BAHÇE BİTKİLERİ BÖLÜMÜ ZİRAAT FAKÜLTESİ
BBB202-BAHÇE BİTKİLERİ
Doç. Dr. Bülent KÖSE
Bahçe Bitkilerinin Ülke
Ekonomisindeki Yeri ve Önemi
Hafta-2
BBB201-BAHÇE BİTKİLERİ
Bahçe bitkilerinin ülke ekonomisindeki yeri ve önemi
Türkiye çok değişik iklim koşullarına sahip olması dolayısıyla pek çok bitki türünün yetişmesine uygun bir ekoloji sunmaktadır.
Bahçe bitkileri yetiştiriciliği iklimin elverişli olması,
denize yakınlık, ulaşımdaki kolaylık gibi nedenlerle
başlangıçta kıyı bölgelerimizde yoğunlaşmıştır. İç bölgelerde yetiştiriciliğin sınırlı kalmasının başlıca
3
Ancak son yıllarda ülkemizde modern yetiştirme yöntemlerinin uygulanması, tarım tekniğinin ilerlemesi, ulaşım imkanlarının artması, büyük şehirlerde yaşayan ve tarımla uğraşmayan yoğun nüfusun beslenmesi açısından bahçe bitkileri yetiştiriciliği kıyı bölgeler yanında iç bölgelerde de artmaya başlamıştır.
Türkiye’de bahçe bitkileri tarımı çok yaygın yapılmasına rağmen gerek üretim gerekse pazarlama açısından istenilen oranda başarı sağlanamadığı için bu tarım kolundan yeterince faydalanamamaktayız. Aslında bahçe bitkileri tarımı diğer tarım kollarına göre gerek sağladığı yüksek gelir ile gerekse ihtiyaç duyduğu yüksek işgücü ve sağladığı istihdam ile hem bu işle uğraşanlar için iş gücü oluşmasına hemde halkın hayat
Tarımda bir üretim dalının o ülkenin ekonomisindeki önemini belirtmek için özellikle,
- bu üretim dalının kapladığı alan,
- bu daldan elde edilen gelirlerin milli gelir içindeki yeri, - bu dal ürünlerinin ülkenin dış ticaretindeki rolü,
- bu dalda geçinen nüfus,
- bu dalın insan beslenmesindeki önemi ve - ülke endüstrisine sağladığı hammaddeler yönünden durumu gibi konuları incelemek gerekmektedir.
5
Türkiye, içerisinde bulunduğu enlem (35o51’-42o06’) ve boylam (25o40’-44o48’) dereceleri açısından tropik
bahçe bitkileri (kakao, ananas, vb.,) dışında tüm meyve, sebze ve asma türleri yönünden dünyada son derece elverişli bölgelerden birini oluşturmaktadır.
Ülkemizde, bazı olağanüstü şartlar isteyen türler (tropik iklim) dışında bahçe bitkilerinin büyük bir çoğunluğu yetiştirilebilmektedir.
Toplam tarım alanları içerisinde bahçe bitkilerine ayrılan pay 2000 yılında %12.6 iken yıllar içerisinde giderek artmış ve 2016 yılında %17.4’e, 2017 yılında
%17.8’e ulaşmıştır.
7
Kullanım Şekli 2016 Alanı (da)
2017 Alanı (da) Tahıllar ve Diğer Bitkiler 155 743 717 155 363 201
Nadas 40 499 984 36 974 137
Meyveler, İçecek ve
Baharat Bitkileri 33 292 166 33 481 004 Sebze Yetiştiriciliği 8 041 419 7 982 650
Süs Bitkileri 48 438 49 935
Toplam 237 625 723.9 233 850 926.5 Çizelge. Türkiye Tarım Alanlarının Kullanımı
9
BAHÇE BİTKİLERİNİN TARIM ALANLARI İÇERİSİNDE KAPLADIĞI ALAN (1000 ha)
Yıllar
TOPLAM BAHÇE
BİTKİLERİNİN ORANI (%)
GENEL BAHÇE
BİTKİLERİ
2000 26.379 3.346 12.6
2005 26.607 3.582 13.4
2010 24.394 3.685 15.1
2013 23.805 4.045 16.9
2014 23.943 4.046 16.9
2015
23.934 4.097 17,1
2016
23.763 4.138 17,4
2017
23.385 4.151 17,8
23.3
- 2017 yılı verilerine göre Türkiye’de bitkisel üretime ayrılan alanların %66.4’ü tarla bitkilerine, %15.8’i nadas alanlarına, %17.8’ide bahçe bitkilerine ayrılmıştır.
- Bahçe bitkileri yetiştiriciliği iklimin elverişli olması, denize yakınlık, ulaşımdaki kolaylık gibi nedenlerle
başlangıçta kıyı bölgelerimizde yoğunlaşmıştır.
11
3.348.100 798.265
TÜİK 2018
Toplam ekilebilir alan içerisinde tarla bitkilerine ayrılan alan her zaman daha önemli bir yer tutmaktadır.
Bunun en önemli nedenleri bahçe bitkileri üretim dalının yetiştirme özellikleri ve
özellikle çok yıllık türlerde bahçe kuruluşunda karşılaşılan güçlüklerdir.
Bahçe bitkilerinin özel yetiştirilme koşulları
isteyen bir dal olmasının yanında, bu tesislerin
kurulması için yüksek sermayeye gereksinim
duyulması ve kurulan tesislerin uzun ömürlü
olması, üretim alanlarının fazla genişlemesini
engellemektedir.
13
Grup Alt Grup Üretim (ton) Toplam
(ton)
Sebzeler
Meyvesi Yenenler 23.354.727
29.583.070
Yaprağı Yenenler 1.888.423
Soğan-Yumru-Kökü Yenenler 3.188.641
Baklagiller 884.798
Diğer Sebzeler 266.481
Meyveler
Üzüm 4.200.000
23.965.877
Turunçgiller 4.769.729
Yumuşak Çekirdekliler 3.766.785 Sert Çekirdekliler 4.994.726
Zeytin 2.100.000
Sert Kabuklular 1.115.904
Çay (yaş) 1.300.000
Üzümsü Meyveler 985.109
Muz, Kivi, Avakado, İncir 733.627
Toplam 53.548.947 Çizelge. Türkiye Meyve ve Sebze Üretimi (2017)
Ülkemizde toplam 649 118 da alanda örtü altı tarımı yapılmakta olup, bu alanın yaklaşık
- % 46’sı plastik sera (298 651 da), - % 24’ü alçak tünel (156 720 da), - % 12’si cam sera (80 976 da) ve
- % 17’si yüksek tünellerden (112 771 da)
oluşmaktadır.
15
YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ MEYVE TÜRLERİ
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (TON) MEYVE VEREN MEYVE
VERMEYEN
Elma 55.771.140 18.951.942 3.032.164
Armut 11.264.944 2.686.646 503.004
Ayva 3.383.649 622.504 174.038
Yenidünya 261.700 24.273 15.184
Muşmula 236.196 39.926 4.352
Trabzonhurması 883.449 303.467 38.043
TUİK, 2017
ÜLKEMİZ BAHÇE BİTKİLERİ ÜRETİMİNİN TÜR BAZINDA DAĞILIMI
SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE TÜRLERİ
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (TON) MEYVE VEREN MEYVE VERMEYEN
Şeftali + Nektarin 17.063.737 3.575.447 771.459
Erik 8.387.532 1.749.979 291.934
Kayısı 15.949.383 2.619.121 985.000
Zerdali 880.218 127.082 21.653
Kiraz 21.587.185 6.332.426 627.132
Vişne 5.616.827 2.053.048 181.874
Kızılcık 699.422 95.468 10.012
İğde 300.484 38.439 4.460
Zeytin (Sofralık +
17
SERT KABUKLU MEYVE TÜRLERİ
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (TON) MEYVE
VEREN
MEYVE
VERMEYEN
Fındık 362.255.392 7.775.449 675.000
Ceviz 8.766.811 7.894.728 210.000
Antep Fıstığı 47.765.596 19.460.186 78.000
Badem 6.810.165 5.098.562 90.000
Kestane 1.978.762 377.234 62.904
TURUNÇGİLLER
TÜRLER
AĞAÇ SAYISI (ADET)
ÜRETİM (T0N) MEYVE
VEREN
MEYVE
VERMEYEN
Portakal 9.975.651 593.794 1.519.721 Mandarin 14.211.128 3.522.031 1.550.469
Limon 8.312.417 2.018.623 1.007.133
Altıntop 1.298.108 63.682 260.000
Turunç 54.657 22.570 2.124
19
YAPRAĞI YENEN SEBZELER Üretim (ton)
2016 2017
Lahana (baş) 711.802 709.112
Lahana (yaprak) 71.018 66.605
Enginar 36.368 38.431
Kereviz (sap+ kök) 21.094 23.465
Marul (göbekli+kıvırcık) 478.442 490.423
Ispanak 211.999 222.177
Pırasa 227.172 208.239
Pazı 5.881 7.770
Tere 6.985 5.993
Roka 10.185 9.334
Semizotu 5.819 5.149
Maydanoz 58.190 80.304
21
MEYVESİ YENEN SEBZELER
ÜRETİM (TON)
2016 2017
Kavun
1.854.356 1.813.422
Karpuz
3.928.892 4.011.313
Balkabağı
96.268 89.737
Kabak (sakız)
351.550 449.561
Hıyar (sofralık+turşuluk)
1.811.681 1.827.782
Patlıcan
854.049 883.917
Bamya
29.529 28.536
Domates (sofralı+salçalık)
12.600.000 12.750.000
Biber (sivri+çarliston)
1.082.357 1.079.555
Biber (dolmalık)
418.435 420.904
Acur
41.863
BAKLAGİL ÜRETİM (TON)
2016 2017
Fasülye 638.532 630.347
Bezelye 112.643 107.124
Bakla 35.081 37.511
Börülce 18.108 17.414
Barbunya 88.362 92.402
TÜİK 2018
23
SOĞAN, YUMRU VE KÖK SEBZELER
ÜRETİM (TON)
2016 2017
Sarımsak (kuru+taze) 135.148 148.133 Soğan (kuru+taze) 2.255.060 2.270.506
Havuç 554.736 569.533
Turp (bayır+kırmızı+beyaz) 199.258 198.701
Şalgam 1.651 1.768
Yerelması 900
DİĞER SEBZELER
Karnabahar
195.248
199.710Brokoli
55.082
66.105Kuşkonmaz
145
178Pepino 488
Bunu elma 3.032.164 ton, portakal 1.519.721 ton, mandarin 1.550.469 ton, limon 1.007.133 ton, kayısı 985.000 ton, fındık 675.000 ton, kiraz 627.132 ton, armut 503.004 ton, nar 502.606 ton ve çilek 400.167.000 ton
izlemektedir.
Bu üretimin 29.583.070 tonu (% 55.2) sebze, 23.965.880 tonu (%44.8) meyve üretimine aittir.
Meyve üretimi içinde ilk sırayı 4.200.000 ton ile üzüm (%17.5) almaktadır.
25
Sebze üretiminde ise ilk sırayı 12.750.000 ton ile domates alırken bunu karpuz
4.011.313 t, soğan 2.270.506 t, hıyar 1.827.782 t, kavun 1.813.422 t, biber (sivri+dolmalık) 1.079.555 t, patlıcan
883.917 ton, baş lahana 709.112 ton ve
fasulye 630.347 ton ile izlemektedir.
Grup adı Ürün adı Alan(Dekar) Üretim(Ton) Örtü Altı
(Alçak Tünel) Çilek 11.679 40.090
Örtü Altı
(Cam Sera) Çilek 173 706
Örtü Altı
(Plastik Sera)
Çilek 1.727 7.040
Muz 46.449 312.247
Kayısı 371 794
Şeftali (Nektarin) 54 60
Üzüm (Sofralık-
Çekirdekli) 368 958
Üzüm (Sofralık-
Çekirdeksiz) 5 6
Erik 125 150
Örtü Altı
(Yüksek Tünel) Çilek 27.963 106.425
Muz 74 382
Örtüaltı meyve yetiştiriciliği
Bahçe bitkilerinin ülke ekonomisindeki önemini gösteren diğer bir gösterge bu dalın milli gelir içindeki payıdır.
• “Milli gelir”, bir ülkenin bir yıl içerisinde çalışarak ürettiği eşya ve kıymetler değerinin tutarıdır.
• Yani bir üretim dalının milli gelir içindeki payı ne kadar büyük olursa, onun ülke ekonomisi yönünden önemi de o derece artar.
27
Sektörler İhracat Değeri (1000 $)
% Payı
İmalat Sanayi 134 481 508 93.40
Maden Ürünleri 2 798 766 1.94
Tarım Ürünleri 5 760 677 4.00
Balıkçılık 368 476 0.26
Elektrik, Gaz, Su ve Diğer Faaliyetler 73 861 0.05 Toptan ve Parekende Ticaret 445 572 0.31
Gayrimenkul, Kiralama, ve İş Faaliyetleri 1 967 0.001 Diğer Sosyal, Toplumsal Hizmetler 4 145 0.003
Toplam 143 934 972 100
Çizelge. Türkiye Dış Ticaretinde Sektörlerin Payları (2015)
29
31
33
Üretim rakamlarımızla karşılaştırıldığında ürünlerimizin dış satım değerleri düşüktür.
Dış satımın arttırılabilmesi için taşıma, depolama, standardizasyon ve ambalajlama alanında karşılaşılan sorunların yanında pazar bulma, pazarı koruma konularındaki sorunların da çözümlenmesi gerekmektedir.
35
Bahçe bitkilerinin insan beslenmesindeki değeri, özellikle vitaminler ve mineral maddelerce zengin olmasından ileri gelmektedir.
Ayrıca sağladıkları kalori açısından ve görünüşleri ile iştah üzerine yaptıkları etkiler bakımından da
çok yararlıdırlar.
Et, peynir ve diğer yüksek enerjili gıdaların sindirimi sırasında ortaya çıkan asitli maddelerin nötralize edilmesini de sağlarlar.
Lifli madde olarak önemleri de özellikle son yıllarda daha iyi anlaşılmıştır.
Bahçe bitkileri, insan vücudunun ihtiyacı olan ve çoğu gıdalarda bulunmayan kalsiyum, fosfor ve demir yönünden önemli besin kaynaklarıdır.
Mineraller (meyve tuzları), meyve ve sebzelere bazik özellik kazandırmaktadır.
Meyve ve sebzeler bu özellikleri ile asitleri nötralize ederek sindirimi kolaylaştırmakta ve kanın asit-baz dengesini korumaktadırlar.
Bahçe bitkileri vitaminler bakımından çok zengin olup, bunlar sağlık açısından mutlaka gereklidirler.
Birçok çeşitleri olup değişik harflerle adlandırılmaktadırlar (A,B,C,D,E gibi).
37
Vitaminlerden A, D ve E vitaminleri yağda eriyen
vitaminlerdir ve vücutta depo edilirler.
Diğer vitaminler suda eriyen vitaminlerdir (B, C) ve vücutta uzun süre
depolanamadıklarından günlük gıdalarla alınmaları gerekir.
Genel olarak, yaş meyve ve sebzelerin besin maddelerince fakir oldukları söylenmekte ise de bunlar arasında besin değeri çok yüksek olanlar (örneğin muz ve incir
karbonhidratlarca, zeytin ve avokado yağca ve mantar proteince zengin) da yer almaktadır.
Meyve ve sebzeler insan vücudunun su
ihtiyacını da dolaylı yollardan sağlamaktadırlar.
Taze meyve ve sebzelerin ağırlıklarının %65- 95’i sudur.
39
Büyüme ve görme ile ilgili önemli bir vitamindir.
Eksikliğinde görme bozuklukları
meydana gelir.
Kalp sağlığı ve sinir sistemi için önemlidir.
Noksanlığında beriberi hastalığı
(Beriberi B
1vitamini eksikliğine bağlı
bir sinir
sistemi hastalığıdır.) görülür.
41
Kan dolaşımına ve diş etlerinin
kuvvetlenmesine yardımcı olur.
Noksanlığında diş eti kanaması (skorbit)
hastalığı görülür.
Kemiklerin iyi gelişmesine yardımcı olur.
Noksanlığında kemik
hastalığı (raşitizm) görülür.
En çok balık yağında, yumurta ve süt’te bulunur.
43
Sinir ve kas sisteminin iyi çalışmasına yardımcı olur.
Noksanlığında kısırlık
meydana gelebilir.
Endüstri kollarıyla ilişkisi
Bahçe bitkileri, birçok tarım endüstrisinin hammaddesini sağladıkları gibi, diğer bazı endüstri kollarını da besleyebilmektedir.
Bu endüstri kolları arasında en önemlileri; meyve suyu endüstrisi, şekerleme endüstrisi, her türlü pasta endüstrisi, alkollü içecekler endüstrisi, kurutma endüstrisi, derin dondurma endüstrisi, derin dondurarak kurutma endüstrisi, kereste endüstrisi, kağıt endüstrisi, yakacak endüstrisi, vb. gibidir.
Bahçe bitkileri ayrıca ülke topraklarının korunması ve güzelleştirilmesinde, yeşilliğin korunmasında ve insan psikolojisini olumlu yönde etkilemekte çok yararlıdır.
45
