1. Tarım
Tarım insanların geçimlerini sağladığı önemli ekonomik kaynaklarından biridir. Rize’de yapılan tarım hakkında tereke kayıtlarından önemli bilgiler öğrenmekteyiz. Tereke kayıtlarında tarım aletlerinin baĢında tahra, balta ve kazma bulunmaktadır.295
Tahra, balta ve kazmanın her kayıtta bulunması çok ihtiyaç duyulduğundan ileri gelmektedir. Tarım ürünlerinin saklanması için serender, ambarlar baĢta gelmektedir. En pahalı serender Salarha Atyanoz Karyesinden Yakup bin Ali’ye ait olup değeri 500 kuruĢtur.296
En ucuz serender Sarıhoz Karyesinden Mehmet bin Ali’ye ait olup değeri 200 kuruĢtur.297
Diğer serender fiyatları 400 ve 300 kuruĢ arasında değiĢmektedir.298
Ambar fiyatları ise 300-500 kuruĢ arasında değiĢmektedir.299
Rize’de en çok yetiĢtirilen tarım ürünleri baĢta fasulye300, mısır301 ve kendir302 ürünleridir. Rize’de yetiĢtirilen tarım ürünlerinin satıĢ fiyatları Ģöyledir:
292 Istabl Amire Müdürlüğü: PadiĢahların atlarına ait iĢlerle meĢgul olan teĢekküle Istabl Amire denir. BaĢındaki kiĢiye müdür denilmektedir. (Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri Ve
Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, II. C, Ġstanbul 1983, s.8.)
293 Payelü: Rütbe karĢılığı kullanılan bir tabirdir. Eskiden sivillere verilen rütbeler karĢılığı olarak ta kullanılan bu tabir ilmiye rütbeleri olarak kullanılmıĢtır.( Pakalın, age, s.764.)
294
R S ġ, 16/1b.
295 R S ġ, 12/1b, 15/1b, 16/1a, 20/1a, 21/1a, 23/1a, 23/1b, 24/1a, 24/1b, 26/1a, 26/1b, 27/2b, 28/1b, 29/1a, 29/1b, 30/1a, 30/1b, 31/1a, 32/1b, 34/1b, 35/1a, 37/1a, 37/1b, 39/2b, 42/1b, 43/1a, 44/1a, 47/1b, 50/1b, 51/1b, 52/1a, 52/1b, 53/1b, 54/1a, 54/1b, 57/1b, 58/1a, 58/1b, 59/1b, 61/1a, 63/1a, 66/1a, 73/1a, 73/1b, 74/1a, 77/1b, 79/1a, 80/1a, 85/1a, 85/1b, 87/1b, 90/1b, 91/1a, 92/1b, 93/1a, 93/1b, 94/2a, 95/1a, 99/1a, 101/2b, 103/1a.
296 R S ġ, 52/1b.
297 R S ġ, 21/1a.
298
R S ġ, 43/1a, 47/1b, 52/1a, 52/1b, 54/1b, 74/1a, 81/1a, 90/1b, 92/1b, 98/2b.
299 R S ġ, 24/1a, 43/1b, 49/2b, 52/1a, 77/1b, 90/1a.
300 R S ġ, 23/1a, 30/1b, 32/1b, 37/1b, 42/1b, 43/1a, 59/1b.
301 R S ġ, 23/1a, 28/1a, 30/1b, 37/1b.
302
63 Tablo 15: YetiĢtirilen tarım ürünlerinin birim fiyatları
YetiĢtirilen ürünler Birim fiyatı
1 kot* fasulye 12 kuruĢ
1 kile lazut 14 kuruĢ
1 kile mısır 17 kuruĢ
1 kıyye kendir 5 kuruĢ
Tarım ürünleri arasında fiyatı en yüksek olan mısırdır. En düĢük olan ise kendirdir. En pahalı fasulye Muskas Karyesinden Yunus bin Abdullah’a ait olup 6 kotu 300 kuruĢtur.303
En ucuz fasulye ise Mavrant Karyesinden Osman bin Abdullah’a ait olup 7 kotu 35 kuruĢtur.304
En pahalı lazut Muskas Karyesinden Yunus bin Abdullah’a ait olup 25 kilesi 400 kuruĢtur.305
En ucuz lazut Zavendik Karyesinden Salih bin Abdullah’a ait olup 40 kilesi 150 kuruĢtur.306
Mısırın diğer fiyatları ise Ģöyledir: Mısırın 2 kilesi 40 kuruĢ,307
mısırın kilesi 160 kuruĢ,308
20 kilesi 300 kuruĢtur.309
Fasulyenin diğer fiyatları ise Ģöyledir: 2 kot fasulye 16 kuruĢ,310 kotu belirtilmeyen fasulye 10 kuruĢ,311
6 kot fasulye 300 kuruĢ,312 10 kot fasulyenin değeri belirtilmemiĢtir.313
Lazutun diğer fiyatları ise Ģöyledir: 11 kilesi 150 kuruĢ,314
25 kilesi 400 kuruĢ,315
5 kilesi 70 kuruĢ,316 10 kilesi 300 kuruĢ,317 40 kilesi 150 kuruĢ,318 5 kayıtta birimi belirtilmeyen lazutun değerleri 190, 300, 150, 50 kuruĢtur.319
7 kilesi 100
* Kot: Kilenin sekizde biri 18 kg tenekenin yarısına denk olan ağırlık birimine kot denir. Kot yöresel bir ağırlık birimidir.
303 R S ġ, 32/1b. 304 R S ġ, 37/1b. 305 R S ġ, 32/1b. 306 R S ġ, 37/1a. 307 R S ġ, 23/1a. 308 R S ġ, 30/1b. 309 R S ġ, 37/1b. 310 R S ġ, 23/1a. 311 R S ġ, 30/1b. 312 R S ġ, 32/1b. 313 R S ġ, 59/1b. 314 R S ġ, 30/1a. 315 R S ġ, 32/1b. 316 R S ġ, 35/1a. 317 R S ġ, 36/2b. 318 R S ġ, 37/1a. 319 R S ġ, 42/1b, 49/2b, 52/1b,54/1a.
64
kuruĢ,320
6 kilesi 100 kuruĢ,321 2 kayıtta geçen 3 kilesi değerleri 45 ve 50 kuruĢtur.322 8 kilesi 130 kuruĢ,323 2 kayıtta geçen 5 kile lazutun fiyatı 70 ve 80 kuruĢtur.324 4 kayıtta geçen 10 kile lazutun fiyatları ise 150 kuruĢtur.325
16 kile lazutun fiyatı ise 100 kuruĢtur.326
10 kile lazutun değeri 100 kuruĢtur.327
Sicilde geçen kendir fiyatları Ģöyledir: Birimi belirtilmeyen kendirlerin değeri 3 ve 5 kuruĢtur.328
3 kıyyesinin değerleri 15 kuruĢ ve 20 kuruĢtur.329 10 kıyyesi 50 kuruĢ,330
5 kıyyesi 30 kuruĢtur.331
Kayıtlarda az da olsa elma ağaçlarına rastlamaktayız. Yavlakoz Karyesinden Ġbrahim bin Hüseyin’in sahibi olduğu 6 adet elma ağacının değeri 300 kuruĢtur.332
Ğodri Karyesinden Ali bin Hasan’ın sahibi olduğu 3 adet elma ağacının değeri 100 kuruĢtur.333
Aspet Karyesinden Yakup bin Ahmet’in çayır etrafında ki elma ağacı 500 kuruĢtur.334
Koliça Karyesinden Ali bin Mustafa’nın iki tane elma ağacının değeri 200 kuruĢtur.335
Fidanlıklar terekelerde yer alan tarım arazilerinden biridir. Rizeliler buralara çeĢitli elma ve armut ağaçlarının fidanlarını dikmektedirler. Fiyatı en yüksek fidanlıklar Arğaloz Karyesinden Bekir bin Mahmut’a ait olup camiʻ civarında bulunan fidanlık 1200 kuruĢ, dere civarında bulunan fidanlığı 1500 kuruĢtur. Toplam fidanlıklarının değeri 2700 kuruĢtur.336
Fiyatı en düĢük fidanlık ise Malpet Karyesinden Hasan bin Mehmet’e ait olup değeri 50 kuruĢtur.337
Değeri 1000 kuruĢ olan fidanlık arazisi sahipleri Ģunlardır: Kanboz Karyesinden MemiĢ Alemdar ibn Mehmet,338 Kanboz Karyesinden Osman bin Ömer,339 Kovaroz Mahallesinden Arif
320 R S ġ, 43/1a. 321 R S ġ, 44/1a. 322 R S ġ, 45/1b, 53/1b. 323 R S ġ, 47/1b. 324 R S ġ, 54/1b, 74/1a.
325 R S ġ, 77/1b, 79/1a, 63/1a, 79/1a.
326 R S ġ, 101/2b. 327 R S ġ, 104/1a. 328 R S ġ, 24/1a, 43/1b. 329 R S ġ, 32/1b, 44/1a. 330 R S ġ, 37/1a. 331 R S ġ, 51/1b. 332 R S ġ, 15/1b. 333 R S ġ, 20/1b. 334 R S ġ, 23/1b. 335 R S ġ, 33/1b. 336 R S ġ, 23/1a. 337 R S ġ, 26/1a. 338 R S ġ, 24/1b. 339 R S ġ, 27/2b.
65
Ali bin Abdullah’tır.340 Fidanlık arazisine sahip diğer kiĢilerin sahip oldukları fidanlık mülk değerleri Ģöyledir: Malpet Karyesinden Mehmet bin Mustafa’nın on altı hisselik fidanlığı 58 kuruĢ341
, Kuzandanoz Karyesinden Mehmet bin Ömer’in fidanlığı 500 kuruĢ,342
Aspet Karyesinden Yakup bin Ahmet’in fidanlığı 200 kuruĢ,343
Anbarlık Karyesinden Süleyman bin Abdullah fidanlığı 600 kuruĢ,344 Malpet Karyesinden Hasan bin Mehmet’in iki pay fidanlığı 100 kuruĢ,345
Koliça Karyesinden Ali bin Mustafa’nın fidanlığı 300 kuruĢ,346 Kovaroz Mahallesinden Mehmet bin Hacı Ali fidanlığı 200 kuruĢ,347
Kaluharaf Karyesinden Mehmet bin Ali’nin fidanlığı 300 kuruĢ,348
Uma Toğli Karyesinden Yunus bin Osman’ın fidanlığı 300 kuruĢ,349
Ğodri Karyesinden Yakup Efendi ibn Ahmet’in fidanlığı 200 kuruĢ,350 Kaluharaf Karyesinden ReĢit bin Ali’nin fidanlığı 300 kuruĢ,351
Haytef Karyesinden Mehmet bin Ahmet’in fidanlığı 700 kuruĢ,352
Kurloz Karyesinden MemiĢ bin Ahmet’in fidanlığı 400 kuruĢ,353
Mustafa bin Abdullah’ın fidanlığı 800 kuruĢ,354 Humrik Mahallesinden Mustafa bin MemiĢ’in fidanlığı 885 kuruĢ,355
Lazkoz Karyesinden Mustafa bin Yakup’un fidanlığı 400 kuruĢ,356
Kalamoz Karyesinden Ali bin Mustafa’nın fidanlığı 500 kuruĢtur.357
Fidanlıklar iktisadi hayatta önemli bir yer tutmaktadır. Rize’nin dar olan arazisi nedeniyle fidanlık arazileri tarım için büyük öneme sahiptir.
2. Hayvancılık
Rize’de halkın geçim kaynaklarından biri de hayvancılıktır. Özellikle büyükbaĢ hayvancılık öne çıkmaktadır. Rize, küçükbaĢ hayvancılığa uygun değildir.
340 R S ġ, 45/1b. 341 R S ġ, 8/1b. 342 R S ġ, 16/1a. 343 R S ġ, 23/1b. 344 R S ġ, 26/1b. 345 R S ġ, 26/1a. 346 R S ġ, 33/1b. 347 R S ġ, 39/2b. 348 R S ġ, 52/1a. 349 R S ġ, 63/1a. 350 R S ġ, 74/1a. 351 R S ġ, 77/1b. 352 R S ġ, 90/1a. 353 R S ġ, 92/1b. 354 R S ġ, 93/1b. 355 R S ġ, 94/2a. 356 R S ġ, 95/1a. 357 R S ġ, 100/1a.
66
Yine de tereke kayıtlarında küçükbaĢ hayvanlara da rastlamaktayız. BüyükbaĢ hayvan türlerine baktığımız en çok yetiĢtirilen hayvan inektir.358
Ġneğin ortalama fiyatı 150 kuruĢtur. Kanboz Karyesinden Zekeriya ibn Hasan’ın 4 baĢ ineği 500 kuruĢtur.359
Ġnekten sonra en çok yetiĢtirilen hayvan öküzdür.360
Kaluharaf Karyesinden ReĢit bin Ali’nin iki baĢ öküzünün fiyatı 400 kuruĢtur.361
Uma Karyesinden Yakup bin Abdullah’ın sahip olduğu öküzün fiyatı diğer öküzlerden çok düĢük olup değeri 25 kuruĢtur.362
Öküzden sonra en çok bulunan hayvan danadır.363
Fiyatı en yüksek dana Kuzandinoz Karyesinden Ahmet ÇavuĢ ibn Mehmet’e ait olup 120 kuruĢtur.364 Dananın ortalama fiyatı 100 kuruĢtur. Tosun iki kayıtta mevcuttur. Kuvaroz Mahallesinden Osman bin Ömer’in tosunu 5 kuruĢ,365
Haytef Karyesinden Süleyman bin Ömer’in tosunu 60 kuruĢtur.366
Düve dört kayıtta mevcuttur.367
Fiyatı en yüksek düve Arğaloz Karyesinden Osman bin MemiĢ’e ait olup fiyatı 60 kuruĢtur.368
En düĢük düve fiyatı 25 kuruĢ olup Mağaloz Karyesinden Yunus bin Hasan’a aittir.369
BüyükbaĢ hayvancılıkta tereyağından elde edilen kaymak ise sadece bir kayıtta mevcuttur. Kuvaroz Mahallesinden Ali bin Ali bin Abdullah’ın 5 kıyyelik kaymağı 25 kuruĢtur.370
Hayvancılıktan elde edilen diğer ürünlerden peynir ve tereyağı kayıtlarda yer almamaktadır.
KüçükbaĢ hayvanlara baktığımız zaman keçi 2 kayıtta diğer küçükbaĢ hayvanlar koyun, toklu, oğlak ve buzağı birer kayıtta bulunmaktadır. Mehmet Ağa bin Ali’nin keçi, koyun, toklu ve oğlak sahibidir.371
Keçinin diğer sahibi ise
358 R S ġ, 8/1b, 15/1b, 16/1a, 23/1b, 24/1a, 24/1b, 25/1b, 26/1b, 28/1a, 28/1b, 29/1a, 29/1b, 32/1b, 35/1a, 36/2b, 37/1a, 37/1b, 43/1b, 49/2b, 50/1b, 52/1a, 52/1b, 53/1b, 54/1a, 54/1b, 57/1b, 58/1a, 61/1a, 63/1a, 66/1a, 72/1a, 73/1a, 74/1a, 77/1b, 79/1a, 80/1a, 81/1a, 83/1b, 85/1a, 85/1b, 87/1b, 90/1b, 91/1a, 92/1a, 92/1b, 93/1a, 93/1b, 94/2a, 95/1a, 98/2b, 99/1a, 100/1a, 101/2b, 103/1a, 103/1b, 104/1a.
359 R S ġ, 24/1a.
360
R S ġ, 8/1b, 15/1b, 16/1b, 24/1b, 26/1b, 29/1b, 36/2b, 37/1a, 43/1a, 47/1b, 49/2b, 50/1b, 59/1a, 74/1a, 77/1b, 98/2b. 361 R S ġ, 77/1b. 362 R S ġ, 36/2b. 363 R S ġ, 16/1a, 26/1b, 54/1b, 72/1b, 104/1a. 364 R S ġ, 72/1b. 365 R S ġ, 27/2b. 366 R S ġ, 79/1a. 367
R S ġ, 30/1b, 61/1a, 66/1a, 79/1a.
368 R S ġ, 30/1b.
369 R S ġ, 61/1a.
370 R S ġ, 45/1b.
371
67
Romanoz Mahallesinden Hasan bin Ömer bin Abdullah’tır. 6 keçisi olup fiyatları toplamı 120 kuruĢtur.372
Keçi fiyatlarına baktığımız zaman fiyatlarının oldukça düĢük olduğunu görmekteyiz. Anbarlık Karyesinden Mehmet bin Ali’ye ait 25 baĢ keçinin fiyatı 750 kuruĢtur. Aynı kiĢinin sahip olduğu 20 koyunun fiyatı 2000 kuruĢtur. Süleyman bin Abdullah, 2 baĢ buzağı sahip olup fiyatları 50 kuruĢtur. TaĢımacılıkta kullanılan at tek bir kayıtta mevcuttur. Harvel Karyesinden Yakup bin Ali bin Abdullah’ın atının fiyatı 550 kuruĢtur.373
Rize’de büyük ve küçükbaĢ hayvancılığın yanında, az da olsa balıkçılık yapılmaktadır. Balıkçılığın az yapılmasına kanıt olarak balık tutmak için kullanılan ağ sadece iki kayıtta geçmektedir. Arğaloz Karyesinden Bekir bin Mahmut’un 4 adet ağı 100 kuruĢtur.374
Hurtoz Mahallesinden Mustafa bin Abdullah’ın 5 adet balık ağı 155 kuruĢtur.375
Rize’de arıcılık, balıkçılıktan çok yapılmaktadır. Pelaymanoz Karyesinden Ġbrahim bin Hüseyin 1 adet kovanı 40 kuruĢtur.376
Kanboz Karyesinden MemiĢ Alemdar ibn Mehmet bin Hasan’ın 2 adet boĢ kovanı 40 kuruĢtur. 3 adet kovanı 350 kuruĢtur.377
Haytef Karyesinden Süleyman bin Ömer’in 2 adet kovanı 100 kuruĢtur.378
Setöz Karyesinden Recep bin Mustafa’nın 4 adet boĢ kovanı 40 kuruĢtur.379
Anbarlık Karyesinden Mehmet Ağa ibn Ali’nin 5 adet sünni peteki 250 kuruĢtur.380
Rize’de yapılan hayvancılık faaliyetlerini değerlendirdiğimizde büyükbaĢ hayvancılık halkın temel geçim kaynaklarının baĢında gelmektedir. BüyükbaĢ hayvancılığın yanında azda olsa arıcılık, balıkçılık ve küçükbaĢ hayvan besiciliği yapılmaktadır. 372 R S ġ, 47/1a. 373 R S ġ, 52/1b. 374 R S ġ, 23/1a. 375 R S ġ, 28/1a. 376 R S ġ, 15/1b. 377 R S ġ, 24/1b. 378 R S ġ, 79/1a. 379 R S ġ, 34/1b. 380 R S ġ, 25/1b.
68 IV. TEREKE KAYITLARI