Yaygın Din Eğitimi. Sempozyumu- I. 30 Mart- 01 Nisan 2012 ANKARA

(1)

Yaygın Din ^Eğitimi

Sempozyumu- I

30 Mart- 01 Nisan 2012 ANKARA

(2)

DiYANET iŞLERi BAŞKANUGI YAYlNLARI - 939 iLMi ESERLER -147

Tashih Mustafa KAYA

Grafik & Tasarım İsaYÜCEL

Baskı

Kalkan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.

0312 341 92 34

Din İşleri Yüksek Kurulu Kararı:

04.03.2013 1 07

!.Baskı - 2013

ISBN: 978-975-19-5620-0 (TK.) ISBN: 978-975-19-5621-7 (l.C.)

2013-06-Y-0003-939 Sertifika No: 12930

Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı

Üniversiteler Malı. Durnlupınar Bulvarı No:l47/A 06800 Çankaya/ANKARA

Tel: O 312 295 72 93 - 94 Faks: O 312 284 72 88 e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr

Dağıtım ve Satış

Döner Sermaye İşletme Müdürlüğü Tel: O 312 295 71 53 - 295 71 56

Faks: O 312 285 18 54 e-posta: dosim@diyanet.gov.tr

(3)

Yaygın Din Eğitimi ve İletişim -Temel ilke ve Esaslar-

Hüseyin ÖRESİN¹

Kalemle ve kelamla insanlığa seslenen Rabbirnize hamd; kelamın kemali olan Efendimize salat; kalemini ve kelamını hakkın hizmetine vakfeden tüm hocalanmı

za selam ediyorum.

Giriş

Bireyin din veya kutsal değerlerle münasebetinin şekillenmesinde yine bir baş

ka bireyin tutumu merkezi rol oynamaktadır. Yani bireylerin dini bir değere yöne- lik tepkilerinde bireysel tecrübelerinden öte, bu inanca mensup bir başka kişinin

temsili ve kendisiyle ilişkileri belirleyid rol oynamaktadır. Nitekim "bizi örneksiz 1 rehbersiz bzraktzn" şeklindeki bir itirazamahal bırakmamak için Allah (c. c.) insanlığa, mesajlannı içeren kitaplar yanında, bu mesajlann tebliğ, temsil ve tebyinini yapacak olan bir peygamber de göndermiştir. ²

Dini mesajlann!hakikatlerin insanlığa ulaşb.nlmasında rehber konumunda- ki insanlann yukarıda ifade edilen merkezi rolüne binaen peygamberler özelinde, eylem/ davranış düzeyinde muhatapla sağlıklı iletişim için ismet ve emanet; söylem düzeyinde sağlıklı iletişim için sı dk ve fetanet vazgeçilmez nitelikler olarak vurgulan~

mıştır.³O halde peygamberler için zorunluluk olarak ifade edilen bu niteliklerin din

eğitimi/öğretimi noktasında sorumlu olanlar için de model sıfatlar olduğunu ifade ederek, bu tebliğimizde özelde yaygın din eğitimi genelde ise tüm süreç boyunca

iletişirnin temel ilke ve esaslanna vurgu yapacak ve bu esaslann uygulanmasına

yönelik teknikiere değineceğiz.

1 Manisa Eğitim Merkezi Eğitim Görevlisi.

2 Bkz. Nisa, 165; Maide, 19

3 Bkz. Yusuf Şevki Yavuz, "Peygamber", DİA, 34 1 259 vd.

(4)

YAYGIN DİN EGİTİMİ SEMPOZYUMU

---~+~~---

Burada iletişim· ile ilgili çalışmalarda sıkça vurgulanan teknik bilgilere temas etmeyerek sürece kaynaklık eden bir kaç öncüiden sonra iletişimin ahlaki temelleri

~-

üzerinde çalışmamızı şekillendireceğiz.⁴

lietişimi bir ahlaki duruş olarak nitelediğimiz için bu temeller üzerinde ça-

lışmamızı şekillendireceğiz. Bu yönüyle çalışmamız, yaygın din eğitiminin bütün

alanlarını kuşatıcı bir yapı da arz edecektir.

• •• 1

1-Iletişimden Once: Kendini ve Muhatabı Tanımak

Sağlıklı iletişim için kişi 1 hoca kendini güçlü yönleri ve zayıf yönleriyle tanı

malı; güçlü yönlerini kullanarak zayıf yönlerini geliştirme çalışmaları yapmalıdır.

Zayıf yönlerinin farkında olmadan belki de daha kötüsü zayıf yönlerini güçlü zan- neden bir anlayış muhatapla verimli bir iletişim kuramaz. Bu açıdan Hz. Ömer'in

"Baiı.a yanlışlarımı!kusurlarımı tanımada ve bunlardan nasıl kurtulacağım husu- s'unda rehberlik edene Allah rahmet etsin"⁵ifadesi üst düzey bir örnek ve özgüven ifadesidir.

''kişi, aslında, kendini ya hiç öğrenemiyor

ya da herkesten az öğreniyor.

Öğrendiğini de

Herkesten az kullanıyor".⁶

Kendisiyle yüzleş(e)meyenin başkasıyla yüz göz olması kaçınılmaz bir durumdur.

lietişim sürecinde muhatabla ilgili sabit verilere (memleketi, statüsü vb.) ve özel verilere (sorunları, korkulan, beklentileri vb.) sahip olmak önem arzetmektedir. Bu- rada dikkat edilmesi gereken muhataba sunacağımız hizmeti sabit verilerden çok özel veriler üzerine bina etmektir. Örneğin "bunlar şu ilden dolayısıyla şu konulan

anlatmalı" yerine "bu insaniann şöyle sorunlan var; beklentileri şunlar biz buna göre bir

anlatım yapmalıyız" anlayışı daha sağlıklı bir iletişim ortamı oluşturacaktır. Dolayı

sıyla nitelikli bir iletişim için yapılması gereken muhatabı tanımlamak değil tanımaktzr.

2-İletişimin Merkezi: Konuşma

Allah (c. c.) insanı yarattıktan sonra ona beyan

1

konuşma becerisirıi öğrettiğini

belirtir.⁷

4 Din eğitimi ve iletişim için bkz. Mustafa Köylü, Psiko-Sosyal Açıdan Dini netişim, Ankara 2003; Suat Cebed, Öğrenme ve Öğretme Süreçlerinde Dini netişim, İstanbul2011.

5 Darimi, Mukaddime, 56

6 Cahit Koytak, Yeni Başlayanlar İçin Metafizik, s. 51 7 Rahman, 1-4

' • ·-·11381-· • '

(5)

İKİNCİ OTURUM

----~---~~~~---~---

Zemahşeri'nin, ifadesiyle Allah burada insanlığa sunduğu nimetlerden ikisi- ni, Din ve Dil nimetini vurgulamaktadır.⁸Din özelde Allah ile sağlıklı iletişim için nimetken; dil insanlarla sağlıklı iletişim için bir nimet olarak algılanabilir. Ancak dilin nimet olması doğru kullanılmasına bağlıdır. Yaygın din eğitimi genelde anlatı

malkonuşmaya dayalı bir süreçtir. Bu açıdan konuşma becerisinin geliştirilmesi en önemli iletişim unsurlarından biridir. Bunun için;

"Konuşma Allah vergisidir bu yüzden yapacak bir şeyim yok" şeklindeki ön yar-

gıyı izale ederek işe başlanmalı, konuşma becerisinin değiştirilemez ve geliştirile

mez anlamında bir Allah vergisi olmadığı unutulmamalıdır.

Bu beceriyi geliştirme adına, dille ve zihirıle ilgili becerilerin gelişmesinin veya

değiştirilmesinin uzun süreçli bir çalışma olduğu göz önünde bulundurularak, ni- telikli kelamlardan ve kalemlerden düzenli ve etkili dinleme ve sesli okuma çalışması yapılmalıdır.

Bir ilimizde vaaz kürsüsüne şu ibare yazılmıştır:

"d..J\5 ı.::....:a ..illL.S"

"Kişinin kemali 1 kalitesi keZarnında gizlidir"

"Sana da başkalarına da yetecek kadar sus ki,

susuşun nara olsun

konuşman çare olsun".⁹

3-İletişimin Temeli: Değer

Kişi veya kitlelerle iletişiiDin temeli ve ahlakiliği muhataba karşı sahip olunan

değer anlayışıyla doğru orantılıdır. Burada muhatabı nesne olarak görmemekle,

muhatabın nesnesi olmamak arasındaki denge doğru bir değer anlayışına yön ve- recektir. Bir dini konuşmayı dinlemek için gelen muhataplara karşı "nasıl olsa ben bunlara bir şekilde bir saat bir şeyler anlatır zamanı doldururum; benim ölüm bile bunlan bir saat idare eder" şeklindeki bir anlayış ne kadar değerden mahrumsa; "ne yapalım

halk bunu istiyor, bundan hoşlanzyor" anlayışı da muhataba değer kazanclırmada o kadar acizdir.

Aslında sorun sunulan bir din hizmetini, sohbeti veya vaazı saf ve samimi bir

şeklide dinlemeye gelen annemize, amcamıza aynı samirniyetle cevap ver(e)me- mekten kaynaklanmaktadır.

8 Bkz. Zemahşeri, Keşşaf, Riyad, 1998, 7 1 5 9 Cahit Koytak, Yeni Başlayanlar İçin Metafizik, s. 95

' • •E!!3:1139!-¹ ^• ^'

(6)

YAYGIN DİN EGİTİMİ SEMPOZVUMU

---~+~~---

Yaygın Din Eğitiminde sahip olmamız ve sergilememiz gereken değer davra-

nışlan şu şekilde ifade edebiliriz:

~~

Dinleme: Hep konuşma değil muhatabırnızın hem sözüne hem de sükutuna kulak verme.

Değer Yüklü Özgün Hitap ifadeleri: Hiyerarşinin iletişimde en az belirleyici

olduğu alan din eğitimi olmalıdır. Çünkü hiyerarşi, iletişimden öte buyurgan ve dayatma davranışına zemin hazırlamaktadır. Bizim d"iffiyamızda iletişim ortamlan için, hiyerarşiden öte zaman ve mekan olarak aynılığı eşitliği ihsas ettiren sohbet, sahabe, halka gibi kavramların yaygın olarak kullanılması bu noktada çok anlamlı olmaktadır. O halde "Muhterem cemaat" vb. ifadeler yerine "kardeşlerim, dostla-

rım" gibi aidiyeti güçlendiren ve değer yükleyen ifadeler anlatımlarda terdh edil- melidir.

Seviyeye İnme Değil Seviyeli Olma: "Dini veya bir konuyu anlatırken hallan 1

~uhatabzn seviyesine inmeliyiz" cümlesi bir yöntemden öte muhatabı seviyesizlikle suçlayan ve kendini üst seviyede görme anlayışını yansıtan bir zihniyetin ifşası

dır. Dolayısıyla bir konuyu anlatırken seviyeye inme değil muhatabın algı ve anlam

dünyasını gözetme anlayışına sahip olunmalıdır ki bu da muhataba karşı tam bir

değer göstergesidir. Bir televizyon prograrnında akraba ile evlilik hakkında görüşle

ri istenen bir haa teyzemizin, evliliğin problemli olması halinde ortaya çıkabilecek

zararlara ilişkin, "bir ağaan dalını saliadın mı kökü de sallanır" şeklinde verdiği tek cümlelik cevap inmemiz değil çıkmamız gereken bir irfan seviyesini göstermekte- dir.

Hz. Peygamber (s.a.s.) bir gün çarşıda kölelerden birini kucakladı ve 'satıyorum

bunu' diye bağırdı. Kendisi kucaklayanın Peygamberimiz olduğunu gören sahabi 'ben değersiz biriyim benden zarar edersiniz' diye karşılık verdi. Bunun üzerine Efendi- miz (s.a.s.) "Hayır aksine sen Allah katında çok değerli birisin" dedi. ¹⁰

4-İletişimin Belirleyici Unsuru: Niyet

İletişim ortamı ve süred rengini büyük oranda tarafların niyetinden almakta-

dır. Derse, sohbete başlarken takınılan niyet ne ise sürecin havası da o olmaktadır.

Bu açıdan sağlıklı iletişim için tartışma, coşturına, ilgi çekme gibi niyetler beslen- memelidir. Tartışma niyetiyle yapılan bir çalışma rahatlıkla anlatımı bağlarnından

kopanp kişiselleştirirken; coşturına amaa taşıyan bir kişi yapmaak davranışlara

bürünecek; ilgi çekme kaygısı olan biri ise kontrolsüz bilgi kullanımına düşecektir.

Niyet ettinı haddini bildirmeye değil niyet ettinı hakkını vermeye.

10 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3 1 161

(7)

İKİNCİ OTURUM

---~~~~~---

5-İletiŞimin Devamı: İşi Kolay Kılma

'

"Bunu yapmak elbette kolay değil biraz zorlanmamzz, kendimizi zorlamamzz gere- kir" her hangi bir eğitime, beceriye talip olanın en başta duyduğu cümlelerdir. Me- sela hafızlık eğitimine başlayacağımızda "hafızlzk çok zor çok çalzşmalzsınzz" cümlesi;

ilahiyat fakültesinde Arapça ile ilgili de '~rapça kıldan ince kılıçtan keskin" sloganı bizim için sorgulanamaz, tevile bile açık olmayan ifadelerdi. Bu söylemlerin arka-

sında iki gerçek yatmaktadır. Birincisi bu çalışmanın zorluğunu ifade edenin amaa, kendini bu işin üstesinden gelen bir kahraman olarak yansıtmak dolayısıyla bu ba-

şarının ancak kendisi gibi bir kahraman için mümkün olacağını ihsas ettirmek ola- bilir. İkinci sebep ise kendisi bu bilgiyi veya beceriyi yöntemsiz, yorucu bir sürecin sonunda elde ettiği için aynı zorluğu muhatabının da yaşayacağını düşünmesi ve bu

çalışmayı kolaylaştıracak yöntem bilgisine sahip olmamasıdır.

Meşhur "kolaylaştznnız zorlaştzrmayznız .. " hadisinin Müsned'deki "öğretiniz ama

kolaylaştznnız." şeklindeki rivayeti bu açıdan ufuk açıadır.U O halde iletişimin deva-

mı için Yunus gibi "gelin tanış olalım işi kolay kılalım" demek gerekir.

6-İletişimin Tamiri: Özür ve Helalleşme

Özür ve helalleşme anlamlı ve bilinçli bir davranış olarak sergilendiğinde ile-

tişimi tamir edici bir rol oynamaktadır. Arıcak genelde anlatımlarda gereksiz yere ve klişe olarak kullanıldığı için özür dilerne davranışının içi boşaltılmıştır. Aslında

hatalar, günahlar bireysel olduğu gibi özür ve helalleşme de bir merasim değil bireysel bir tamir ve tevbe kelimesinin kök anlamından yola çıkarak tam bir yanlıştan doğruya dönüş hareketidir. Buna göre bir özür ifadesi hangi yanlıştan dönüldüğü

nü, niçin dönüldüğünü, telafi edici doğru davranışı ve bir daha o yanlışa dönmeme

iradesirıi yansıttığı ölçüde anlamlı olacaktırY Dolayısıyla anlatımlarda ve ders sü- recinde gereksiz özür ve helalleşmeler iletişime uzun süreçte katkı sağlamayacaktır.

Gereksiz özür dilerneler aslında gerektiğinde özür dilerne davranışından kaçınak

için kullanılan bir sığınaktır. Konuşmasında yanlış yapan, öğrencisine veya muha-

tabına karşı olumsuz bir davranışta bulunan hoca ilk fırsatta, açıkça bu davranışı

tamir edebilmelidir. Yaniışı yaparken ne kadar cesursak özür dilerken de o kadar cesur olmalıyız.

7-İletişim Engelleri: Kibir-Haset- Riya- Süm'a- Ucb- Zillet

İletişim tam bir ahlaki duruş olduğuna göre iletişim engelleri da tam bir ahlaki yoksunluk olacaktır. Olduğundan büyük gözükmek yani kibir; olmadığına düşman-

ll Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1 1 239, 283, 365. !~

rs.J .. d ·:

":'~ I~!J ~j_;..;.;1.qj I.J;..;.;..J I~J 12 Özriin ahlaki ve felsefi boyutlan için bkz. Nick Smith, Hatalıydı,; Özür Diliyorum, (Çev. Kı

vanç Tannyar), İstanbul, 2010.

• • ı ..ıs:~ 141 l·ısı~ı • "

(8)

YAYGIN DİN EGİTİMİ SEMPOZYUMU

---~~~~~---

lık yani haset; olduğunun reklamını yapmak yani riya; olduğunu duyurma çabası

yani süm'a; olduğunu kendine mal eİme yani ucb ve olduğundan küçük gözükme çabası zillet bu nohacfa en büyük engellerdir.

Bu engellerin karşısına çıkacak tek duruş şekli tevazu yani kişinin kendisini

doğru konunılandırmasıdır.¹³O halde söylenılerimizde, kibir kokusu taşıyan "daha konuya girmedim bile"; haset yanığı kokan "siz onlann dediğine bakmayzn"; riya ve süm'a görüntüsü veren "bakın yıllardır biz bunun için uğraşıyoruz"; ucb gibi bir acaip- liği barındıran "biz sadece sizin kurtuluşunuz için çzrpznryoruz" ve zillet¹⁴gibi bir illeti ihsas ettiren "aslında biz layık değiliz ama ne yapalım" gibi cümleleri daha dikkatli ve yerinde kullanmak gerekir.

8-İletişimin Aşkın Boyutu

· Peygamberimizin (s.a.s.) Medine'deki ilk Cuma hutbesindeki şu ifadesi, aslında

din eğitimi yapan kimseler olarak iletişimin aşkın ama göz ardı edilen asıl boyutunu bize hatırlaİmaktadır.

"Allah ile arasını düzeltene, insanlarla olan münasebetlerinde Allah yeter"¹⁵

13 Bu tevazu tanıını için bkz. İbrahim Zeydi Gerçek, Bir Yönetim Modeli Mimar Sinan, İstanbul, 2010, s. 39.

14 Zillet ile ilgili Kınalızade şöyle demektedir: "Eğer fazilet emr-i aderniye iziifet olursa emr her-aks olup tefriti fark olunmak müşkil, amma ifratı zahir olur. Misali teviizudur ki adem-i kibre izafet fazilet olur; tefriti -ki tezellüldür- tevazudan farlcr asfrdir." Bkz. Alak-i Alai, (Haz. Mustafa Koç), İstanbul2007.

15 Hutbenin tam metni için bkz. Kurtubi, el-Cami' li-Aiıkiimi'l-Kur'an, Beyrut, 1994, c. 18 s. 65 .

. • ı-11421:sıoı ••