Besleme, fakir çocukların geçimlerini sağlamak için zengin ailelerin hizmetlerinde görevlendirildikleri sistemin adıdır. Besleme konusunda iki örnek mevcuttur. 25 Muharrem 1293 (21 ġubat 1876) tarihli kayıtta Fosa Karyesinden Fatma binti Hasan, oğlu Mustafa’yı on beĢ kuruĢ ücretle Rize Kaymakamının eĢi Nafia Hanımın hizmetine vermiĢtir.256 5 Rebîʻ ül-âhir 1293 (30 Nisan 1876) tarihli kayıtta Sarandoz Karyesinden Hüseyin bin DurmuĢ, Süleyman Efendi ibn Ömer’in
251 R S ġ, 67/1a. 252 R S ġ, 38/2b. 253 R S ġ, 69/3b. 254 R S ġ, 102/1a. 255 R S ġ, 102/1b. 256 R S ġ, 75/1b.
55
vekilliğinde kendi isteği ile Ġstanbul Küçükpazarda ikamet eden Ġbrahim Efendi ibn Mustafa’nın yanına 20 kuruĢ ücret karĢılığında hizmetine girmiĢtir.257
257
56 2. BÖLÜM
1497 NUMARALI RĠZE ġERĠYYE SĠCĠLĠNE GÖRE RĠZE’NĠN EKONOMĠK HAYATI
I. BORÇ-ALACAK ĠLĠġKĠLERĠ
Ġncelediğimiz Ģerʻiyye sicilinde alacak davalarıyla ile ilgili otuz yedi kayıt mevcuttur.258 Alacak davalarında bir önemli husus davaların büyük bölümünde borçların inkar edilmemesidir. Yirmi altı borç kabul edilmiĢtir.259
Altı davada borç inkar edilmiĢtir.260
Üç davada borç ispat edilememiĢtir.261 Bir davada çekilme,262 bir davada zaman aĢımı,263
bir kayıtta ise dükkanın borca karĢı rehni vardır.264
En ilginç borç inkarı Rize Kasabasından Ahmet bin Mehmet, Hasan bin Ali’den dokuz adet yüzlük mecidi altunu alacağını imzalı senetle talep etmiĢtir. Hasan ilginç bir Ģekilde borcu inkar etmiĢ, imzalı senedi kabul etmiĢtir. Hasan’a borcun ödenmesi için tembih edilmiĢtir.265
20 Safer 1293 (17 Mart 1876) tarihli kayıtta Aron Mağaloz Karyesinden Ahmet bin Ömer, Atyanoz Karyesinden Mehmet bin Mustafa’nın kayıp olmasından dolayı, iki yüz on kuruĢ alacağına karĢılık eĢi Necibe Hatunun ineği kendisine sattığını iddia etmiĢtir. Necibe Hatun satıĢı inkâr etmiĢtir. Ahmet, Necibe Hatunun ineği sattığını Ģahitler huzurunda ispat etmiĢtir. Necibe Hatuna, ineğin Ahmet’e teslim edilmesi için tembih edilmiĢtir.266
Üç davada borç ispat edilememiĢtir. 10 Cemâziye’l-âhir 1292 (14 Temmuz 1875) tarihli kayıtta Ğuncivanoz Karyesinden Mehmet bin Mustafa, kızı Ulviye’nin
258 R S ġ, 6/2a, 7/1a, 7/1b, 7/3b, 8/2a, 11/2a, 11/2b, 14/1a, 17/2a, 17/3a, 18/2a, 18/3a, 19/2a, 19/3a, 32/1a, 34/1a, 36/1a, 36/1b, 38/1a, 42/2a, 55/1b, 56/2b, 59/2a, 62/2a, 62/2b, 64/1a, 65/1a, 66/1b, 67/1b, 69/1b, 71/2a, 80/2b, 83/1a, 88/1a, 89/1a, 100/1b.
259 R S ġ, 7/1a, 8/2a, 11/2a, 14/1a, 17/2a, 17/3a, 18/3a, 19/2a, 19/3a, 22/3a, 32/1a, 36/1b, 38/1a, 42/2a, 59/2a, 62/2a, 62/2b, 64/1a, 65/1a, 66/1b, 67/1b, 80/2b, 83/1a, 88/1a, 89/1a.
260
R S ġ, 6/2a, 7/3b, 18/2a, 36/1a, 59/1a, 100/1b.
261 R S ġ, 34/1a, 7/1b, 69/1b. 262 R S ġ, 11/2b. 263 R S ġ, 71/2a. 264 R S ġ, 55/1b. 265 R S ġ, 7/3b. 266 R S ġ, 59/1a.
57
boĢandıktan sonra evinde kaldığı süre boyunca yapmıĢ olduğu harcamaları talep ettiği davada alacağını ispat edememiĢtir.267
29 ġevvâl 1292 (28 Kasım 1875) tarihli kayıtta Kuvalyoz Karyesinden Osman Efendi ibn el-hacc Osman Efendi, Çeçeva Karyesinden Süleyman Efendi ibn Abdullah’ta yedi yüz yirmi kuruĢ alacağının iki yüz yetmiĢ beĢ kuruĢu tahsil etmiĢtir. Süleyman Efendi kalan parayı teslim etmesi için Yahya’ya verdiğini iddia etmiĢtir. Osman Efendi, parayı almadığını Ģahitler huzurunda ispat etmiĢtir. Borcun ödenmesi için Süleyman’a tembih edilmiĢtir.268 25 Rebîʻ ül-âhir 1293 (30 Mayıs 1876) tarihli kayıtta Fosa Karyesinden Abdülhalim ibn Ġbrahim, Arkalikoz Karyesinden Osman bin Ġbrahim’e açmıĢ olduğu beĢ yüz kuruĢ alacak davasını ispat edememiĢtir.269
Alacak davalarında dikkatimizi çeken bir durum da borcun kabul edilmiĢ; vekilliğin, vasiliğin ve mütevelliğin inkâr edilmesidir. Bu konuyla ilgili dört kayıt mevcuttur. 18 Recep 1292 (20 Ağustos 1875) tarihli kayıtta Hurtoz Mahallesinden Ali Kapudan, Mehmet Reis ibn Osman’ın vefatının ardından alacağını kızı Esma’nın vasîsi Kasım Kapudan’dan talep etmiĢtir. Kasım Kapudan borcu kabul etmiĢ, vekilliği inkâr etmiĢtir. Ali Kapudan iddiasını Ģahitler huzurunda ispat etmiĢtir. Borcun ödenmesi için Kasım Kapudan’a tembih edilmiĢtir.270
12 ġevvâl 1292 (11 Kasım 1875) tarihli kayıtta Hurtoz Mahallesinden Sultan Mehmet Han Câmiʻnde görevli Yunus Efendi ibn Ahmet, varislerden ġakir Efendi Cafer ibn Ahmet’te on kuruĢ alacağını tahsil etmesi için Tayyip Efendiyi vekil etmiĢtir. Cafer borcu kabul etmiĢ, Tayyip Efendinin vekilliğini inkar etmiĢtir. Borcun ödenmesi için Cafer’e tembih edilmiĢtir.271
23 Safer 1293 (20 Mart 1876) tarihli kayıtta Mapavri Nahiyesine bağlı Mamul Karyesinden Ahmet Efendi ibn Abdullah, kiraya verdiği vakıftan alacağı 1360 kuruĢun 580 kuruĢu alamadan vefat etmiĢtir. Yeni mütevelli Ali Efendi ibn Abdullah borcu Veli Hasan’dan talep etmiĢtir. Veli Hasan borcu kabul etmiĢ, Ali Efendinin mütevelli olduğunu inkâr etmiĢtir. Ali Efendi iddiayı Ģahitler huzurunda ispat etmiĢtir. Veli Hasan’a borcun ödenmesi için tembih edilmiĢtir.272
Bir davada borçlar karĢılıklı takas edilmesi ve inkar vardır. 8 Zi-l-kaʻde 1292 (6 Aralık 1875) tarihli kayıtta Bitroz Karyesinden Miktat ve RuĢen adlı kiĢiler borçlarını karĢılıklı takas ettikten sonra RuĢen Reis, Miktat’ta 460 kuruĢ alacağı
267 R S ġ, 7/1b. 268 R S ġ, 34/1a. 269 R S ġ, 69/1b. 270 R S ġ, 18/3a. 271 R S ġ, 22/3a. 272 R S ġ, 62/2a.
58
olduğunu iddia edip borcunu talep etmiĢtir. Miktat borcu inkar etmiĢ; borç iddiası RuĢen Reis tarafından Ģahitlerle ispat edilmiĢtir.273
Bir davada borca karĢılık dükkanın rehin olarak verilmesi vardır. 1 Muharrem 1293 (28 Ocak 1876) tarihli kayıtta Kovaroz Mahallesinden ġakir Efendi vasîsi oldukları çocukların mallarından iki bin sekiz yüz kuruĢ Abdi bin Hüseyin’e borç vermiĢtir. Abdi borcu ödeyemezse dükkanı rehin vereceğini söylemiĢtir.274
Borç davalarında mevkiiler öne çıkmıĢtır. KiĢilerin statüleri ve borç-alacak durumları aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir.
Tablo 13: Borç alacak davalarında kiĢilerin statüleri
Borçlu Alacaklı Ağa 3 1 Efendi 3 8 el-hacc 2 2 Hatun 3 4 Reis - 1 Tüccar - 1 Molla 4 2 ÇavuĢ 2 - Hacı - 1 Asker - 2
Tablo incelendiğinde borç alacak davalarında efendi unvanlı kiĢiler öne çıkmıĢtır. Efendi unvanlı 8 kiĢi alacaklı, 3 kiĢi borçludur. Ulema sınıfından Mollaların borç alıp verdiklerini söyleyebiliriz. Mollalar 4 davada borçlu, 2 davada alacaklıdırlar. Tüccar bir davada alacaklıdır. Kadınlar 4 davada alacaklı, 3 davada borçludur. Kadınların alacakları tarla ve mülk satıĢından kalan paranın talebidir. ÇavuĢ 2 davada borçludur. Asker kiĢiler 2 davada alacaklıdır. Reis unvanlı 1 kiĢi alacaklıdır. Hacı unvanlı 1 kiĢi borçludur. Alacak davalarının tamamı Müslüman halk arasında görülmüĢtür. Tabloda unvanı olmayan kiĢilere yer verilmemiĢtir.
KiĢilerin birbirlerine ne kadar miktar borç verdikleri aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir.
273
R S ġ, 36/1a.
59 Tablo 14: Davaya konu olmuĢ borç miktarlarıyla ilgili rakamlar
Borç miktar aralığı/kuruĢ KiĢi sayısı Borç miktarı yüzlük mecidi altunu KiĢi sayısı 0-500 kuruĢ 12 4 adet yüzlük mecid-i altunu 1
501-1000 kuruĢ 7 6 adet yüzlük mecid-i altunu 1 1001-1500 kuruĢ 1 9 adet yüzlük mecidi altunu 1 1501-2000 kuruĢ 5 20 adet yüzlük mecidi altunu 1 2001-2500 kuruĢ 1 10 adet yüzlük mecidi altunu 1 3500 kuruĢ ve üzeri 3 20 adet sim mecidi altunu 1
Tablo incelendiğinde yüzlük mecidi altunu karĢılığı olan borçların farklı bir grupta değerlendirildiği görülmektedir. Bu durumun nedeni yüzlük mecidi altunu karĢılığı olan borçların kuruĢa çevirmede yaĢanılan karıĢıklıktır. KuruĢ hesabı borçlara baktığımız zaman 0-500 kuruĢ arasında 12 kiĢinin borcu mevcuttur. 2001-2500 kuruĢ arasında 1 kiĢi borçludur. En yüksek borç miktarı 25 Cemâziye’l-âhir 1293 (18 Temmuz 1876) tarihli kayıtta Çoncik Karyesinden Yakup bin Bilal, kardeĢleri Zekeriya ve Nizam Mehmet’le ortak olan tarlalarını Zekeriya’nın vefatının ardından varislerden ġaban ve Nizam Mehmet, Yakup’tan habersiz Molla Mehmet’te 10000 kuruĢa satmıĢlardır. Yakup kendi hakkı olan 10000 kuruĢu Nizam Mehmet ve ġaban’dan talep etmiĢtir. Mahkeme Nizam Mehmet ve ġaban’a borcun ödenmesini tembih etmiĢtir.275 En düĢük borç miktarı 10 kuruĢ olup Cafer ibn Ahmet’e aittir.276
Yüzlük mecidi altunu borcu olan kiĢi sayısı beĢtir.277
Bir kiĢi ise sim mecidi altunu borçludur.278
Yüzlük mecidi altunu üzerinden en yüksek borç 18 Ramazan 1293 (15 Ekim 1876) tarihli kayıtta Ġsmail Efendi ibn Mahmut, vefat eden Yakup bin Osman’da yirmi adet yüzlük mecidi altunu alacağını oğlu Veysel’den talep etmiĢtir. Veysel’in borcu inkarına rağmen, Ġsmail borcu Ģahitler huzurunda ispat etmiĢtir.279
Borç davalarında tespit ettiğimiz bir diğer konu ise mürur-ı zaman dediğimiz zaman aĢımıdır. Bu durum ile ilgili bir kayıt mevcuttur. 28 Rebîʻ ül-evvel 1293 (23 Nisan 1876) tarihli kayıtta Ğoloz Karyesinden Hatice binti Abdurrahman, Tahir bin Ömer’e 1700 kuruĢa satmıĢ olduğu mülkün parasını almadan vefat etmiĢtir. Hatice’nin oğlu Osman parayı talep etmek yerine 15 sene beklemiĢtir. 15 sene sonra
275 R S ġ, 88/1a. 276 R S ġ, 22/3a. 277
R S ġ, 7/1a, 7/3b, 8/2a, 38/1a, 100/1b.
278
R S ġ, 46/1b.
60
yaptığı talep mahkemece reddedilmiĢtir. Osman’a iddiasıyla Tahir’e müdahaleden men edilmiĢtir.280
Bir kayıtta borca karĢılık tarlanın satıĢının yapıldığını görmekteyiz. 5 Zi-l-hicce 1292 (2 Ocak 1876) tarihli belgede Kale Mahallesinden Ali bin DerviĢ’in vefatının ardından fidanlığı Akile Hatun ve küçük çocuklarına intikal etmiĢtir. Merhumun borcu sebebiyle fidanlık 2930 kuruĢa Hasan Ağa ibn Osman’a satılmıĢtır. Küçük çocukların hissesi ġakir Efendiye verilmiĢtir.281
Bir kayıtta borcun kardeĢine teslim edildiği söylenip davadan çekilme olduğunu görmekteyiz. 25 Cemâziye’l-âhir 1292 (29 Temmuz 1875) tarihli kayıtta RaĢot Karyesinden Ali bin Ġbrahim, ismine kura çıktığında bedel tutması için Mirakaloz Karyesinden Mehmet Ağaya 6250 kuruĢ ve iki yüz adet cihediye beĢliği teslim etmiĢtir. Mehmet Ağa vefat etmiĢ, Ali askere gitmiĢtir. Bunun üzerine Ali bedel tutmadığı iddiasıyla Mehmet Ağanın oğlu Mustafa’ya dava açmıĢtır. Mustafa durumu inkar etmiĢ, parayı mahkemede hazır bulunan Yunus’a teslim ettiğini söylemiĢtir. Ali bunun üzerine davadan çekilmiĢtir.282
II. ALIM-SATIM ĠġLEMLERĠ