢtir. Ulviye reĢit olunca kadıya baĢvurarak nikâhın feshini istemiĢtir. Talep üzerine nikâh fesih olunmuĢtur.134
4. Nafaka Ve Mehir Talebi
Ġnsanın yaĢamak için muhtaç olduğu mesken, yiyecek, giyecek gibi masrafları nafaka kavramı içerisinde yer almaktadır. Nafakanın gerçek olması için evliliğin kurallarına uygun olarak yapılmıĢ olması gerekmektedir. BoĢanmıĢ veya hâkim tarafından tefrîk edilen kadınların nafakaları iddetleri tamam oluncaya kadar kocalarına aittir.135 Ġncelediğimiz Ģeriyye sicilinde nafaka taleplerine baktığımız zaman, 10 Cemâziye’l-âhir 1292 (14 Temmuz 1875) tarihli kayıtta Ulviye binti Mehmet, kızları ġerife ve GülĢehri’nin geçimini sağlamak için Ali bin Osman’dan nafaka talep etmiĢtir. Kadı, Osman’ın 927,5 kuruĢ nafaka ödemesine hükmetmiĢtir.136
27 Recep 1292 (29 Ağustos 1875) tarihli kayıtta Vila Karyesinden Fatma ibnet-i Ali, Ahmet bin Ömer’den mehri olan üç yüz kuruĢu talep etmiĢtir. Ahmet’e mehrin ödenmesi tembih edilmiĢtir.137
27 Recep 1292 (29 Ağustos 1875) tarihli belgede aynı Fatma Hanım, boĢandığı eĢinden altı aylık hamile olduğu için nafaka talep etmiĢtir. Fatma Hanıma kırk kuruĢ nafaka ödenmesine karar verilmiĢtir.138
Davada nafakanın ödenmesi halinde boĢanma normaldir. Aynı Fatma Hanım, küçük kızı için boĢandığı eĢinden Ahmet bin Ömer’den nafaka talep etmiĢtir. Küçük kız için günlük otuz kuruĢ nafaka bağlanmasına hükmedilmiĢtir.139
10 ġaʻbân 1292 (11 Eylül 1875) tarihli kayıtta Hanis Karyesinden Fatma binti Salih, boĢandığı eĢi Abdullah bin Mehmet’ten nafakasını talep etmiĢtir. Abdullah’a günlük otuz pare nafaka ödemesi tembih edilmiĢtir.140
23 ġevvâl 1292 (22 Kasım 1875) tarihli kayıtta Müftü Mahallesinden Gülizar binti Sabit, altı günlük bebeği için nafaka talep etmiĢtir. Bebeğin geçimi için aylık altmıĢ kuruĢ nafaka ödenmesine
134 R S ġ, 51/2a. 135 Karaman, age, s.351. 136 R S ġ, 7/2a. 137 R S ġ, 17/2b. 138 R S ġ, 17/3b. 139 R S ġ, 18/1a. 140 R S ġ, 22/2a.
36
hükmedilmiĢtir.141
5 Zi-l-kaʻde 1292 (3 Aralık 1875) tarihli kayıtta Viroz Karyesinden Gülfe binti Mustafa, kendisini terk eden eĢi Ali bin Mustafa’dan kızı Hatice’nin geçimini sağlamak için nafaka talep etmiĢtir. Hatice’nin masrafları için günlük kırk pare nafaka bağlanmasına hükmedilmiĢtir.142
14 Zi-l-hicce 1292 (11 Ocak 1876) tarihli kayıtta Setöz Karyesinden Fatuli binti Ahmet, oğlu ġükri’nin geçimini sağlamak için nafaka talep etmiĢtir. ġükri’nin geçimini sağlamak için günlük kırk kuruĢ nafaka bağlanmasına hükmedilmiĢtir.143
21 Muharrem 1293 (17 ġubat 1876) tarihli kayıtta Mavrant Karyesinden AyĢe binti Mustafa vefat eden kızı Akile’nin yerine Arslan bin Ömer’den torunu Hatice’nin geçimini sağlamak için nafaka talep etmiĢtir. Hatice’nin masraflarına harcanmak üzere günlük kırk kuruĢ nafaka ödenmesine hükmedilmiĢtir.144
Emineddin Mahallesinden Zekiye binti Süleyman Ağa, iki kez evlenip boĢandığı eĢi Emin Efendi ibn Abdülhamit’ten ilk iki boĢanmadan toplam dört bin kuruĢ mehr ve yüz elli kuruĢ nafaka talebinde bulunmuĢtur. Emin Efendi ilk evlilikten iki bin kuruĢ mehr-i muaʻccel ve bin kuruĢ mehr-i mü’eccel hakkını ödediğini ispat etmiĢtir. Mahkeme Emin Efendiye, Zekiye Hanıma ikinci boĢanmadan mehrin ödenmesine hükmedilmiĢtir.145
23 Safer 1293 (20 Mart 1876) tarihli kayıtta Zekiye Hanım, eĢi Emin Efendiden oğlu Recep’in ihtiyaçlarını karĢılamak için nafaka talep etmiĢtir. Recep’in masraflarına harcanmak üzere günlük bir kuruĢ nafaka bağlanmasına karar verilmiĢtir.146
Bir kayıtta kimsesiz çocuğa nafaka bağlanması vardır. 3 ġevvâl 1292 (2 Kasım 1875) tarihli kayıtta Sirahoz Mahallesinden Hamide binti Süleyman, câmiʻ önünde bulmuĢ olduğu iki günlük bebeğin geçimini sağlamak için nafaka talep etmiĢtir. Bebeğin ihtiyaçları için aylık yirmi beĢ kuruĢ nafaka bağlanmasına karar verilmiĢtir. Burada enteresan olan nokta nafakanın kimden talep edildiği kayıtta geçmemektedir.147
24 Recep 1292 (26 Ağustos 1875) tarihli kayıtta Komika Karyesinden Rabia binti Salih, eĢi Safer bin Salih’e oğlu Nuri’nin velayetini vereceğini, dört yüz kuruĢ mehr nafakasının boĢandığı eĢinin ödediğini söyleyerek kocasının zimmetini ibra
141 R S ġ, 34/2a. 142 R S ġ, 35/1b. 143 R S ġ, 48/2a. 144 R S ġ, 53/1a. 145 R S ġ, 60/2a. 146 R S ġ, 60/1b. 147 R S ġ, 27/1b.
37
etmiĢtir.148
24 ġevvâl 1292 (23 Kasım 1875) tarihli kayıtta Ömer Reis ibn el-hacc Osman Ağa, boĢandığı eĢi Habibe binti Mustafa’dan kızının velayetini almıĢtır.149
25 Rebîʻ ül-evvel 1293 (20 Nisan 1876) tarihli kayıtta Kanboz Karyesinden ġerife binti Zekeriya, anlaĢarak eĢi Ahmet bin Ali’den dört yüz kuruĢ mehir talebinden vazgeçip kendisi için tayin olunan on beĢ kuruĢ iddet nafakasını talep etmiĢtir. ġerife Hanıma, on beĢ kuruĢ nafaka ödenmesine hükmedilmiĢtir.150
27 Recep 1292 (29 Ağustos 1875) tarihli kayıtta Kamenit Mahallesinden Ġbrahim bin Ömer, ticaret için gittiği Balçık Kasabasında eĢi Hicabe binti Ömer’i gıyabında boĢamıĢtır. Hicabe eĢinden sekiz yüz kuruĢ mehrini ve iki yüz kuruĢ nafakasını talep etmiĢtir. Ġbrahim’e mehr ve nafakanın ödenmesi için tembih edilmiĢtir.151
21 ġevvâl 1293 (9 Kasım 1876) tarihli kayıtta Arğaloz Mahallesinden Fatma binti Ahmet, kızı Hasibe’nin geçimini sağlamak için boĢandığı eĢi Halit bin Mehmet’ten on beĢ kuruĢ nafaka talep etmiĢtir. Hasibe’nin geçimi için on beĢ kuruĢ nafaka ödemesine hükmedilmiĢtir.152
Bir kayıt da nafaka miktarının düĢürülmesi ile ilgilidir. 24 Cemâziye’l-âhir 1293 (17 Temmuz 1876) tarihli kayıtta MemiĢ bin Zekeriya, eĢi Gülizar binti Sabit’ten boĢandıktan sonra kızı Zeliha Hatuna ödemiĢ olduğu günlük altmıĢ pare nafakayı ödeyemediği gerekçesiyle indirim talebinde bulunmuĢtur. Kadı günlük yirmi pare nafaka indiriminde bulunarak mevcut nafakayı kırk kuruĢa indirmiĢtir.153