TARIM MAKİNELERİ PROGRAMI
SAMSUN MESLEK YÜKSEK OKULU
TMP112 GENEL BAHÇE BİTKİLERİ
Doç. Dr. Ahmet ÖZTÜRK
Bahçe bitkilerinin ülke
ekonomisindeki yeri ve önemi
Hafta-2
TMP112 GENEL BAHÇE BİTKİLERİ
BAHÇE BİTKİLERİNİN ÜLKE
EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
Türkiye çok değişik iklim koşullarına sahip olması dolayısıyla pek çok bitki türünün yetişmesine uygun bir ekoloji sunmaktadır.
Bahçe bitkileri yetiştiriciliği iklimin elverişli olması,
denize yakınlık, ulaşımdaki kolaylık gibi nedenlerle
başlangıçta kıyı bölgelerimizde yoğunlaşmıştır.
İç bölgelerde yetiştiriciliğin sınırlı kalmasının
başlıca nedeni, kuraklık ve diğer iklim
şartlarıdır.
Ancak son yıllarda ülkemizde modern yetiştirme yöntemlerinin uygulanması, tarım tekniğinin ilerlemesi, ulaşım imkanlarının artması, büyük şehirlerde yaşayan ve tarımla uğraşmayan yoğun nüfusun beslenmesi açısından bahçe bitkileri yetiştiriciliği kıyı bölgeler yanında iç bölgelerde de artmaya başlamıştır.
Türkiye’de bahçe bitkileri tarımı çok yaygın yapılmasına rağmen gerek üretim gerekse pazarlama açısından istenilen oranda başarı sağlanamadığı için bu tarım kolundan yeterince faydalanamamaktayız. Aslında bahçe bitkileri tarımı diğer tarım kollarına göre gerek sağladığı yüksek gelir ile gerekse ihtiyaç duyduğu yüksek işgücü ve sağladığı istihdam ile hem bu işle uğraşanlar için iş gücü oluşmasına hem de halkın hayat standardının yükselmesine yardımcı olmaktadır.
Tarımda bir üretim dalının o ülkenin ekonomisindeki önemini belirtmek için özellikle,
- bu üretim dalının kapladığı alan,
- bu daldan elde edilen gelirlerin milli gelir içindeki yeri, - bu dal ürünlerinin ülkenin dış ticaretindeki rolü,
- bu dalda geçinen nüfus,
- bu dalın insan beslenmesindeki önemi ve - ülke endüstrisine sağladığı hammaddeler yönünden durumu gibi konuları incelemek gerekmektedir.
Türkiye, içerisinde bulunduğu enlem (35o51’-42o06’) ve boylam (25o40’-44o48’) dereceleri açısından tropik
bahçe bitkileri (kakao, ananas, vb.,) dışında tüm meyve, sebze ve asma türleri yönünden dünyada son derece elverişli bölgelerden birini oluşturmaktadır.
Ülkemizde, bazı olağanüstü şartlar isteyen türler (tropik iklim) dışında bahçe bitkilerinin büyük bir çoğunluğu yetiştirilebilmektedir.
Toplam tarım alanları içerisinde bahçe bitkilerine ayrılan pay 2000 yılında %12.6 iken yıllar içerisinde giderek artmış ve 2016 yılında %17.4’e, 2017 yılında
%17.8’e 2018’de %18.3’e, 2019 yılında %18.7’ye ulaşmıştır.
Kullanım Şekli 2018 Alanı (da)
2019 Alanı (da) Tahıllar ve Diğer Bitkiler 154.214.967 153.873.226
Nadas 35.127.733 33.873.817
Meyveler, İçecek ve
Baharat Bitkileri 34.569.095 35.250.703 Sebze Yetiştiriciliği 7.836.320 7.899.063
Süs Bitkileri 51.744,3 52.429,2
Toplam 232.265.558,0 230.949.238,2
Türkiye Tarım Alanlarının Kullanımı
TÜİK, 2019
BAHÇE BİTKİLERİNİN TARIM ALANLARI İÇERİSİNDE KAPLADIĞI ALAN (1000 ha)
Yıllar
TOPLAM BAHÇE
BİTKİLERİNİN ORANI (%)
GENEL BAHÇE
BİTKİLERİ
2000 26.379 3.346 12.6
2005 26.607 3.582 13.4
2010 24.394 3.685 15.1
2015
23.934 4.097 17,1
2016
23.763 4.138 17,4
2017
23.385 4.151 17,8
2018
23.265 4.245 18.3
2019
23.095 5.243 18.7
23.1
- 2019 yılı verilerine göre Türkiye’de bitkisel üretime
ayrılan alanların %66.6’sı tarla bitkilerine, %14.6’sı nadas alanlarına, %18.7’side bahçe bitkilerine ayrılmıştır.
- Bahçe bitkileri yetiştiriciliği iklimin elverişli olması, denize yakınlık, ulaşımdaki kolaylık gibi nedenlerle
başlangıçta kıyı bölgelerimizde yoğunlaşmıştır.
3.525.070 789.906
TÜİK 2020
Toplam ekilebilir alan içerisinde tarla bitkilerine ayrılan alan her zaman daha önemli bir yer tutmaktadır.
Bunun en önemli nedenleri bahçe bitkileri üretim dalının yetiştirme özellikleri ve
özellikle çok yıllık türlerde bahçe kuruluşunda karşılaşılan güçlüklerdir.
Bahçe bitkilerinin özel yetiştirilme koşulları
isteyen bir dal olmasının yanında, bu tesislerin
kurulması için yüksek sermayeye gereksinim
duyulması ve kurulan tesislerin uzun ömürlü
olması, üretim alanlarının fazla genişlemesini
engellemektedir.
13
YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ MEYVE TÜRLERİ
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (TON)
MEYVE VEREN MEYVE
VERMEYEN
Elma 64.558.375 14.826.378 3.618.752
Armut 11.554.435 2.798.254 530.723
Ayva 3.427.878 804.164 180.542
Yenidünya 245.700 48.917 4.790
Muşmula 264.380 19.260 16.170
Trabzonhurması 1.087.132 475.998 51.317
Toplam 81.137.900 18.972.971 4.402.294
TUİK, 2019
ÜLKEMİZ BAHÇE BİTKİLERİ ÜRETİMİNİN TÜR BAZINDA DAĞILIMI
SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE TÜRLERİ TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (TON) MEYVE VEREN MEYVE VERMEYEN
Şeftali 14.778.577 2.817.021 685.973
Nektarin 2.694.984 1.092.567 144.604
Erik 8.589.387 1.810.538 317.946
Kayısı 17.265.792 3.428.740 846.606
Zerdali 755.384 122.543 17.250
Kiraz 21.114.922 5.917.070 664.224
Vişne 5.792.422 15.14.338 182.165
Kızılcık 686.351 92.786 10.269
İğde 276.258 39.877 4.141
Hünnap 51.094 51.652 960
Zeytin (Sofralık) 48.032.207 10.002.011 415.000
Zeytin (Yağlık) 106.005.008 18.036.904 1.110.000
TOPLAM 226.042.386 44.926.047 4.399.138
SERT KABUKLU MEYVE TÜRLERİ
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (TON) MEYVE
VEREN
MEYVE
VERMEYEN
Fındık 384.935.286 10.001.697 776.046
Ceviz 11.250.526 10.004.317 225.000
Antep Fıstığı 52.060.513 20.983.692 85.000
Badem 9.521.707 6.333.129 150.000
Kestane 2.114.454 451.613 72.655
TOPLAM 459.882.486 47.774.448 1.308.701
TURUNÇGİLLER
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (T0N) MEYVE
VEREN
MEYVE
VERMEYEN
Portakal 12.985.240 865.945 1.700.000 Mandarin 15.182.621 4.158.096 1.400.000
Limon 9.797.735 3.238.003 950.000
Altıntop 1.228.758 42.449 249.185
Turunç 54.483 22.804 2.230
TOPLAM 39.248.837 8.327.297 4.301.415
ÜZÜMSÜ MEYVELER
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (T0N) MEYVE
VEREN
MEYVE
VERMEYEN
Ahududu 0* 0 5.975
Çilek 0 0 486.705
Maviyemiş 0 0 443
Böğürtlen 0 0 2.708
Dut 2.020.915 374.968 69.317
Keçiboynuzu 342.427 58.064 16.256
Nar 13.739.341 2.420.226 559.171
TOPLAM 16.102.683 2.853.258 1.140.575
*: 0 İle gösterilen üzümsü meyveler ağaç formunda yetiştirilmemektedir.
YAPRAĞI YENEN SEBZELER Üretim
Alan (da) Miktar (ton)
Lahana (Beyaz baş) 137.114 567.622
Lahana (Kırmızı Baş) 52.266 192.219
Lahana (Yaprak) 48.502 56.726
Lahana (Bürüksel) 1.574 3.100
Enginar 28.732 39.071
Kereviz (sap) 1.131 2.169
Marul (kıvırcık) 95.303 198.491
Marul (göbekli) 91.439 215.728
Marul (Iceberg) 29.119 85.547
Ispanak 162.589 229.793
Pırasa 75.419 234.052
Pazı 5.360 8.049
Tere 6.576 6.629
Roka 12.389 13.654
Semizotu 2.688 4.931
Maydanoz 75.562 92.954
Dereotu 10.431 8.740
Nane 12.650 16.011
TOPLAM 848.844 1.975.486
19
MEYVESİ YENEN SEBZELER
ÜRETİM (TON)
Alanı (da) Miktarı (ton)
Kavun 721.758 1.777.059
Karpuz 833.657 3.870.515
Balkabağı 36.950 92.319
Kabak (sakız) 96.716 447.830
Kabak (çerezlik) 706.894 50.265
Hıyar (sofralık) 289.287 1.748.157
Hıyar (turşuluk) 70.895 168.488
Patlıcan 193.067 822.659
Bamya 51.557 31.428
Domates (sofralık) 1191.772 8.836.055
Domates (salçalık) 542.442 4.005.935
Biber (Salçalık-Kapya) 372.775 1.234.423
Biber (dolmalık) 122.952 371.918
Biber (sivri) 277.642 902.203
Biber (çarliston) 19.305 117.125
Acur 25.740 43.204
TOPLAM 5.553.409 24.519.583
BAKLAGİL ÜRETİM
Alan (da) Üretim (ton)
Fasülye
453.262 596.074Bezelye
100.305 98.200Bakla
42.526 40.068Börülce
20.407 18.420Barbunya
80.358 89.860TOPLAM
696.858 842.622TÜİK 2019
SOĞAN, YUMRU VE KÖK SEBZELER
ÜRETİM
Alan (da) Miktar (ton)
Sarımsak (kuru+taze) 143.087 126.447
Soğan (kuru+taze) 698.063 2.342.257
Havuç 125.772 663.882
Turp (bayır+kırmızı+beyaz) 64.894 218.816
Şalgam 985 2.388
Kereviz (kök) 9.739 23.323
Kırmızı Pancar 3.883 9.917
TOPLAM 1.046.423 3.387.030
DİĞER SEBZELER
ÜRETİM
Alan (da) Miktar (ton)
Karnabahar 91.032 234.356
Brokoli 41.622 80.920
Kuşkonmaz 499 174
Pepino 22 109
TOPLAM 133.175 315.559
Ülkemizde 2019 yılında toplam 789.603,5 da alanda örtü altı tarımı yapılmakta olup, bu alanın yaklaşık
- % 48’i plastik sera (378.670,5da), - % 28’i alçak tünel (224.400,4 da), - % 10’u cam sera (75.494,7 da) ve
- % 14’ü yüksek tünellerden (111.037,9 da)
oluşmaktadır.
Grup Alt Grup Üretim (ton) Toplam (ton)
Sebzeler
Meyvesi Yenenler 24.519.583
31.040.280
Yaprağı Yenenler 1.975.486
Soğan-Yumru-Kökü Yenenler 3.387.030
Baklagiller 842.622
Diğer Sebzeler 315.559
Meyveler
Üzüm 4.100.000
22.028.453
Turunçgiller 4.301.415
Yumuşak Çekirdekliler 4.402.294
Sert Çekirdekliler 4.399.138
Sert Kabuklular 1.308.701
Çay (yaş) 1.450.000
Üzümsü Meyveler 1.140.575
Muz, Kivi, Avakado, İncir 926.330
Toplam 53.068.733
Çizelge. Türkiye Meyve ve Sebze Üretimi (2019)
Bunu elma 3.618.752 ton, portakal 1.700.000 ton, limon 1.700.000 ton, mandarin 1.400.000 ton, kayısı 846.606 ton, fındık 776.046 ton, şeftali 685.973 ton, kiraz 664.224 ton, nar
559.171 ton, muz 548.323 ton, armut 530.723 ton ve çilek 486.705 ton izlemektedir.
Bu üretimin 31.040.280 tonu (% 58.5) sebze,
22.028.453 tonu (% 41.5) meyve üretimine aittir.
Meyve üretimi içinde ilk sırayı 4.100.000 ton ile üzüm (%18.6) almaktadır.
Sebze üretiminde ise ilk sırayı 12.841.990 ton ile domates alırken bunu karpuz
3.870.515 t, soğan 2.342.257 t, hıyar 1.916.645 t, kavun 1.777.059 t, biber (sivri+dolmalık) 1.274.121 t, patlıcan
822.659 ton, fasulye 596.074 ton ve baş
lahana 567.622 ton ile izlemektedir.
27
Örtüaltı meyve yetiştiriciliği
Örtüaltı Meyve Alan (da) Payı (%)
Üretim (ton)
Payı (%) Alçak Tünel (Çilek) 24.070 21,6 81.608 13,1
Cam Sera (Çilek) 32 0,0 154 0,0
Plastik Sera (Sofralık Üzüm,
Çekirdekli) 475 0,4 1.096 0,2
Plastik Sera (Sofralık Üzüm,
Çekirdeksiz) 27 0,0 88 0,0
Plastik Sera (Muz, vb.,) 57.525 51,7 405.784 65,2
Plastik Sera (Kayısı) 292 0,3 562 0,1
Plastik Sera (Nektarin) 10 0,0 20 0,0
Plastik Sera (Erik) 125 0,1 250 0,0
Plastik Sera (Çilek) 2.241 2,0 10.112 1,6 Yüksek Tünel (Muz, vb.,) 2.569 2,3 19.053 3,1
Yüksek Tünel (Erik) 20 0,0 14 0,0
Yüksek Tünel (Çilek) 23.919 21,5 103.332 16,6
TOPLAM 111.305 622.073
Bahçe bitkilerinin ülke ekonomisindeki önemini gösteren diğer bir gösterge bu dalın milli gelir içindeki payıdır.
• “Milli gelir”, bir ülkenin bir yıl içerisinde çalışarak ürettiği eşya ve kıymetler değerinin tutarıdır.
• Yani bir üretim dalının milli gelir içindeki payı ne kadar büyük olursa, onun ülke ekonomisi yönünden önemi de o derece artar.
Sektörler İhracat (milyon dolar) Değeri % Payı Tarım ve Ormancılık 4.869 3,1
Balıkçılık 456 0,3
Madencilik ve
Taşocakcılığı 2.937 1,9
İmalat Sanayii 147.997 94,3
Diğerleri 627 0,4
GENEL TOPLAM 156.886
Çizelge. Türkiye Dış Ticaretinde Sektörlerin Payları (2019)
Ülkemiz dış ticaretinde tarımın payı oran olarak son yıllarda azalmış gibi görünmekte ise de, yine önemli bir grup olarak ülke ekonomisine önemli katkıda
bulunmaktadır.
Tarım ürünlerinin ihracatımızdaki payı 1990 yılında
%15.5 iken bu oran 2000 yılında % 5.95’e 2010 yılında
%4.32’ye, 2015 yılında %3.97’ye gerilemiştir.
1990 yılında %4.57 olan tarımın ithalatımızdaki payı 200 yılında %3.62; 2010 yılında %3.37; 2015 yılında ise % 3.40 olmuştur.
Üretim rakamlarımızla karşılaştırıldığında ürünlerimizin dış satım değerleri düşüktür.
Dış satımın arttırılabilmesi için taşıma, depolama, standardizasyon ve ambalajlama alanında karşılaşılan sorunların yanında pazar bulma, pazarı koruma konularındaki sorunların da çözümlenmesi gerekmektedir.
Bahçe bitkilerinin insan beslenmesindeki değeri, özellikle vitaminler ve mineral maddelerce zengin olmasından ileri gelmektedir.
Ayrıca sağladıkları kalori açısından ve görünüşleri ile iştah üzerine yaptıkları etkiler bakımından da
çok yararlıdırlar.
Et, peynir ve diğer yüksek enerjili gıdaların sindirimi sırasında ortaya çıkan asitli maddelerin nötralize edilmesini de sağlarlar.
Lifli madde olarak önemleri de özellikle son yıllarda daha iyi anlaşılmıştır.
Bahçe bitkileri, insan vücudunun ihtiyacı olan ve çoğu gıdalarda bulunmayan kalsiyum, fosfor ve demir yönünden önemli besin kaynaklarıdır.
Mineraller (meyve tuzları), meyve ve sebzelere bazik özellik kazandırmaktadır.
Meyve ve sebzeler bu özellikleri ile asitleri nötralize ederek sindirimi kolaylaştırmakta ve kanın asit-baz dengesini korumaktadırlar.
Bahçe bitkileri vitaminler bakımından çok zengin olup, bunlar sağlık açısından mutlaka gereklidirler.
Birçok çeşitleri olup değişik harflerle adlandırılmaktadırlar (A,B,C,D,E gibi).
Vitaminlerden A, D ve E vitaminleri yağda eriyen
vitaminlerdir ve vücutta depo edilirler.
Diğer vitaminler suda eriyen vitaminlerdir (B, C) ve vücutta uzun süre
depolanamadıklarından günlük gıdalarla alınmaları gerekir.
Genel olarak, yaş meyve ve sebzelerin besin maddelerince fakir oldukları söylenmekte ise de bunlar arasında besin değeri çok yüksek olanlar (örneğin muz ve incir
karbonhidratlarca, zeytin ve avokado yağca ve mantar proteince zengin) da yer almaktadır.
Meyve ve sebzeler insan vücudunun su
ihtiyacını da dolaylı yollardan sağlamaktadırlar.
Taze meyve ve sebzelerin ağırlıklarının %65-
95’i sudur.
Büyüme ve görme ile ilgili önemli bir vitamindir.
Eksikliğinde görme bozuklukları
meydana gelir.
Kalp sağlığı ve sinir sistemi için önemlidir.
Noksanlığında beriberi hastalığı
(Beriberi B
1vitamini eksikliğine bağlı
bir sinir
sistemi hastalığıdır.)
görülür.
Kan dolaşımına ve diş etlerinin
kuvvetlenmesine yardımcı olur.
Noksanlığında diş eti kanaması (skorbit)
hastalığı görülür.
Kemiklerin iyi gelişmesine yardımcı olur.
Noksanlığında kemik
hastalığı (raşitizm) görülür.
En çok balık yağında, yumurta ve süt’te bulunur.
