243
• Bir enerji çeflididir.
• Teknolojide yayg›n bir kullan›m alan›na sahiptir.
• Maddelerle etkileflir.
• Bofllukta yay›l›r.
• Maddesel ortamlarda zor yay›l›r.
• Yans›ma kanunlar› çerçevesinde yans›r.
• Ayna gibi düz yüzeylerden düzgün, duvar gibi pürüzlü yüzeylerden ise dağ›n›k yans›r.
• Ayn› ortamda doğrusal olarak yay›l›r ve karfl›laflt›ğ› cisim taraf›ndan yans›t›labilir,
geçirilebilir ve soğurabilir.
• Düz, çukur ve tümsek aynalarda farkl› biçimlerde yans›t›lır.
IfiIK IfiIK
SES SES
• Her yönde dalgalar hâlinde yay›l›r.
• Bofllukta yay›lmaz.
• Maddesel ortamlarda yay›l›r.
• Çarpt›ğ› cismin yap›s›na göre farkl› oranlarda yans›yabilir, iletilebilir ve soğurulabilir.
• Maden yataklar›n›n yerini tespit etme, deprem faylar›n› belirleme, deniz derinliğini ölçmek gibi pek
çok alanda yans›ma özelliği sayesinde kullan›l›r.
243
Ünitemizi Özetleyelim
Ünitemizi Özetleyelim
Sonar ile Balık Avı
Balıkçı Cevdet, Sinop’un Gerze ilçesi sahilinden 40 mil açıkta teknesinde oturmakta ve balık aramaktadır. Henüz ağlarını teknesinden aşağıya sarkıtmamıştır. Sadece önündeki sonar ekranına bakarak denizin yüzlerce metre altını taramaktadır. Sonar ad› verilen cihaz, ses dalgaları kullanarak suyun altındaki cisimlerin yerini ve derinliğini ölçmekte kullanılır.
Balıkçı Cevdet’in sonar cihazı, teknenin altındaki suya ses dalgası gönderir. Cihazda sürekli “bib...bib...bib” sesi duyulur. Bu ses denizin dibini belirtir. Eğer bu ses dalgası bir balık sürüsüne çarparsa geri yansır. Balıklar sonar ekranında, tekne ile denizin dibi arasında şerit şeklinde görünür. Balıkların ne kadar uzakta olduğu, sonar cihazının gönderdiği ses dalgalarının yansıyarak tekneye ulaşma süresine göre hesaplanır.
Balıkçı Cevdet artık iyi bir av yakalamak için ağlarının ne kadar aşağıda olması gerektiğini bilir. Sonarın kullanılması balıkçıların işini çok kolaylaştırır. Çünkü bu sayede büyük balık sürülerinin yeri, kolay ve çabuk bulunabilmektedir.
Aşağıdaki resim yunusların yiyeceklerinin yerlerini nas›l tespit ettiklerini göstermektedir. Yunus kesik kesik fısıltı şeklinde bir ses ç›kar›r. Bu ses suda ilerler ve bir bal›k sürüsüne çarpar. Bu balık sürüsünden yansıyan ses tekrar yunusa döner. Böylece yunus, ç›kard›ğ› sesin kendisine dönme süresinden bal›k sürüsünün yerini tespit eder.
Hayat›m›z›n Neresinde?
Hayat›m›z›n Neresinde?
245 245 Bazı Hayvanlar Doğal Bir Yetenek Olarak Yankıyı Kullanır
Yarasalar gece avlan›r ve onlar›n görme duyuları zayıftır. Bu memeli hayvanlar karanlık
ortamlarda yiyeceklerini bulmak zorundadır. Yarasalar uçarken insanların duyamayacaklar› sesler çıkarır.
Bu sesler çevredeki maddeler tarafından yansıtılır.
Böylece yarasalar yansıyan seslerden yararlanarak avın›n yerini tespit eder.
Sesten T›p Alan›nda da Yararlan›l›r
Doktorlar ultrason ad› verilen cihaz ile iç organlar›m›z›n görüntüsünü ekrana aktar›rlar.
Bu görüntülerin oluflabilmesi için ilgili organa iflitemediğimiz ses dalgalar› gönderilir. Gönderilen ses dalgalar› iç organlar tarafından yans›t›l›r. Yans›t›lan ses dalgas›
bilgisayarda anlaml› bir görüntüye dönüfltürülür. Bilgisayar ekran›ndaki görüntüleri yorumlayan doktorlar ilgili iç organ›n hastal›kl› olup olmad›ğ›na karar verirler. Ayr›ca, ultrason cihaz›yla anne karn›ndaki bebeğin geliflimi takip edilebilir. Kullan›lan ses dalgaları zararsız olduklarından hamileliğin her aflamas›nda ultrasonla görüntülemeden yararlan›labilir.
Elefltirel Düflünme
• Denizalt›lar sonar cihaz›n› hangi amaçla kullan›rlar?
• Ses dalgalar› madenlerin ve yer alt› sular›n›n tespitinde nas›l kullan›l›rlar?
Bir vadide gözleriniz kapalı bağırdığınızı varsayın. Sesin yansıması etrafınızdaki bölge hakkında size nasıl bir bilgi verir? Yankıyı duyma zamanınız bölgeyi tanımanızda etkili midir? Bu durum birçok hayvanın yank›y› kullanarak gözlerini kullanmadan çevrelerini alg›lamalar›na örnektir.
Hiç “Duyulmayan Ses” diye bir şey duymuş muydunuz? Bu kavram insanların duyamadığı sesler için kullanılır. ‹nsanların duyamadığı sesleri bazı hayvanlar duyabilir. Birçok hayvan bu sesler sayesinde iletiflim kurar ve avlan›r. Örneğin filler farklı seslerle iletişim kurar. Bu hayvanlar bir tehlikeyle karşılaştıklarında boru sesi çıkarır. Ç›kard›klar› bu sesi insanlar duyabilir; ancak anne fillerin kaybolan yavrular›n› bulmak ve erkek fillerin de diğer erkek filleri uzaklaştırmak için ç›kard›klar›
sesleri insanlar duyamaz.
Henüz doğmam›fl bir bebeğin ultrason ekran›ndaki görüntüsü
Aşağıdaki cümlelerden hangilerinin doğru (D), hangilerinin yanlış (Y) olduğunu belirleyelim. Yanlış olduğunu düşündüğümüz cümlelerin doğrularını defterimize yazalım.
1. Kendiliğinden ışık yayan cisimlere aydınlatılmış cisim denir.
2. Ay, aydınlatılmış bir cisimdir.
3. Işık, aynı ortamda doğrusal yolla yayılır.
4. Ses boşlukta yayılabilir.
5. Ses maddenin olduğu ortamlarda yayılmaz.
6. Düz aynada görüntünün boyu cismin boyundan küçüktür.
7. Ses, yünlü ve pamuklu kumafllarda ahflap cisimlere göre daha iyi soğurulur.
8. Periskoplar tümsek aynalardan yararlanılarak yapılır.
9. Denizlerin derinliklerini belirlemede ses dalgalarından yararlanılır.
10. Düz yüzeyler sesi, pürüzlü yüzeylere göre daha iyi soğurur.
Aflağ›daki cümlelerde daire içine al›nm›fl harflerin bulunduğu yerleri kutu içindeki uygun sözcüklerle/ifadelerle tamamlayarak bu cümleleri defterimize yazal›m.
1. Işığın bir cisme çarptıktan sonra geldiği ortama geri dönmesine ... denir.
2. Bir kaynakta üretilen ses ... hâlinde yayılır.
3. Çukur aynada ışığın toplandığı noktaya ... denir.
4. Sert ve düz bir yüzeye çarpan ses dalgaları ... uğrar.
5. Ses dalgalarının katı yüzeylerden yansımasına ... denir.
6. Işık ... yüzeylerden düzgün yansır.
7. Çukur aynaya ... da denir.
8. Doktorlar ... ad› verilen cihaz ile vücudumuzun iç organlar›m›z›n görüntüsünü ekrana aktarabilir.
9. Düzlem aynaya gelme açısı 30o olan bir ışık ışınının yansıma açısı ... dır.
10. Ses maddesel bir ortamda oluşturulan ... ile meydana getirilir.
A
B
Aflağ›da verilen sorularda doğru seçeneği defterimize yazal›m.
1. Düzlem bir aynaya baktığımızda görüntümüzü nerede görürüz?
A) Aynanın arkasında B) Aynanın önünde C) Aynanın içinde D) Aynanın üstünde
2. Denizaltılar deniz zeminini ya da diğer gemilerin yerlerini tespit etmek amac›yla hangi cihaz› kullan›r?
A) Teleskop B) Periskop C) Ultrason D) Sonar
C
Ders Kitab› Ünite Sonu Değerlendirme Sorular›
yank›, pürüzsüz, yans›ma, dalgalar, yans›ma aç›s›, odak noktas›, 30o, dev aynas›, titreflim, ultrason, yans›ma, pürüzlü
a
b c
ç d e
f g
h
›
247 3. Düzlem bir aynanın 1 m önünde durduğumuzda görüntümüz bizden ne kadar uzakta
oluşur?
A) 1 m B) 2 m
C) 1 m’nin altında D) 2 m’den uzakta
4. Tümsek aynanın verdiği görüntünün özellikleri hangi seçenekte doğru verilmiştir?
A) Düz, küçük B) Ters, küçük C) Düz, büyük D) Ters, büyük
5. Ifl›ğ›n hangi özelliği sonucunda aynalarda görüntü oluflur?
A) Ifl›ğ›n bir enerji çeflidi olmas›
B) Ifl›ğ›n camdan geçmesi C) Ifl›ğ›n düzgün yans›mas›
D) Ifl›ğ›n dağ›n›k yans›mas›
6. Ses dalgaları aşağıdaki ortamların hangisinde daha süratli yayılır?
A) Deniz suyu B) Hava C) Alüminyum tel D) Nehir suyu 7. Paralel ışık ışınları türü bilinmeyen bir ayna
tarafından şekildeki gibi yansıtıldığına göre bu ayna aşağıdakilerden hangisidir ?
A) Düz ayna B) Dikiz aynas›
C) Çukur ayna D) Tümsek ayna
8.
I. Ses maddesel ortamlarda yayılır.
II. Ses titreşimin bir sonucudur.
III. Ses bir enerji çeşididir.
Yukarıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) I, II ve III B) I ve II C) II ve III D) I ve III 9. Hangi yüzeyler sesi daha fazla yans›t›r?
A) Sert ve pürüzlü yüzeyler B) Sert ve pürüzsüz yüzeyler C) Yumuflak ve pürüzlü yüzeyler D) Yumuflak ve sert yüzeyler
Aşağıdaki soruları defterimize cevaplayal›m.
1. Gözenekli maddeler ses dalgalarını niçin daha iyi soğururlar?
2. Doktorlar stetoskop ile organların sesini nasıl duyabilirler?
3. Yanan bir mumu hoparlörün önüne yerleştirelim.
Oluşan alevi izleyelim. Neden alev hareket etmektedir?
4. Havaalanlar›nda ya da ifl makinalar› ile çal›flan iflçiler neden kulak koruyucusu takmal›d›r?
5. Sonar cihaz› su alt›ndaki cisimlerin yerini nas›l tespit eder?
D
247
