Ç u b u k b a r a j ı . - Ankara.
Nafia Bakanlığı Sular U. M. Fen Heyeti.
( Nafia Bakanlığı neşriyatından alınmıştır. )
Çubuk barajı için Ankaranm 12 kilometre şimalinde; es- ki Ankara - Çankırı yolu yanında vadinin kayalık iki burun teşkil eden dar kısmı kabul edilmiştir. Bu mevkide vadi ge- nişliği 250 metre kadardır.
Bu noktaya kadar yağış sahası 700 km2 dir. Bu sahaya düşen yağmur ve kardan mürekkep teressübat miktarı senevi vasati olarak 250 mm. yi bulmaktadır.
Muhtelif senelerin rasadatından alman neticeye göre bir senede vasati olarak Çubuk çayı vasıtasıle sevkolunan su mik- tarı 30 milyon metre mikâp kadardır. Bu miktar asgarî sene- lerde 8 milyondan aşağı düşmemektedir.
Ankara şehir suyunun noksanını telâfi etmek üzere kul- lanılacak baraj suyunun miktarı bir senede 3,5 milyon metre mikâptır.
Bu rakamlara nazaran Çubuk çayı üzerinde tesis edile- cek bir baraj şehrin içme ve kullanma sularını vermek gibi
esas gayesini kâfi bir vüs'atle temin ettiği gibi bu ihtiyacın tat- mininden artakalan miktar ve baraja fazla gelecek mevsimli sularla da ÇubUk çayının etrafındaki arazinin sulanması ka- bil olacaktır.
Esas itibarile baraj gövdesi için su tarafı şakulî ve res'si azami su seviyesi olmak üzere müsellesi makta kabul edilmiş- tir. Su tarafının şakulî alınması her ne kadar bent boş iken mukabil tarafta cüzi cer gerilmeleri husulünü mucip ise de;
bent dolu iken mail cidarlara nazaran gerilmeler daha mü- sait şekilde husul bulduğu gibi dikkat ve itina ile yapılması icap eden bu sathın kalıp işçiliğinin daha mükemmel ve daha kolay teminini icap ettirmiştir.
Yalnız bent başlığında hizmet köprüsü tesisini mümkün kılmak üzere üst kısmı bir münhani ile bent başına doğru ma- il vaziyetten şakulî vaziyete geçirilmiş ve bu suretle başlıkta 4 metre genişliğinde bir kısım temin edilmiştir.
V
275
Baraj plânda nısıf kutru 220 m. olan bir münhani şe- kilde ve mesafe inbisat derzlerini ihtiva edecek şekilde alın- Baraj muvazenet hesapları bent dolu ve boş iken, mevzu- ubahis olabilecek bütün tazyik ihtimalleri gözönünde tutu- larak yapılmıştır.
Barajın temel hafriyatı yapılırken vadi tabanında ilk o- larak 17 metre derinliğinde kayaya tesadüf Edilmiştir. Fakat bu kaya temel için müsait değildir. Bir çok yerlerinde ya ta- mamile çürük ve yumuşak ve yahut ta sağlam kısımlarda (Pe S) piriti ihtiva ediyordu. Piritin mevcudiyeti hava. ve su tesirinde hamızı kibritin husulünü ve bu suretle temel "bsto- nundaki kireçle bilkimya birleşerek betonu tahrip edecek o- lan muzaaf kibritiyet kalsiyum ve alüminyumun husulünü intaç edeceğinden temel için korkulu idi.
Bu cihetler düşünülerek daha derinlere inilmiş vs 20 met- rede bu mahzurlardan salim kaya tabakasına rastlanmıştı. An- cak bu temel tabakası temizlenirken temel çukurunu arzan kesen ve 20 metre derinliğe rağmen pek az sağlam bir kaya kütlesini bile ihtiva etmiyen bir mıntakaya tesadüf edilmiştir.
Yapılan sondajlar buradaki kaya tabakasının çok aşağı derinliklere kadar tahallül ettiğini gösteriyordu. Bu yumu- şak beyaza yakın boz renkte, ince taneli ve tamamile erimiş olarak kaya parçaları arasında bulunan ve kaolin ismi veri- len bu madenin çıkarılması için bu kısımda hafriyat 28 ilâ 32 metreye kadar imtidat ettirildi.
ı.Bu hafriyatı yaparken kenardaki kayaların kaolin çu- kuruna doğru kayması ihtimali düşünülerek biri kaolin çu- kurunun hava tarafında diğeri su tarafında olmak üzere be- tondan iki istinat duvarı yapılmış ve bundan sonra tahallül eden kaya hafriyatına devam edilmiştir.
Temel için meydana çıkarılan bu kayalıklar üzerinde ba- zı yerlerde uzun uzun çatlaklıklar görülüyordu. Bu gibi kı- sımlarda emniyet tesis etmek üzere çimento enjeksiyonları na- zarı itlbare alındı. Buralara burgu çekiçlerile 0.60 ilâ 80 met- re derinliğine kadar delikler açıldı. Bu deliklerin üst tarafla- rına havagazı boruları çimento ile sıvanarak yerleştirildi. Bi- lâhare duvarın betonlanmasını müteakip bü borular vasıta- sile çatlaklıklara çimento şerbeti enjekte edildi.
Bununla beraber bulunan kaya pek iyi cins kaya değil- di. Her ne kadar normal vaziyette temel için müsait bir ze- min teşkil etmekle beraber daha fazla emniyet tesis etmek ve ademi nüfuziyeti temin etmek gayesile bütün temel zeminin üzeri akvazitli bir beton tabakasile setredildi.
Temel üzerinde bazı membalara da tesadüf edildi. Bun- lar da bir kaptaj' dahiline alınarak her zaman muayeneleri için bent gövdesi dahilinden yukarı yükseltildi.
Temel zemini ihzar edilen barajın beton dökme ameli- yesine evvelâ temelin az derin olan su tarafındaki- kısmın- dan başlandı.
Bunun için; kaya sathı su ve tezyikli hava ile yıkanıp süprüldükten ve görülen sathi çatlaklıklar, gevşemiş kaya par- çaları temizlendikten sonra yukarıda söylenilen akvazitli be- ton muhafaza tabakası dökülmeğe başlandı. Bu beton 375 do- zajlı idi. İçine gerek betonun kesafetini arttırmak ve gerekse mukavemetini tezyit etmek maksadile akvazit ilâve edilmişti.
Kaolin çukurunun bazı yerlerinde iyi cins kayaya tesadüf edildi ise de teçanüsü temin etmek üzere bu beton tabaka bü- tün temel zemini üzerine ayni terkipte olarak teşmil edildi.
Bu akvazit maddesi ve dozajın yüksekliği betonun tec- rit kabiliyetini arttırmış ve bu suretle suyun hem betona ve
hem de dağılmağa kabiliyetli olan kayaya nüf tirmiştir.
Bundan sonra betonlama ameliyesine geçi miyet itibarile kullanılan beton 216 dojazlıdır.
fi derecede salâbeti haiz ve tesiratı havaiyeye elde edilmiş ve fakat suyun sızması tamamile m mıyacaktı. Keza böyle bir beton suyun kimyevi şı da kâfi derecede mukavemetli olamıyacaktı.
hazalarla suyun gerek sızmasını ve gerekse ifa ratı kimyeviyeyi menetmek üzere duvarın metre genişliğinde bir muhafaza betonu vücı tir. Bu betonun terkibi; bir metre mikâbı betonİı mento ve ayrıca Almanyada Rhein den geti Trass dan ibarettir.
Burada Trasın faidesi; suyun nüfuziyetin i tasallübü ağırlaştırmak, serbest kalan kirecin rarsız bir hale sokmaktır.
Baraj gövdesi su tarafı şakulî olmak üzeı larak inşa edilmiştir. Temelde taban genişliği p inin % 75 şi olarak alınmıştır. Buna i bakasındaki genişlik bent kornişinden 44 metre metre kadardır. Kaolin çukurunda baraj derinli] i Yukardaki nisbeti devam ettirsek burada duvar nişlikte inşa etmek mecburiyeti hâsıl olacaktı, ihzarı kısmında söylediğimiz veçhile kaolin çuk mek için yapılan müdafaa duvarları arasında metre • kadardı. Bu kısımda duvar kalınlığı 15 noksan kalıyordu. .Hava tarafı müdafaa duvapı teşkil eden kaya tabakası kâfi mukavemeti haiz enaleyh temel 31 metre genişlikte inşa edildiği sıla vasat sülüsün haricine çıktığından bu kısın barajın hareketine karşı bir mukavim kuvvet yecekti. Hulâsa ya baraj temelini 42 metreye il yahut temelin hava tarafı şakuli sathını istinat lam bir zemin bulmak lâzımdı.
;i miştir. Umu- dozapla kâ- ırjukavim beton edilmiş ola- tesiratına kar- İşte bu mülâ- edeceği tesi- I arafına 2 : 3
getirilmiş- la 215 kilo çi- :i ilmiş 86 kilo
mümanaat,
;eslrlerini za-
! müsellesî o- ami su irtifa- 'sjsati temel ta- derinlikte, 32
55 metredir.
42 metre ge- ılbuki temelin ırunu hafret- :i mesafe 32
metre kadar arkasını değildi. Bina- takdirde hâ- temel zemini teşkil edemi- lâğ etmek ve ettirecek sağ-
ıci bir I I nu- maksat temin ' ımuşak kaya- 1 üyük müşkü- ,p ettiriyordu, ine kadar in- bir keson in- Bu maksatla müdafaa duvarının
maralı beton blok döküldü. Fakat bu blokla da edilemedi. Çünkü arkası yine tahallül etmiş y dan ibaretti. Temeli böyle blok temdit etmek lâtı mucip oluyor, çok kuvvetli iksa ve işçiliği iı Bunun için I I numaralı blok önüne sağlam zeı mek ve 42 metre temel arzını tamamlamak üzeı dirildi.
Keson; her birinin arzı 3.6 m. den ibaret >lmak ü hücreli inşa edildi. Bu sandığın istinadı için düz bir satıh elde etmek gayesile çukur dahili kaolin taşlarile lolduruldu ' tesviye edildi.Keson, tenvirat, havayi muzayyak, tahtezzemin suları dışarı atma, hafriyatın çıkarılması ve n erdiven terti- batile mükemmel surette teçhiz edilmişti ve du\ arlarının kâfi salâbeti havi olması ve her türlü çatlaklıkların önüne geçil- mesi için demir teçhizatı ihtiva ediyordu.
Plâtform üzerine oturtulan keson dahilinde ve kürekle doldurulan kaolin taşlarının çıkarıln dı, hafriyat ve nakliyat ortadaki hücreden yap Keson program mucibinde aşağı indikçe biı karı kısmı betonla uzatılıyordu. Bu suretle temas ettikten sonra münasip miktarda tazyiki riyata başlandı. Muhit kazındıkça ağaç takozla :s tiriliyor ve bütün muhit üzerinde bu kazılma dikten sonra takozlar dışarı alınarak keson ani liyordu.
Bu indirme işinde sonlara doğru mukaveı lete rastlandı bu da I I numaralı blokun inşası esnasında uuı tulan v
evvelâ kazma asına başlan- lıyordu.
taraftan yu- k|aolin sathına
barutla haf-
•a istinad et- ikmal edil- olarak indiri- ci il
276
J
rak altında kalan iksa ağaçlarının mümanaati idi. Bunun için I I numaralı blokla beton arasındaki boş kısım kazılarak bu ağaçlar atıldı ve bu işi müteakip keson 1.3 m. birden kayarak indi. Bununla beraber kesonun indirilmesinde yeniden müş- külât başgösterdiğinden indirilmesi mecburî olan derinlikten 3 metre yukarıda durduruldu. Geri kalan 3 metre derinlikte keson kaidesinin gördüğü iksa yardımı ile kazıldı.
Bu suretle istinat için kâfi derecede metaneti haiz ze- min bulunmuş olduğundan bu zemin iyice temizlenerek blok beton döküldü.
II numaralı blokla keson arasında kalan 1.2 metre geniş- liğindeki kısım kendini tutamıyacak derecede hafifti. Bu kı- sım kendiliğinden kayarak kesonun taban ağızları arasından içine akıyordu. Bunun için üst kısım bir miktar kazılarak be- ton döküldü. Sonra buna iksa vazifesi gördürülerek alt kı- sım kazıldı ve betonu döküldü. Bunu betonlama işi keson ci- darında bırakılan pencerelerden yayıldı. Bundan sonra I I nu- maralı blokla kesonun birbirine bağlanması işine başlandı I I numaralı blokun' üst kısmı temizlendi ve evvelce betonu dö- külmüş olan duvarın hava tarafındaki dişli kısmının da be- tonu bir örtü tabakası gibi dolduruldu. Bundan sonra keson içinin doldurulmasına devam edildi.
Alt kısım doldukça bir tazyik taşıyacağı için 216 dozajlı betonla ve bunun üzerindeki tabaka 175 dozajlı ve en nihayet 62 rakımına kadar olan en üst kısmı da 150 dozajlı betonla dolduruldu. Bu rakımın üzerindeki kısım toprakla örtüldü.
Gerek baraj gövdesi gerekse II numaralı blok kesonun birbirine iyice bağlanması lâzımdı. Kesonla I I numaralı blok arasındaki boşluğun betonla doldurulması için bırakılan pencerelere bu ikisi arasında bir irtibat kaması vazifesi gördü- rüldü. Bundan başka kesonun baraj tarafındaki cidarında bir çok dişler tertip edildi. I I inci blokla keson arasındaki kısmın betonu dökülmezden evvel gerek bu dişler arasına ve gerekse pencereler içerisine demir teçhizat uzatıldı. I I inci blokun hava tarafındaki sathı da muzayyak hava çekiçlerile girintili çıkıntılı bir satıh haline konuldu. I numaralı blokla I I inci blok ve keson aralığı demirle teçhiz edilmiş bir beton blokla iyice kavrattırıldı. Bu beton keson pencereleri içine ve dişlere.kadar uzatıldı. Bu suretle baraj gövdesi ve keson bir- birine iyice ankıre edilmiş oldu. Bu beton blokun I ve I I nu- maralı bloklarla da iyice iştiraki için bu bloklara hava tara- fındaki zemin kayalığı arasında tam bir irtibat tesis etmek gayesile kesonun iç tarafından bu aralığa doğru enjeksiyon boruları konuldu. Bu borulardan aralığa 1/1 dozajında 15 m*
çimento harcı enjekte edildi. Bu suretle barajın temel kısmı tamamile tahtezzemine alınmış oldu.
Temel gövdesi dahilinde biri temelin ta altında en mün- hat kısmında muhafaza betonu içerisinde olmak ve diğeri bu- nun üzerinde ve 55 rakımmda bulunmak üzere iki galeri" vü- cude getirildi. Bu galerilerle bugün ve ilerisi için temeli mu- ayene etmek, taharriyat yapmak ve icabında sondaj yapmak imkânı elde edilmiş oldu.
Bent gövdesi mütemadi olmayıp 12 şer metre kalınlıkla derzleri ihtiva eden parçalar şeklinde inşa edilmiştir. Bu derz- lerle hararet tahavvülâtından dolayı husule gelecek tali geril- melerin itfasına çalışılmıştır.
Derzler iç taraflarında diş vücude getirmeksizin nısıf ku- tur istikametinde olarak duvarın maktaı arzanisince devam edip gider. Bunlar temelin tabanından ve yahut bunun biraz yukarısından başlıyarak bent başlığında hitam bulur.
Bendin toprak altında kalan kısmında" hararet tahavvü- lâtı şayanı dikkat bir dereceyi bulamıyacağından derzlerin bu kısımlarına yalnız betonun soğuması ve tazeliğini giderme-
sine kadar ihtiyaç vardı. Binaenaleyh bu 1 muvakkat derz olarak vücude getirilmişler mışlar ve kısmen de tecrid ettirilmişlerdir.
4 metre aşağıdan bent başlığına kadar olan imi derz olarak vücude getirilmişlerdiı Almanyada yapılan bazı yeni barajlarda bik edilen bir tarzı inşaya göre yapılmışlardır nan derzin arkasına icabında tecrid için kille olan şakulî birer tarassut bacası yapılmıştır.
Kendi haiz olduğu tazyikle bilhassa iş d duvarına dahil olması muhtemel suları sevk duvarının içine su tarafından itibaren ızgaravarî şakuli drenaj kanalları inşa edilmi yekdiğerinden 2 metre aralıkla tertip edilmiş cm. olan beton mikâplarını baca teşkil edece üzerine koymak suretile inşa edilmişlerdi
Bu mikâplar suyun pek kolay nüfuz edeceii dan yapılmış olup ortalarında üstüvane şeklin le nişliğinde bir boşluk bırakılmıştır. Bu baca rulara tazyikle sızıp girecek sular bent dolunt trol dehlizine sevkolunur. Bu kontrol dehliz yeri tabiî zeminden bir metre yukarıdadır.
Drenaj borularından dehlize sevkolunan banının bir kenarına yapılan , çimento ile sıva nişliğindeki bir oluğun içine serbestçe akar bu sular oluğa amud olarak yapılmış olan duvarın dışına akarlar.
Bu sistem sayesinde sızan suların hanı i sundan geldiğini ve miktarı kolaylıkla tesbit
Yukarıda bahsedilen kontrol dehlizi 2x:
lup yukarıdaki hizmetinden başka bent dah ölçülmesine ve çatlaklık olup olmadığının te gibi burgulama ve enjeksiyon işine lüzum gi bu işe girişmek için müsait bir yer-de teşkil.
Evvelce bahsedilen enjeksiyon boruların ı her zaman enjeksiyon yapılması imkânım galeriye kadar uzatılmışlardır. Bu galeri Çubı 1 den yukarıda bulunması dolayısile her zaman bulunmasına mukabil bundan aşağıdaki galeri 6 tacak tabiî bir mecraya malik olmadıklarında: t dolarlar. İçlerine girilmek mecburiyeti hâsıl sularını tulumba ile boşaltmak lâzımdır.
Bent duvarının üst tarafı umumiyetle ğinde bir başlıkla nihayet bulur. Bu kısım be şeme ile örtülüdür. Döşeme bent başlığının bir korniş şeklinde 20 cm. taşırılmıştır.
vesaiti nakliyenin devamlı olarak müruru ubı solmadığından burada 1.85 metrelik bir yol k 40 cm. kalınlığında massif betondan yi ğun hava tarafındakinin önüne 50 cm. genişliğ fındakinin önüns de 85 cm. genişliğinde bi:
rımı tesis edilmiştir. Bent başlığı örtüsünün ve taksiminde inbisat derzlerine mahsus şak çalarının araba yoluna uygun bir surette tes£
ne dikkat edilmiştir. Bu bacaların üst ağızlaı pakla kapatılmıştır.
Yolun muhafazası için üzerine üç santim sıcak asfalt çekilmiştir. Başlığın bütün üst ları gayet basit su oluklarının yardımile göle Çubuk suyu temiz olmadığı ve tasfiye edileceğ:
birin bir mahzuru yoktur.
İmbisat derzleri bent başlığının betonaı ısımlar bilâhare
kapatıl- Semini tabiiden cısımlar ise da- ] >erzlerin tecridi
•affakiyetle tat- Her tecrit olu- tıkanması kabil
izlerinden bent tmesi için bent netre mesafede tir. Bu kanallar
• ve dılıları 30 surette birbiri kumsuz beton- le ve 10 cm. ge- şeklindeki bo- ı uzun bir kon- irinin en derin sular dehliz ta- ı ımış 20 cm. ge- En nihayet iflvağın yardımile
. Ba: lı 2 eb'adında o- inde hararetin kikine yaradığı rüldüğü zaman ler.
•akmak için bu seviyesin- kuru bir halde er sularmı akı-
sızıntı sularile olduğu zaman
metre genişli- i^onarme bir dö- iki tarafından lığın üzerinden ıı balı- fi görülmüştür, ıılmış korkulu- nde ve su tara- er yaya kaldı- suretle tertip ılî tarassut ba- i^düf ettirilmesi- demir ka-
kalınlığında bir sathının bu su- akıtılır. Esasen cihetle bu ted-
den, korkuluklardan, asfalt kaplamasından da geçer. Doğru- dan doğruya bent başlığına tesir edecek olan hararet tebed- düllerinin fazlalığı dolayısile imbisat derzleri arasındaki 12 metrelik mesafe burası için pek fazla görüldüğünden beton- arme döşemede her iki esas derzin arasına ikişer tane ara drezi tertip edilmiştir. Betonarme döşeme bent betonundan iki kat asfalt Pilzpappe ile ayrılmıştır.
Buna bir katı bendin betonu üzerine, diğer ikisi asfalt
Filzpappenin ara yerine, üçüncüsü Pilzpappe ile döşemenin sına gelmek üzere üç kat asfalt boya çekilmiştir.
1927 senesinde etüdü ikmal edilen Çubuk barajına 1930 tarihinde başlanmış ve altı sene süren bir inşaat devresinden sonra 1936 senesinde ikmal edilmiştir. Çubuk barajı için sarf- edilen umum meblâğ yekûnu (4) milyon lira kadardır.
Filtre istasyonu inşasına 1935 tarihinde başlanmış ve (600.000) lira kadar sarfile 1936 tarihinde ikmal edilmiştir.
