T.C.
SAKARYA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠDARĠ BÖLÜNÜġE GÖRE ESKĠġEHĠR DE NÜFUS
DAĞILIġI (2000 ve 2008)
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Engin GÜDER
Enstitü Anabilim Dalı: Coğrafya
Tez DanıĢmanı: Yrd. Doç.Dr. Zerrin KARAKUZULU
EKĠM-2010
BEYAN
Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim.
Engin GÜDER 26.10.2010
ÖNSÖZ
Bu çalışma Eskişehir’in nüfus yapısı ve değişiminde nüfus dinamiklerinin yanısıra idari faktörlerinde etkili olduğunu ortaya koyabilmek amacıyla hazırlanmıştır.
Çalışmanın kapsamı dahilinde 1927-2000 yılı arasındaki nüfus değişimleri öncelikli olarak ele alınmış, daha sonra 2000 ve 2008 yılında gerçekleştirilen idari yapılanmanın şehir ve kır nüfusunda meydana getirdiği değişim haritalara aktarılarak ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Hazırlanan bu çalışmada ülkemizin gelişmiş şehirlerinden biri olan Eskişehir in merkez ilçelerinden Odunpazarı, Tepebaşı ve diğer 12 ilçesindeki nüfus ve idari coğrafya analizini inceleyip dağılış ve nedensellik prensipleri kapsamında değerlendirilmeye çalışıldı. Elde edilen sonuçlar harita, grafik ve tablolar ile destekleyerek yorumlaması kolay bir hale getirilmeye çalışıldı.
Sonuç olarak da araştırma sahamızın 1927-2009 arası nüfus değişimleri ve değişimlerin nedenleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca 2000 ve 2008 yıllarındaki büyükşehir merkezinin sınırının ve nüfusunun değişimi hakkında bilgiler verilmiştir Çalışma sırasında özellikle çalışma alanının ve konunun seçimi, çalışmanın yöntemi ve yorumlanması sırasında gerekli açıklama ve ikazları yaparak yön veren danışman hocam Yard.Doc.Dr.Zerin KARAKUZULU ve seminer çalışmamız sırasında yapıcı eleştirileriyle çalışmama katkı sağlayan bölüm başkanımız Yard.Doc.Dr. Cercis İKİEL e ve bölümümüzün diğer hocalarıma sonsuz teşekkürü bir borç bilirim,ayrıca yaptığımız araştırma ve gözlemler sırasında büyük yardım ve desteğini gördüğümüz Eskişehir valiliği,Büyükşehir belediyesi ve Eskişehir il özel idaresi ne katkılarından dolayı sonsuz teşekkürü bir borç bilirim.
Engin GÜDER 26.10.2010
i
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ... iii
TABLO LİSTESİ ... iv
ŞEKİL LİSTESİ ... vi
ÖZET ... vii
SUMMARY ... viii
GİRİŞ ... 1
BÖLÜM 1: FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ ... 4
BÖLÜM 2: BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ ... 10
2.1. Yerleşmenin Tarihi Gelişimi ... 10
BÖLÜM 3: ESKİŞEHİR İLİNİN İDARİ COĞRAFYA ANALİZİ ... 3.1. Eskişehir İlinin İdari Bölünüşü ... 14
3.1.1 Köy İdari Alanları ... 15
3.1.2 Kentsel İdari Alanlar... 20
BÖLÜM 4: ESKİŞEHİR İLİNİN NÜFUS YAPISI VE DAĞILIŞI ... 21
4.1 Nüfusunun Tarihsel Gelişimi ... 21
4.2. Nüfus Özellikleri ... 23
4.3. Eskişehir’de Nüfus Hareketleri ... 28
4.4. Eskişehir İli Nüfus Dağılışında İdari Faktörlerin Etkisi (2000-2008) ... 34
4.4.1. Eskişehir İli 2000 Yılı Şehir ve Köy Nüfusu ... 34
4.4.2. Eskişehir İli 2008 Yılı Şehir ve Köy Nüfusu ... 35
4.5. Nüfus Dağılışı ve Yoğunluğu. ... 36
4.5.1. Eskişehir 2000 Yılı ve 2008 Yılı Nüfus Yoğunluğu, Dağılışının Karşılaştırılması ... 37
BÖLÜM 5: 2000 ve 2008 YILLARI İDARİ BÖLÜNÜŞTEKİ SON DEĞİŞİKLİKLER ve KARŞILAŞTIRILMASI ... 47
5.1. Büyükşehir Sınırları İçerisindeki 2008 Yılı Son İdari Değişiklikler ... 47
ii
SONUÇ VE ÖNERİLER ... 57 KAYNAKLAR ... 59 ÖZGEÇMİŞ ... 61
iii
KISALTMALAR TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu
DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü DPT : Devlet Planlama Teşkilatı CBS : Coğrafi Bilgi Sistemleri
iv
TABLO LİSTESİ
Tablo 1 : Eskişehir Yıllık Sıcaklık ve Yağış Tablosu ... 7
Tablo 2 : Eskişehir İlinin İlçelere göre nüfusu 2008 ... 14
Tablo 3 : 2007 Yılı Adrese Dayalı Nüfus Sayım Sonuçlarına Göre Eskişehir İlinde İlçelerin Belediyeleri ve Nüfusları(Eskişehir Valilik) ... 16
Tablo 4 : 2000 Yılı Eskişehir İlinin İlçe,Belde,Bucak,Köy Sayısı ... 17
Tablo 5 : 2008 Yılı Eskişehir İlinin İlçe,Belde,Bucak,Köy Sayısı ... 18
Tablo 6 : Eskişehir İli Şehirsel Nüfusu İle Türkiye'deki Şehirsel Nüfus Miktarı ... 23
Tablo 7 : Eskişehir'de Cinsiyete Göre Şehir, Köy ve Toplam Nüfus 1927-2009 ... 24
Tablo 8: Eskişehir İline Nüfus Veren İller ve Nüfus Miktarları (1960) ... 29
Tablo 9: Eskişehir'e Gelen Göçmenlerin Geldikleri Ülkeler İtibarıyla Dağılışı.(1960) ... 29
Tablo 10: Eskişehir Kentine Nüfus Veren İller (1965) ... 30
Tablo 11 : Eskişehir Kentinin 1980 Yılı İtibariyle Aldığı ve Verdiği Göç Miktarı. 31 Tablo 12 : Eskişehir Kenti 1985 Yılı Aldığı ve Verdiği Göç ... 32
Tablo 13 : Eskişehir İli 2000 Yılı Şehir ve Köy Nüfusu ... 35
Tablo 14 : Eskişehir İli 2008 Yılı Şehir ve Köy Nüfusu ... 36
Tablo 15 :2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları ... 37
Tablo 16 : Eskişehir İlindeki İlçelerin Nüfusları 2008 ... 40
Tablo 17 : Eskişehir’e Ait 51 Adet Orman Köyü ... 49
Tablo 18 : 2008 Yılı Tepebaşı İlçesine Bağlı Köyler ... 50
Tablo19: 2008 Yılı Odunpazarı İlçesine Bağlı Köyler ... 51
Tablo 20 : 2008 Yılında İdari Yapısı Değişerek Odunpazarı İlçesi’nde Mahalle Statüsü Kazanmış Köyler ... 52
v
Tablo 21 : Odunpazarı İlçesi Mahalleleri Son Hali (2008) ... 53 Tablo 22: 2008 Yılında İdari Yapısı Değişerek Tepebaşı İlçesi’nde Mahalle
Statüsü Kazanmış Köyler ... 54 Tablo 23 : Tepebaşı İlçesi Mahalleleri Son Hali ... 55
vi
ŞEKiL LiSTESi
Şekil 1: Eskişehir İli Lokasyon Haritası ... 2
Şekil 2: Eskişehir İli Topografya Haritası ... 4
Şekil 3: Eskişehir’de 1927-2000 Arası İl Nüfusu ... 26
Şekil 4: 2000 Yılı Eskişehir İlinin Nüfus Dağılışı Haritası ... 38
Şekil 5: 2008 Yılı Eskişehir İlinin Nüfus Dağılışı Haritası ... 41
Şekil 6: Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Eski Sınırları ... 45
Şekil 7: Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Sınırları ... 46
Şekil 8: Büyükşehir Belediyesi Son Sınırları ... 47
Şekil 9: Eskişehir İli Büyükşehir Son Sınırları (2008) ... 48
vii
SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti
Title of the Thesis: İdari Bölünüşe Göre Eskişehir ‘de Nüfus Dağılışı (2000 ve 2008)
Tezin Yazarı: Engin GÜDER Danışman: Assist. Prof.Dr. Zerrin KARAKUZULU Kabul Tarihi: 26.10.2010 Sayfa Sayısı: viii (ön kısım) + 61 (tez)
Anabilimdalı: Coğrafya
Bu tez çalışmasında.
İnceleme dönemi olarak 1927-2009 nüfus verilerinden yararlanılmıştır 1927 ile 2009 yılları arasındaki şehir nüfusu ,köy nüfusu,şehir ve köy nüfusunun Türkiye nüfusu içindeki oranları ve yıllara göre değişikliklerin temel sebepleri ve dönemler halinde değişimlerin tabloları ve grafikleri hazırlanmıştır bu veriler doğrultusunda yorumlamalar yapılmıştır.
Devamında ise 2000 ile 2008 yılları arasındaki idari coğrafya bölünüşleri arasındaki farklılıklar ve 2008 idari bölünüşüne göre büyükşehirdeki ve ildeki idari yapılanmalardaki değişiklikler ortaya konulmuştur.
Kullanılan yöntem ve metotlardan; TUİK’in (Türkiye İstatistik Kurumu) genel nüfus sayımları,Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Niteliklerinden,Eskişehir valiliği nüfus verileri,Eskişehir il özel idaresi nüfus verileri,Eskişehir Büyükşehir Belediyesi nüfus verilerinden faydalanılarak tablo, grafik ve haritalar oluşturulmuştur.
Anahtar kelimeler: Eskişehir, Nüfus, Dağılım, Kentleşme, Kent idareleri, Köy idareleri
viii
Sakarya University Insitute of Social Sciences Abstract of Master’s Thesis Title of the Thesis: According to the last Governmental Seperation,the Population
Distribution in Eskişehir. (2000 and 2008)
Author: Engin GÜDER Supervisor: Assist. Prof. Dr. Zerrin KARAKUZULU
Date: 26.10.2010 Nu. of pages:: VIII (pre text) + 61 (main body) Department: Geography
In this thesis,
As the investigation period, 1927-2009 population data is utilized. The city population,
ruraln population, the rates of city and rural population in Turkey population between 1927 and 2009 and the basis causes of the changes accordin to the years and the variation charts and graphicsinterms, are prepared. Along with this, the differences between Governmental Geographic seperations in between 2000 and 2008 and according to 2008 Governmental seperation, in Metropole and in Province,in Governmental settlementthe changes are exhibited.
The procedures an methods which are used in;Geneal census of population of TUİK, the Social and Economical qualities of population, Eskişehir Governorship population data , Eskişehir Special Provincial Administration population data, Eskişehir Metropolitan Municipality population data are used and composed the charts,graphics and maps.
Keywords: Eskişehir, Population, Distributions, Urbanizetion, Village administration
1 GĠRĠġ AraĢtırma Alanının Yeri ve Sınırları
ÇalıĢmanın bu bölümünde çalıĢma alanının ilerleyen bölümlerde de değinmek üzere genel coğrafi özellikleri hakkında bilgi verildi. ÇalıĢma alanımızı ülkemizin Ġçanadolu Bölgesinde yer alan EskiĢehir ili oluĢturmaktadır.
AraĢtırma sahamızı oluĢturan EskiĢehir ili, Ġç Anadolu Bölgesi'nin kuzeybatısında yer almaktadır. Kuzeyden Bolu, doğudan Ankara, güneyden Konya-Afyon, batıdan Kütahya-Bilecik illeri ile sınırlıdır (EskiĢehir Valiliği, Planlama ĠĢl., 2009).
EskiĢehir Ġlinin bölgesel sınırlarına bakıldığında, Kuzeyde Karadeniz, kuzeybatıda Marmara, batı ve güneybatıda Ege Bölgesi ile komĢudur. EskiĢehir'in ilçelerinden Seyitgazi'nin küçük bir bölümü Ege'nin, Sarıcakaya Ġlçesi'nin tümü ile Merkez ve Mihallıçık ilçelerinin bir bölümü Karadeniz Bölgesi'nin etkisindedir. Ancak EskiĢehir, coğrafi karakterini genellikle Ġç Anadolu Bölgesi'nden alır.
Kuzeyden Bozdağ ve Sündiken Dağları, güneyden Emirdağ, doğudan Sivrihisar dağları, batıdan Türkmen Dağı gibi doğal sınırlarla çevrili olan il alanı, yaklaĢık 13.653 km² dir.
Bu alanıyla il, Türkiye topraklarının %1.8' ini kaplamaktadır. Ġl merkezinin denizden yüksekliği ise 792 m dir (EskiĢehir Valiliği, Planlama ĠĢl., 2009).
Ġl merkezi kuzeyinde Mihalgazi, Sarıcakaya ve Ankara, doğusunda Alpu, güneyinde Mahmudiye, Seyitgazi ve Afyon, batısında ise Ġnönü ve Kütahya sınırları ile çevrilidir ( ġekil 1 ).
EskiĢehir ilinde 2008 yılı itibariyle; Odunpazarı, TepebaĢı, Çifteler, Mahmuduye, Mihallıçcık, Sarıcakaya, Seyitgazi, Sivrihisar, Alpu, Beylikova, Ġnönü, Günyüzü, Han, Mihalgazi olmak üzere 14 ilçe bulunmaktadır.
2 ġekil 1: EskiĢehir ili lokasyon haritası
Kaynak : EskiĢehir Valilik Planlama ĠĢl.
Kaynak: EskiĢehir Valilik Planlama ĠĢl.
3 AraĢtırmanın Amacı ve Yöntemi
EskiĢehir ili ile ilgili yapılan bu çalıĢmanın amacı; Ġdari coğrafyada yapılan değiĢikliklerin ilin kır ve Ģehir nüfusu dağılıĢını nasıl etkilediğini ortaya koyabilmektir.
Bu bağlamda 2000 ve 2008 yılı nüfus verilerini kullanarak nüfus dağılıĢ haritası hazırlamaktır.
EskiĢehir ilinde yapılan son idari değiĢiklikler ve bunun nüfus dağılıĢı üzerindeki etkilerinin ele alındığı bir çalıĢma yapılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu amaçla EskiĢehir ilinin bazı haritalarının altlıkları EskiĢehir BüyükĢehir Belediyesinden ve Ġl Özel Ġdaresinden temin edildi.
EskiĢehir büyükĢehir belediyesinden ilin idari bölünüĢü ile ilgili bilgiler elde edildi mahalle sınırları, köy sınırları, ilçe sınırlarıyla ilgili bilgiler toplandı.
Bu sınırların 2000 yılı ve 2008 yılı arasındaki değiĢikliklerini ortaya koyan haritalar hazırlandı, bu sınırlarda ilin mahalle sınırları, kentsel idari sınırları, köy idari sınırları belirlenip yeni haritalar hazırlanmaya çalıĢıldı. Ayrıca ilin nüfus verileri TÜĠK ten alınarak Ġldeki 2000 yılı ve 2008 yılı idari coğrafyasına göre nüfus dağılıĢ haritaları hazırlanmaya çalıĢıldı ve dağılıĢtaki farklılıklar sebepleriyle açıklandı bu değiĢiklikler haritalar üzerinde ele alındı.
Ayrıca bazı tablolarda bulunan fazla sayıdaki sayısal verilerin yansıttığı sonuçların daha iyi görülmesi ve görsel anlamda netlik ve pratiklik sağlaması için, haritalar hazırlanmıĢtır. Bu haritaların oluĢturulması esnasında Arcgis Programından yararlanılmıĢtır. Ġlk etapta haritası hazırlanacak olan tablolar için veri tabanları oluĢturulmuĢ ve baĢlıklar halinde yazılmıĢtır. Daha sonra bu tabanlara ait sayısal veriler girilmiĢ, son olarak da dağılıĢ haritaları meydana getirilmiĢtir.
Alınan bu haritaları Coğrafi Bilgi Sistemleri (Geographical Information Systems) Programları (Map Info Professionel 8,5 SCP ve ArcViev GĠS 9,2) kullanılarak sayısallaĢtırma iĢlemi gerçekleĢtirildi ve bir plan yapıldı.
4
BÖLÜM 1 : FĠZĠKĠ COĞRAFYA ÖZELLĠKLERĠ
EskiĢehir ili, güneyden Afyonkarahisar‘ın Emirdağ ve Ġhsaniye; güneydoğudan Konya‘nın Yunak; doğudan Ankara‘nın Polatlı, Nallıhan ve Beypazarı; kuzeybatıdan Bolu‘nun Göynük; batıdan Bilecik‘in Gölpazarı, Söğüt, Bozüyük ilçeleri ve Kütahya ile çevrelenmiĢ durumdadır.
Ġl Ġç Anadolu Bölgesi‘nin kuzeybatısında yer almaktadır. Kuzeyde Karadeniz, kuzeybatıda Marmara, batı ve güneybatıda Ege Bölgesi ile komĢudur. EskiĢehir‘in ilçelerinden Seyitgazi‘nin küçük bir bölümü Ege bölgesinin, Sarıcakaya Ġlçesi‘nin tümü ile Merkez ve Mihallıççık ilçelerinin bir bölümü Karadeniz Bölgesi‘nin alanı içindedir.
Ancak EskiĢehir ili, coğrafi karakterini genellikle Ġç Anadolu Bölgesi‘nden alır.
Kuzeyden Bozdağ ve Sündüken Dağları, güneyden Emirdağ, doğudan Sivrihisar dağları, batıdan Türkmen Dağı gibi doğal sınırlarla çevrili olan ilin alanı, yaklaĢık 13.653 km²‘dir. Bu alanıyla il, Türkiye topraklarının % 1,8‘ini kaplamaktadır.
ġekil 2: EskiĢehir Ġli topografya haritası
Kaynak : EskiĢehir Ġl Özel Ġdaresi Planlama Dairesi
5
Topoğrafyasına bakıldığında YaklaĢık %22‘sini dağların oluĢturduğu ilin, yeryüzü Ģekilleri içinde ovaların payı %26 dolayındadır. Ġç Anadolu‘nun kuzeybatı köĢesinde yer alan EskiĢehir ilinin topografik yapısını, Sakarya ve Porsuk havzalarındaki düzlükler ile bunları çevreleyen dağlar oluĢturur. Havza düzlüklerini, kuzeyden Bozdağ- Sündiken Sıradağları, batı ve güneyden ise Ġç Batı Anadolu eĢiğinin doğu kenarında yer alan Türkmen Dağı, Yazılıkaya Yaylası ve Emirdağ kuĢatır. Ovalardan dağlara doğru, çeĢitli yükseltilerde uzanan platolar vardır. Ġlin kuzeyinde, batı-doğu yönünde, Anadolu‘nun iç sıradağlarından Bozdağ ve Sündiken Dağları yer alır ve uzantıları doğuda, il sınırını oluĢturan Sakarya Irmağına dek sokulur.
EskiĢehir ilinin güneydoğu köĢesinde, Sakarya yayının içinden baĢlayan Sivrihisar Dağları, güneydoğu-kuzeybatı yönünde uzanır. Kaymaz Bucağı‘na uzanan Sivrihisar Dağları eĢik görünüĢlü bir yayla üzerinde yer alır. Kaymaz Bucağı‘ndan sonra yayla görünümü kazanan geniĢ eĢik üzerinde, yer yer yüksek tepeler görülür.
Jeolojik yapısına bakıldığında Ġnceleme sahasında en altta ofiyolit-metamorfik- metadetritik tektonik birliği yer almaktadır. bu birimler üzerinde Paleosen, Eosen, Miyosen ve Pliyosen yaĢlı çökel ve volkanik kayaçlar yer almaktadır. En genç birim ise Pleyistosen yaĢlı gevĢek tutturulmuĢ kum, çakıl ve kiltaĢlarıdır.
OluĢum evriminden diğer bir deyiĢle jeomorfolojik geliĢiminden ve üzerinde yer alan yüzey Ģekillerinden kısaca söz edilen geniĢ ova içindeki EskiĢehir kentinin yer aldığı mekân ise, Sarı-suyun meydana getirdiği ovanın son bulduğu, buna karĢılık Sakarya'nın kollarından olan Porsuk çayının KaracaĢehir'den çıkarak kuzeydoğu yönünde akmasıyla oluĢturduğu alüvyal dolgu ile bunun güneyinde yükseltisi kabaca 850-900 m. arasında değiĢen neojen plato (Yıldıztepe 941, TaĢlıtepe 944, Kavacık sırtları 900 m., Devetepe 857 m.) ve ova yüzeyi üzerindeki hafif tepelik alanlar (Kumlulktepe 838 m., Kartalbayır tepe, leyleksi tepe 824 m. vb. gibi) üzerindedir. Kentin yerleĢim alanının asıl geliĢme gösterdiği alüvyal dolgu saha ise yapısal bakımdan, Yusuflar'dan itibaren kentin doğusuna kadar uzanan Porsuk çayının oluĢturduğu eski alüvyonlar ve yine Porsuk yatağının oluĢturduğu geniĢ ölçüde kentin de üzerinde yer aldığı 290 km2 kadar alan kaplayan çoğunluğunu kil kum, Ģilt ve çakılların meydana getirmiĢ yine ovanın oluĢumu sırasındaki tektonik hareketler sonucunda birtakım kırık hatları meydana gelmiĢtir.
Ovaya geniĢ ölçekte bakıldığında bazı kısımlarda belirgin diklikler Ģeklinde
6
topografyaya yansıyan bu faylar ve kırık hatları (Ġnönü civarında olduğu gibi) araĢtırma sahası olan kentsel yerleĢim içinde örtülü faylar özelliği kazanır. Porsuk vadisine tekabül eden sahada ve Ģehir merkezinden geçerek kuzey-doğu-güneybatı yönde uzanan bu kırık hatlarının alüvyonlarla örtülmüĢ olması nedeniyle varlığını kuvvetlendirecek en önemli kanıt jeofizik yöntemler dıĢında Ģehir merkezinde çıkmakta olan sıcak su kaynaklarıdır (Ardos, 1985: 96-97-98).
Bu jeomorfolojik özellikler ile yerleĢme arasında kurulan iliĢki ise, ilk olarak, kentin ova gibi düz veya düze yakın bir yüzey Ģekline sahip olması ile beliren toplu yerleĢme özelliğidir.
Günümüzdeki yer yer rastlanan parçalı görünüm ise herhangi bir fiziki engelle karĢılaĢmanın sonucu olmayıp, tamamen insan istemleri, baĢka bir deyiĢle beĢeri faktörlerle ilgilidir. Kentin yerleĢme tarihi içinde, ilk kez insan kullanımına sahne olan ilkçağ dönemine dönülürse, yine yerleĢmenin ova üzerinde baĢladığını görülür.
Ancak bu olumlu koĢullara rağmen ovanın savunma açısından güçlük yaratması özellikle Türklerin Anadolu'ya gelmeleri ile sıklaĢan akımlar bu kez kentin KaracaĢehir'in yer aldığı neojen diklikler üzerine taĢınmasına neden olmuĢ ve böylece bu yüzey Ģeklinin çevresine oranla yüksek oluĢu (1015 m) nedeniyle kurulan yerleĢme jeomorfolojik Ģekil arasındaki iliĢki çevrenin kuĢbakıĢı olarak görünmesini sağlamıĢ ve yerleĢmeye savunma amaçlı bir kullanım özelliği kazandırmıĢtır ( Ardos, 1985: 96-97- 98).
Daha sonra Türklerin Anadolu'ya egemen olması ile tekrar eski sahasına ancak daha Güneydeki neojen plato yamaçları önüne taĢınan yerleĢmenin bu sahayı seçmesi hem Porsuk nehrinin çevresindeki bataklıkların yaratacağı salgınlardan ve zaman zaman meydana gelen taĢkınlardan korunma amacına hem de yerleĢmenin hemen önünde yaralan alüvyal ovadan geniĢ bir ekonomik kullanım sağlanması amacına yöneliktir.
EskiĢehir ve yakın çevresinde hakim iklim tipi Ġç Anadolu tipi Karasal iklim'dir. KıĢları soğuk ve kar yağıĢlı, yazlar sıcak ve yağıĢsızdır. YağıĢlar (dağlık kesimler hariç) az ve kısa sürelidir. Temmuz, Ağustos ve eylül ayları en az yağıĢı olan aylardır. Yıllık yağıĢ ortalaması 373,6 mm'dir. Bir yılın 90 – 100 günü yağıĢlı geçmektedir. Sıcaklık rejimi karasal niteliktedir. Örneğin 800 metre yükseklikte kurulmuĢ olan EskiĢehir il
7
merkezinde en sıcak ve en soğuk ayların ortalamaları 21,5 °C ve -0,8 °C (Temmuz ve Ocak), kaydedilen maksimum ve minimum değerler ise 39,1 °C ve -26,3 °C'dir (EskiĢehir meteoroloji verileri, 2008 ).
Ege, Marmara ve Ġç Anadolu Bölgeleri arasında bir geçiĢ noktasında bulunan EskiĢehir ilinde Ege ve Ġç Anadolu'ya özgü iklim özellikleri görülse de, sert bir kara iklimi hakimdir. KıĢlar sert ve süreklidir. Yaz ayları ise gündüzleri sıcak, geceleri serindir.
Gece ve gündüz sıcaklıkları arasında büyük farklılıklar gözlenir. Ġlin yıllık ortalama sıcaklığı 11°C civarındadır. EskiĢehir ili'nde hakim olan kara iklimine karĢın.
Sarıcakaya Vadisi'nde Akdeniz Ġklimi özelliklerini gösteren "mikroklima" hakim dir (Ertin, 1994: 5).
Tablo 1 : EskiĢehir yıllık sıcaklık ve yağıĢ tablosu
Kaynak : EskiĢehir Meteoroloji Ġstasyonu
O ġ M N M H T A E E K A Yıılık
Ortalama
sıcaklık -0.3 1.4 4.8 10.2 15.1 18.7 21.4 21.2 16.9 12.0 6.8 2.3 11 EnYüksek Sıc
(C)° 16.5 20.8 29.1 30.7 34.3 36.0 39.1 38.7 35.8 32.8 25.6 21.1 39.1
En düĢük
Sıc (C)° -23.6 -23.8 -15.5 -7.2 -8.3 0.5 0.0 2.2 -3.7 -7.1 16.7 26.3 -26.3
Ortalama
yağıĢ (mm) 44.6 38.1 39.4 39.0 46.7 36.4 12.5 7.1 17.4 27.7 29.9 49.7 388.5 YağıĢlı günler
sayısı 15.4 13.0 12.1 10.4 11.6 7.5 3.4 2.6 4.1 7.0 9.5 14.1 110.7 Günlük,en.ço
k,yağıĢ(mm) 24.4 38.6 28.3 26.4 46.2 48.0 48.6 25.0 46.8 53.7 24.5 35.7 53.7 Ort nispi nem
% 80 78 71 63 63 59 54 54 59 66 75 81 67
Ortalama kar
yğĢ.gün 7.0 4.4 3.2 0.5 - - - - - - 0.8 4.2 20.1
Ortalama
karlı gün 10.4 7.8 1.9 0.2 - - - - - - 0.5 4.6 25.5
En düĢük Sıc
(C)° 23 19.0 17.0 5.2 0.2 0.0 0.0 0.0 0.2 4.0 11.2 18.8 98.6
8
Ġl klimatolojik özellikler bakımından incelenirse genelde kara iklimi karakterlerinin ağır bastığı özelliklerle karĢılaĢılır. Thorn wait iklim tasnifine göre Türkiye için mevcut makro-klima tipleri içinde EskiĢehir Ġç Anadolu step grubuna girer. EskiĢehir merkez istasyonuna göre kentte ortalama sıcaklık ll C°'dır (Ertin, 1994: 4).
Sıcaklık Temmuz ve Ağustos aylarında 20°C aĢarken, Ocak ayında ise 0.3 ile en düĢük aylık ortalama değerine ulaĢır. Sıcaklığın 0°C'nin altında olduğu günler sayısı da 98.6 gün olup, bu bakımdan Ocak ayı en yüksek değeri verir. Gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farklılıkları yaz aylarında bile hissedilir. Nisbi nemin en yüksek oranına ise kıĢ mevsiminde rastlanır (%77.4). Yaz aylarında ise bu değerin %55 civarında olması, sıcaklığa dayanma gücü verir (Ertin, 1994: 5).
Yıllık ortalama yağıĢ miktarı 388.5 mm. civarında olup en yağıĢlı mevsimler kıĢ ve ilkbahardır. Haziran ayından itibaren düĢüĢ göstermeye baĢlayan yağıĢ en düĢük değerine Ağustos ayında ulaĢır (7.1 mm). Eylül ayından itibaren tekrar artmaya baĢlar.
Bir yıl içinde yağıĢlı geçen gün sayısı ise 101.7 gündür. Kar yağıĢlı gün sayısının 20.1 gün olduğu kentte ortalama karla örtülü gün sayısı da 25.5'tu (Ertin, 1994: 8).
Diğer taraftan kentte rüzgâr durumu gözlendiğinde rüzgârların belli bir yönden esmediğini söylemek mümkündür. Esme Ģiddetleri her yön için aynı olmakla birlikte yıllık esme sayılarında maksimumlar batı ve doğu da görülür. Ayrıca esme yönü mevsimlere göre de değiĢir. Bu bakımdan kıĢ aylarında doğu yönlü rüzgârların esme sayısının arttığı dikkati çeker, ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarında ise batı yönlü rüz- gârın esme sayısı artmakta, bunu ikinci sırada yine doğu yönlü rüzgârlar izlemektedir (EskiĢehir meteoroloji istasyonu, 2008).
Ġl genelinde bazı bölgelerde karaçamların arasında, kızılçamlar da görülür. EskiĢehir'in güneyindeki platolarda orman bulunmamakta fakat bölgesel step bitkileri vardır. Ġl merkezinin denizden yüksekliği ise 792 m‘dir. Ġç Anadolu stepleri, Kuzey Anadolu ve Batı Anadolu ormanları Ģehrin bitki örtüsünü oluĢturur. Sündiken Dağları'nın güney yamaçlarında 1000 metreden sonra meĢe çalılıkları, daha yükseklerde bodur meĢeler görülür. 1300 metreden sonra yer yer karaçamlar bulunu. (Ertin, 1994: 7).
EskiĢehir'den geçen iki önemli akarsudan ilki Sakarya Nehri ikincisi ise Porsuk Çayı'dır.
Bu akarsuların il sınırları içerisinde kalan arazisinde 2 adet baraj bulunmaktadır. Porsuk
9
Çayı üzerinde Porsuk Barajı, Sakarya Nehri üzerinde ise Gökçekaya Barajı bulunmaktadır ( EskiĢehir Valilik Verileri, planlama ve koordinasyon, 2010).
Sakarya Nehri Çifteler Ġlçesi'nin sınırları içinde yer alan "SakaryabaĢı" denilen yerden çıkmaktadır. Buradan çıkan su, önce Bardakçı Suyu ile, sonra Seydisu ve Sarısu ile birleĢerek güneydoğuya doğru akar. Çakmak Köyü yakınında Ankara - EskiĢehir arasında il sınırı olur ve kuzeye döner. Kıran Hamamı denilen yerde Porsuk Çayı ile birleĢir ve kuzeye doğru akar. Sarıyer Barajı'ndan sonra akıĢı batıya döner.
Porsuk Çayı ve Kolları Ġki koldan oluĢmuĢtur. Birincisi, Porsuk suyudur. Kaynağı Murat Dağı'ndadır. AltıntaĢ havzasında hafif meyilli bir arazide akar. Diğer kol, Kütahya'nın batısından gelir. Bu, Ģehrin kuzeyinden "Porsuk Çayı" adı ile geçen sudur.
Porsuk Barajı ise Porsuk Çayı üzerindedir. ġehrin su, taĢkınlarını, önlemek, sulama ve kullanma suyunu temin amacıyla yapılmıĢtır. Sarıyar Barajı Ankara il sınırında, Sakarya Nehri üzerinde kurulmuĢtur. Amacı Batı Anadolu'nun elektrik gereksinimini karĢılamaktır. Musaözü Barajı EskiĢehir'den 28 km uzaklıkta bulunan Mollaoğlu deresi üzerindedir. Yine taĢkından korunma ve sulama amacıyla kurulmuĢ olup, ağaçlandırılan çevresi, EskiĢehirlilerin tatil günlerinde rağbet ettikleri mesire yerlerinden biridir.
Gökçekaya Barajı EskiĢehir'in kuzeydoğusunda Sakarya Nehri üzerindedir. Elektrik üretmek amacıyla kurulmuĢtur. Dodurga Barajı Sarısu deresinin üzerinde kurulmuĢtur.
EskiĢehir'e yararlı olan barajlardan biridir. Ġnönü'yü sulamak ve taĢkınları önlemek amacıyla kurulmuĢtur ( EskiĢehir Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2010).
Ġlin toprak yapısına bakıldığında Kalın alüvyal bir toprak tabakası ile kapalı olan Porsuk Ovası çok verimlidir. Ova‘da buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır, pirinç ve Ģeker pancarı ekimi yapılır (EskiĢehir Tarım ve Kredi Kooparatifi, 2009).
10
BÖLÜM 2 : BEġERĠ COĞRAFYA ÖZELLĠKLERĠ
2.1. YerleĢmenin Tarihi GeliĢimi
Tarihi dönemler içinde Anadolu'daki ünlü merkezlerden biri olan kentin sit alanının, ilk kuruluĢ yerinin, neresi olduğu çeĢitli araĢtırıcılar tarafından farklı yerlerde gösterilmekle beraber, Ģehrin, diğer Anadolu Ģehirlerinden farklı olarak ilk kuruluĢ yerini büyük ölçüde değiĢtirmeden geliĢtiği söylenebilir.
Ġlin KuruluĢ yerinin neresi olduğuna geçmeden önce, sahanın, yerleĢim yeri olarak seçilmesinin nedenleri üzerinde durmak daha yerinde olacaktır. Bilindiği gibi Paleolitik dönemin ilkel insan toplulukları avcılık ve toplayıcılık gibi basit ekonomik düzen kurarak, ortam üzerinde hazır bulduğu kaynakları kullanmıĢ baĢka bir deyiĢle, ortamdan kendi müdahalesini katarak yararlanma yoluna gitmemiĢtir.
Neolitik dönemin sedanter yaĢayan insanı ise ilkel tarımsal yöntemler geliĢtirmiĢ ve bu amaçla da bulunduğu ortamı tarıma elveriĢli veya elveriĢsiz olmak üzere sınıflandırmıĢtır. Böylece iyi ürün alabileceği verimli topraklar yanında, suya yakın olma vb. gibi, koĢulların elveriĢli olduğu sahalara yerleĢmeyi prensip edinmiĢtir. Bu olgu doğrultusunda EskiĢehir'in sit alanı değerlendirilirse, bu alanın ilkçağ insanının istediği elveriĢli ortam koĢullarına sahip olduğunu görülür.
Gerçekten de tarımsal potansiyel açısından verimli bir ova, uygun iklim koĢullan, Porsuk gibi bir akarsu ile çeĢitli kaynak sularının varlığı, bölgesel relief faktörlerinin de etkisi ile ulaĢıma elveriĢlilik yanında Porsuk vadisinin kontrol ediliĢi, sahaya ilkçağdan itibaren yerleĢilmesinin ana nedenleri olmuĢtur (EskiĢehir Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2010).
Ġlkçağlardan itibaren M.Ö. 14. yüzyılda Hititler EskiĢehir merkezli büyük bir devlet kurmuĢlardır. EskiĢehir‘in önemi ve yeri dolayısıyla Hititler döneminde Eti‗lik (Beylik) olduğu görülmektedir. M.Ö. 12. yüzyılda Anadolu‘ya giren Frigler Anadolu'ya yayılmıĢ ve Dorylaion adı ile bölgeye yerleĢmiĢtir.
Friglerden sonra bölgeye Lidyalılar daha sonrada Persler hakimiyeti altına almıĢtır.
M.Ö. 4.yy'da Makedon kral Ġskender‘in eline geçen EskiĢehir, Ġskender‘ in ölüm tarihi olan M.Ö. 323 yılına kadar Ġskender'in Ġmparatorluğu altında kalmıĢtır. M.Ö. 2 yy'da Roma Ġmparatorluğu kontrolüne geçen bölge, Roma‘nın ikiye ayrılmasına kadar Roma
11
Ġmparatorluğu‘nun ayrıldıktan sonra da Bizans hakimiyetin‘de kalmıĢtır ( EskiĢehir Valiliği. Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 29 Eylül 2008 ).
Selçuklular dönemine bakıldığında Yeniden Bizans egemenliğine giren Dorylaion 1074'te Selçukluların eline geçti. ġehir Anadolu Selçukluları zamanında, Selçuklular ile Haçlılar arasında yapılan savaĢlara sahne olmuĢtur. Bu zamanda Ģehrin adı "Sultanönü"
olarak anılmaktadır. ġehir içinde Selçuklulara ait pek çok eser vardır ( EskiĢehir Valiliği. Kültür ve Turizm Müdürlüğü 29 Eylül 2008 ).
Osmanlılar döneminde EskiĢehir Anadolu (merkezi Kütahya) eyaletine bağlı Sultanönü sancağının merkeziydi. Bu dönem ile fonksiyonel özellikleri değiĢen kentte birbirinden ayrı özelliklere sahip iki devre ayırt edilir. Bu devreler 17. yüzyıl ve 1860 arasını kapsayan «duraklama dönemi» ve 1860–1914 yıllarını kapsayan geliĢme dönemi olarak adlandırabilir ( Togan, 1946: 309-310).
Duraklama devrine girildiğinde bir zamanların meĢhur Doryleaum'unda görülen parlak yaĢam ve geliĢme hareketleri zamanla hızını kaybetmiĢ ve kent fakir, kirli, küçük bir kasaba görünümü kazanmıĢtır. KuĢkusuz EskiĢehir'in kasaba karakteri kazanmasını hazırlayan birtakım nedenler vardır.
Bilindiği gibi EskiĢehir Osmanlı devletinin kuruluĢ döneminde uç beyliği konumundadır. Bu özelliği ile düzenin sağlanmadığı ve tam anlamı ile Osmanlı egemenliğinin hâkim olmadığı Anadolu'da Asya kökenli saldırılara karĢı bir kale durumundadır.
BaĢka bir açıdan bakıldığında kent Ġmparatorluğun kuruluĢ döneminde askeri ve stratejik açıdan önemli bir merkezdir. Ancak 1473'te Fatih Sultan Mehmet'in Anadolu üzerinde Osmanlılara karĢı olan son beylikleri de (Akkoyunlu ve Karakoyunlu beylikleri) ortadan kaldırması ile Anadolu yıllardır özlediği barıĢ ortamına kavuĢmuĢ, Osmanlı devletinin de toprakları geniĢlemiĢtir. Bu durumda EskiĢehir'de uç beyliği konumunu yitirmiĢtir.
16. yy.'ın Kanuni Döneminde, EskiĢehir'in konumu dolayısıyla önem kazandığını görmekteyiz. 16. yy‘da, Osmanlı Ġmparatorluğu'ndan günümüze kalan, ilginç bir belge bulunmaktadır. Bu belge, Kanuni Sultan Süleyman'ın Ġran Seferi'ne katılmıĢ olan
12
Matrakçı Nasuh'un pek çok yerleĢim yerinin, resmini minyatür sanatını kullanarak yapmıĢ olduğu, resim kitabıdır.
19. yy da demiryolunun EskiĢehir'e gelmesi ile Ģehirde ticaret canlandı 19. yüzyıl boyunca yöreye Kafkasya, Kırım, Romanya ve Bulgaristan'dan gelen göçmenler yerleĢtirildi. ġehir 1877–1878 Osmanlı-Rus harbinden sonra muhacirlerin yerleĢtirilmeye baĢlamasıyla beraber geliĢmeye baĢlamıĢtır.
EskiĢehir'de Türk KurtuluĢ SavaĢı'nın 5 önemli meydan muharebesinin üçü geçmiĢtir.
Mustafa Kemal Atatürk'ün önderliğindeki KurtuluĢ SavaĢı'nın önemli muharebelerinden biri olan I.Ġnönü SavaĢı EskiĢehir topraklarında gerçekleĢmiĢtir.
EskiĢehir, KurtuluĢ SavaĢı'nın kilit noktalarından birini oluĢturduğundan, savaĢta maddi ve manevi olarak çok yıpranmıĢtır (Genel Kurmay BaĢkanlığı, 2008).
Milli mücadele yılarından sonra Cumhuriyet dönemine girildiğinde ise;
Cumhuriyet ilan edildikten sonra EskiĢehir 1925 yılında il olmuĢtur. 1925 yılında il merkezi olan EskiĢehir, Cumhuriyet dönemi ile birlikte hızlı ĢehirleĢme süreci içersine girmiĢ, 1923–50 arasında 25 yılı aĢkın bir süre içersinde de çok fonksiyonlu bir il olmuĢtur (Ertin, 1994: 22).
1926 yılında EskiĢehir'in, Sivrihisar, Mihalıççık ve Seyitgazi olmak üzere üç ilçesi bulunmaktadır. 1954 yılında çıkarılan kanunla Çifteler ve Mahmudiye, 1957 yılında çıkarılan diğer bir kanunla da Sarıcakaya ilçe haline getirilmiĢ ve ilçe adedi 6'ya çıkmıĢtır (EskiĢehir Valiliği).
Daha sonra 1987 tarihinde 3392 sayılı kanunla Alpu, Beylikova ve Ġnönü, 9 Mayıs 1990 tarih ve 3544 sayılı kanunla Günyüzü, Han ve Mihalgazi ilçe haline getirilmiĢ, böylece ilçe sayısı 12'ye çıkmıĢtır (EskiĢehir Valiliği, Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2008).
22 Mart 2008 tarihli resmi gazetede yayınlanan 5747 sayılı yasa ile de Merkez ilçe kaldırılarak Odunpazarı ve TepebaĢı adıyla 2 yeni ilçe daha kurulmuĢ ve ilin toplam ilçe sayısı 14'e ulaĢmıĢtır( EskiĢehir BüyükĢehir Belediyesi, cbs, 2008).
13
BÖLÜM 3: ESKĠġEHĠR ĠLĠNĠN ĠDARĠ COĞRAFYA ANALĠZĠ
Ġdari coğrafya yeryüzünde idari birimler meydana getiren ülkeleri idari bakımdan inceleyen bir bilim dalıdır. Ġdarî coğrafya alanında yapılan çalıĢmalar yöneticilere, maliye ve ekonomistlere, sanayi ve ticaretle uğraĢanlara, tek kelime ile ülkeyi yakından tanımak isteyen herkese bilgi vermek sureti ile büyük faydalar sağlamaktadır. Çünkü ülke kalkınması ve ülke refahı için yapılacak tüm planlamalarda, mevcut idari yapının, bu yapı ile sahip olunan avantaj ve dezavantajların bilinmesi açısından önemli olmakta ve çalıĢmalara yön vermektedir. Bu açıdan Türkiye‘nin mülki idari bölümlerini oluĢturan illerin, kendi içlerinde incelenmesi ülkemizin idari coğrafyasının daha iyi anlaĢılması bakımından önemlidir.
ÇalıĢmamızın bu kısmında ilin idari yapısı incelenmeye çalıĢılacaktır. ilin idari bölünüĢ yapısı, kentsel idarî alanlar ve köy idarî alanları, idari coğrafya yönünden ele alınarak ayrıntılı olarak incelenecektir.
Uluslararası platformda, siyasi nitelik taĢıyan devletlerin egemenlikleri altındaki ülke arazilerinin yönetimiyle ilgili esasları, coğrafi ortamla iliĢkili olarak ele alan sosyo- ekonomik coğrafya dalı idari coğrafya‘dır. Ġdari coğrafya, devletin yönetim yapısı gereği ülke topraklarında yapılmıĢ veya yapılacak idarî düzenlemelerin doğal coğrafya koĢullarına ve sosyo-ekonomik yapıya uygun olup olmadığını araĢtırıp, bu yönde yapılacak planlamalara yön vermektedir (Özçağlar, 2005: c3-1-3 ).
Coğrafyanın, ―salt bilim‖ karakterli dalları yanında eĢit Ģartlarda yer almasa bile, idarî coğrafyanın memleketi idare edenlere, maliye ve iktisatçılara, sanayi ve ticaretle uğraĢanlara, tek kelime ile memleketi yakından tanımak isteyenlere bilgi vermek sureti ile büyük faydalar sağlayacağı tabiidir. Hatta bir bakımdan, idari coğrafyanın sağladığı bilgilerin yalnız pratik olmakla kalmayıp bilimsel özellikler de taĢıdığını söylemek mümkündür (Darkot, 1961: 1).
EskiĢehir ilinde Ģehir özelliği taĢıyan yerleĢmeler Odunpazarı ve TepebaĢı merkez ilçeyi oluĢturmaktadırlar. BüyükĢehir ilan edilmiĢ olan EskiĢehir 2008 yılında 741.739 nüfusa sahip olup Ģehirsel fonksiyonları her geçen gün daha da geliĢmektedir 2008 yılına kadar EskiĢehir il merkezi tek bir merkez olarak devam etmiĢ ve 2008 de son idari değiĢiklikle il merkezini Odunpazarı ve TepebaĢı ilçelerinin merkezleri oluĢturmaktadır.
14
TaĢra ilçelerini ise Çifteler, Mahmudiye, Mihallıçcık, Sarıcakaya, Seyitgazi, Sivrihisar, Alpu, Beylikova, Ġnönü, Günyüzü, Han, Mihalgazi oluĢturmaktadır.
3.1. EskiĢehir Ġlinin Ġdari BölünüĢü
Mevcut durumda EskiĢehir ilinde 2 merkez ilçe, 12 taĢra ilçe ile toplamda 14 ilçe yer almaktadır. Ġlçe, Bir ilin alt bölümünü oluĢturan idari bir ünitedir. Ġlçelerin bir araya gelmesiyle iller ortaya çıkar. Bir ilin idari sınırları kapsamında il merkezi durumundaki kentsel yerleĢme ile diğer kentsel idari alanlarla köy idari alanlarının içinde yer aldığı ilçe alanı merkez ilçedir.
Kanunla büyükĢehir statüsü kazandırılan il merkezi durumundaki Ģehirlerin belediye sınırları kapsamındaki semtlerinde, idari hizmetlerin kolay yürütülebilmesi ve valiliğin yükünün hafifletilmesi amacıyla kaymakamlık teĢkilatları kurulmuĢtur.
Bu kaymakamlıklar mülki idare yönünden belediye sınırları içinde Ģehrin kendilerine ayrılan kısımlarından ve ilçe sınırı içine kalan köy ve kasabalardan sorumludur.
Tablo 2 : EskiĢehir Ġlinin ilçelere göre nüfusu 2008
Kaynak :TÜĠK 2008 verileri
ĠLÇE TOPLAM
Toplam Erkek Kadın
Odunpazarı 342.515 169.591 172.924
Tepebaşı 271.732 135.782 135.950
Günyüzü 7.678 3.739 3.939
Han 2.488 1.242 1.246
İnönü 7.547 3.806 3.741
Mahmudiye 9.202 4.575 4.627
Mihalgazi 3.952 1.932 2.020
Mihalıçcık 11.158 5.486 5.672
Sarıcakaya 5.511 2.665 2.846
Seyitgazi 17.219 8.560 8.659
Sivrihisar 24.877 12.341 12.536
Çifteler 11.810 5.823 5.987
Alpu 13.884 6.915 6.969
Beylikova 7.136 3.542 3.594
Toplam 741.739 368.486 373.253
15
EskiĢehir ilinin en kalabalık ilçeleri doğal olarak büyükĢehir ilçeleri olan Odunpazarı (342.515) ve TepebaĢı (271.732) dır.
TaĢra ilçelerinden en kalabalık nüfusa sahip olan ilçeleri ise, Sivrihisar (24.877), Seyitgazi(17.219), Alpu (13.884), Çifteler (11.810), Mihalıçcık (11.158) ilçeleridir.
3.1.1 Köy Ġdari Alanları
Türkiye‘nin idari bölünüĢ sistematiği içinde tabanı oluĢturan muhtarlar ve ihtiyar heyetleri tarafından yönetilen köy idari alaları, Belirli bir idari sınırı bulunan ve bu sınırlar içerisinde yer alan sürekli ve dönemlik kır yerleĢmeleriyle ekonomik faaliyet sahalarından oluĢan, hammadde üretimi (tarım, hayvancılık, ormancılık, avcılık, toplayıcılık) ve evsel sanayi ile ilgili faaliyetlerin egemen olduğu ülkemizin kırsal kesimini oluĢturan en küçük idari sahaları durumundadırlar (Özçağlar, 2005: 6)
Köy için belirtilen nüfus sınırı 2004 yılına kadar ( 18.03.1924 tarih ve 442 sayılı Köy kanunu ile 03.04.1930 tarih ve 1580 sayılı eski belediye kanunu) 2000 kiĢi olarak kabul edilirken 24 Aralık 2004 tarihinde yürürlüğe giren 5272 sayılı yeni belediye kanunun 4.maddesi gereği; 5000 ve üzerinde nüfus barındıran yerleĢmeler de belediye kurulabilecektir. Hükmü getirilmiĢtir (Özçağlar, 2005: 6).
Buna göre nüfusu 5000‘e kadar olan yerleĢmeler köy olarak nitelendirilmektedir. Fakat Ģunu belirtmek gerekir ki, bir yere köy, kasaba, Ģehir diyebilmek için nüfus kriteri tek baĢına yeterli bir kriter değildir.
EskiĢehir ilinde toplam 382 köy idari alanı olup bu köylerin toplam nüfusu ise (2008 yılı) 88.076‘dır ( tablo 5).
Bir köy idari alanının içinde tek bir yerleĢmenin mevcut olabileceği gibi, birkaç daimi yerleĢme ve dönemlik yerleĢmelerde bulunabilmektedir. illerde bazı köyler mahalleli yerleĢmelerden oluĢmakla birlikte genellikle köyler toplu dokulu ve tek yerleĢmeli idari alanlardan oluĢmaktadır (Karakuzulu, 2010: 62).
16
Tablo 3: 2007 yılı adrese dayalı nüfus sayım sonuçlarına göre EskiĢehir Ġlinde ilçelerin belediyeleri ve nüfusları
Kaynak : TÜĠK
2007 yılında EskiĢehir ilindeki belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerleri incelendiğinde merkeze bağlı olan 6 belediye bulunmaktadır
Bunlar; Odunpazarı, TepebaĢı, Gündüzler, Çukurhisar, Muttalıp, Sakarıılıca belediyeleridir.
2007 yılı Belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerinin nüfusları
Merkez Belediye Toplam Erkek Kadın
Gündüzler Belediyesi 1315 663 652
Çukurhisar Belediyesi 3833 1919 1915 Odunpazarı Belediyesi 324924 159883 165041
Muttalıp Belediyesi 6750 3404 3346
TepebaĢı Belediyesi 245901 122833 123068 Sakarıılıca Belediyesi 531 250 281
Alpu Alpu Belediyesi 5497 2704 2793
Osmaniye Belediyesi 1376 692 684
Bozan Belediyesi 2136 1052 1084
Beylikova Beylikova Belediyesi 3744 1889 1855
Çifteler Çifteler Belediyesi 11887 5858 6029
Günyüzü Günyüzü Belediyesi 1824 918 906
Kayakent Belediyesi 1444 697 747
GümüĢkonak Belediyesi 1546 752 794
Han Han Belediyesi 1298 663 635
Ġnönü Ġnönü Belediyesi 4316 2182 2134
Mahmudiye Mahmudiye Belediyesi 5069 2501 2568
Mihalgazi Mihalgazi Belediyesi 1708 862 846
Alpagut Belediyesi 980 491 489
Mihalıççık Mihalıççık Belediyesi 3287 1576 1711
Yunusemre Belediyesi 1034 492 542
Dinek Belediyesi 617 291 326
Sarıcakaya Sarıcakaya Belediyesi 2508 1229 1279
Laçin Belediyesi 996 485 481
Seyitgazi Seyitgazi Belediyesi 3197 1571 1626
Kırka Belediyesi 4472 2281 2191
Doğançayır Belediyesi 1597 813 784
Sivrihisar Sivrihisar Belediyesi 10293 5081 5212
Kaymaz Belediyesi 1359 664 695
Nasrettin Hoca Belediyesi 824 409 415
Dümrek Belediyesi 1114 553 561
17
Bu belediyeler içinde nüfusu en yüksek olan Odunpazarı (324.924) ve TepebaĢı belediyesidir (245.901). En az nüfusa sahip olan belediye yerleĢmesi Sakarıılıca belediyesidir.
Verilen belediyeler içinde ilçe merkezi olanların dıĢında ilçe merkezi görevi olmayan belediyeler Alpu‘ya bağlı Osmaniye ve Bozan, Günyüzü Ġlçesine bağlı Kayakent, GümüĢkonak, Mihalgazi‘ye bağlı Alpagut, Mihallıççık‘a bağlı Yunusemre, Dinek, Sarıcakaya‘ya bağlı Laçin, Seyitgazi‘ye bağlı Kırka, Doğançayır, Sivrihisar‘a bağlı Kaymaz, Nasrettin Hoca, Dümrek Belediyeleridir.
Tablo 4: 2000 yılı EskiĢehir ilinin ilçe , belde, bucak, köy sayısı
Sıra
No
Ġlçe adı Belde sayısı Bucak sayısı Köy sayısı Merkeze
uzaklığı
1 Merkez 6 1 81 -
2 Alpu 3 _ 27 40 km.
3 Beylikova 1 _ 21 76 km.
4 Çifteler 1 _ 22 65 km.
5 Günyüzü 3 _ 15 140 km.
6 Han 1 _ 11 105 km.
7 Ġnönü 1 _ 12 36 km.
8 Mahmudiye 1 _ 15 52 km.
9 Mihalgazi 3 _ 3 35 km.
10 Mihalıççık 3 _ 49 96 km.
11 Sarıcakaya 2 _ 8 45 km.
12 Seyitgazi 3 1 45 42 km.
13 Sivrihisar 4 1 61 90 km.
TOPLAM 32 3 343 -
Kaynak: TUĠK
2000 yılı EskiĢehir Ġli verilerine bakıldığında EskiĢehir Ġli 13 ilçeden oluĢmaktadır.
Toplamda 343 köy idari alanı olup, 32 belediye yerleĢmesi bulunmaktadır. Köylerin ilçelere göre dağılımı incelendiğinde merkeze bağlı 6 belediye yerleĢmesi 1 bucak ve en fazla köy idari alanına sahiptir ve 81 köy idari alanı bulunmaktadır, Alpu ilçesine
18
bağlı 3 belediye yerleĢmesi 27 köy idari alanı bulunmaktadır, Beylikova ilçesine bağlı 1 belediye ve 21 köy idari alanı, Çifteler ilçesine bağlı 1 belediye 22 köy idari alanı, Günyüzü ilçesine bağlı 3 belediye ve 15 köy idari alanı, Han ilçesine bağlı 1 belediye ve 11 köy idari alanı , Ġnönü ilçesine bağlı 1 belediye 12 köy idari alanı , Mahmudiye ilçesine bağlı 1 belediye 15 köy idari alanı Mihalgazi ilçesine bağlı 3 belediye ve en az köy idari alanına sahip olarak 3 köy idari alanı, Mihallıççık ilçesine bağlı 3 belediye 49 köy idari alanı Sarıcakaya ilçesine bağlı 2 belediye 8 köy idari alanı, Seyitgazi ilçesine bağlı 3 belediye ve 45 köy idari alanı, Sivrihisar ilçesine bağlı ise 4 belediye ve 61 köy idari alanı bulunmaktadır.
Tablo 5: 2008 yılı EskiĢehir Ġlinin ilçe, belde, bucak, köy sayısı
Sıra
No Ġlçe adı Belde sayısı Bucak sayısı Köy sayısı Merkeze uzaklığı
1 Odunpazarı 1 -- 41
2 TepebaĢı 1 -- 41 -
3 Alpu 3 _ 29 40 km.
4 Beylikova 1 _ 21 76 km.
5 Çifteler 1 _ 22 65 km.
6 Günyüzü 3 _ 16 140 km.
7 Han 1 _ 11 105 km.
8 Ġnönü 1 _ 11 36 km.
9 Mahmudiye 1 _ 15 52 km.
10 Mihalgazi 3 _ 5 35 km.
11 Mihalıççık 3 _ 50 96 km.
12 Sarıcakaya 2 _ 9 45 km.
13 Seyitgazi 3 1 47 42 km.
14 Sivrihisar 4 1 64 90 km.
TOPLAM 32 2 382 -
Kaynak: TUĠK
19
2000 yılında 343 olan köy sayısı 2008 yılında artarak toplamda 382 köy idari alanı olmuĢtur, köylerin ilçelere göre dağılımı incelendiğinde, 2000‘de 81 köy bulunan merkez ilçe 2008‘de TepebaĢı ve Odunpazarı ilçeleri olmak üzere ikiye bölünmüĢtür.
Ġlçeler bölünürken Porsuk Nehri sınır kabul edilmiĢtir porsuk nehrinin kuzey yakası TepebaĢı güney yakası ise Odunpazarı ilçeleri olarak ayrılmıĢtır, Odunpazarı ilçesine bağlı 41 köy idari alanı bulunmaktadır, TepebaĢı ilçesine bağlı 41 köy idari alanı bulunmaktadır bir mahalle köy statüsüne girmiĢtir.
Alpu ilçesinde 2 mahalle köy statüsü kazanmıĢ ve 3 belediye yerleĢmesi ve 29 köy idari alanı bulunmaktadır.
Beylikova ilçesinde değiĢiklik olmamıĢ ve 1 belediye ve 21 köy idari alanı, Çifteler ilçesinde değiĢiklik olmamıĢ ve 1 belediye 22 köy idari alanı, Günyüzü ilçesine bağlı 3 belediye ve 1 mahalle köy statüsü kazanarak 16 köy idari alanı bulunmaktadır.
Han ilçesinde değiĢiklik olmamıĢ ve 1 belediye ve 11 köy idari alanı, Ġnönü ilçesinde 1 köy idari alanı mahalle statüsü kazanmıĢ ve 1 belediye 11 köy idari alanı mevcuttur.
Mahmudiye ilçesinde değiĢiklik olmamıĢ ve 1 belediye 15 köy idari alanı, en az köy idari alanına sahip olan taĢra ilçesi Mihalgazi dir. Burada ise 3 belediye ve 2 mahalle köy statüsü kazanarak 5 köy idari alanı oluĢmuĢ, Mihallıçcık ilçesine bağlı 3 belediye ve 1 mahalle köy statüsü kazanarak 50 köy idari alanı oluĢmuĢtur.
Sarıcakaya ilçesine bağlı 2 belediye ve 1 mahalle köy statüsü kazanarak 9 köy idari alanı oluĢmuĢ, Seyitgazi ilçesine bağlı 3 belediye ve 2 mahalle köy statüsü kazanarak 47 köy idari alanı oluĢmuĢtur.
En fazla köy idari alanına sahip taĢra ilçesi ise Sivrihisar dır buraya bağlı 4 belediye ve 3 mahalle köy statüsü kazanarak 64 köy idari alanı ortaya çıkmıĢtır. Sonuca bakıldığında 2000 yılı köy idari alanı sayısı 343 iken 2008 de köy idari alanı sayısı 39 artarak 382 ye çıkmıĢtır.
Köy idari alanı sadece yerleĢmenin bulunduğu alanı değil köy sınırları içerisinde kalan çayırı, merası, ormanı, tarım alanı, çeĢitli ekonomik etkinlikleri de içermekte olup, köy muhtarı ve ihtiyar heyeti tarafından yönetilen ve bir ilçeye bağlı en küçük idari üniteyi oluĢturmaktadır.
20
Ġdari coğrafya bakımından köylerle ilgili en önemli sorunlardan biri, köylülerin kendi sınırlarının nereye kadar uzandığını bilmemeleridir. ġöyle ki; köylerin yakınında kullandıkları hazine arazileri, varsa buraları kendi köylerinin arazileri olarak görmektedirler veya kendi köylerinin sınırı bittiği halde, bu köyde oturan bir Ģahsın komĢu köyün sınırları içerisinde bulunan tarlasından dolayı köy sınırlarının buraya kadar ulaĢtığını düĢünmektedirler (Karakuzulu, 2010: 64).
3.1.2. Kentsel Ġdari Alanlar
Kent günümüz Türkiye‘sinde yaygın olarak Ģehir karĢılığı kullanılan ve Ģehirle eĢ anlamlıymıĢ gibi algılanan bir sözcük olmakla birlikte, genel anlamda kasabaları da kapsamaktadır (Özçağlar, 2005: 9).
Belediye teĢkilatına sahip olan ilçe merkezi, il merkezi durumundaki kentsel yerleĢmelerle, ilçe ve il merkezliği görevi olmayan belediye örgütlü kentsel yerleĢmelerin (beldelerin) içerisinde yer aldıkları idari alanlara ―kentsel idari alan‖
denilmektedir (Özçağlar, 2005: 9).
ĠĢte, burada vurgulanan kent kavramı içerisinde hem kasabalar, hem de Ģehirler yer almaktadır. Bu nedenle, ülkemizdeki kasaba ve Ģehirleri özelde herhangi bir fonksiyonel ayrıma tabi tutmadan genelleĢtirerek “kentsel yerleĢmeler” baĢlığı altında toplamak mümkündür(Özçağlar, 2005: 9).
EskiĢehir ilinde 1 il merkezi 14 ilçe merkezi ve 32 belde olmak üzere toplam 47 kentsel idari alan bulunmaktadır (Tablo 5). EskiĢehir büyükĢehir belediyesi sınırları içinde birden fazla belediye olmasına rağmen, il merkezi bir kentsel idari alan olarak düĢünülmektedir.
Kentsel idari alanların oluĢturulmasındaki amaç, belediye hizmetlerinin götürülmesi ve buralarda imarlı yapılaĢmayı sağlamaktır. Çünkü ülkemizde kentsel idari alan dıĢındaki yerleĢmelerde yapılaĢmaya gerekli özen gösterilmemektedir (Karakuzulu, 2010: 64).
21
BÖLÜM 4: ESKĠġEHĠR ĠLĠNĠN NÜFUS YAPISI VE DAĞILIġI
4.1. Nüfusun Tarihsel GeliĢimi
Bugünkü sit alanının kuruluĢ tarihi Selçuklular dönemine kadar inen EskiĢehir'in 1800 yılından önceki nüfus miktarı hakkında kesin bir bilgi yoktur Ancak Ramsay Selçuklu akımlarının yoğun olduğu dönemleri anlatırken, Bizanslı tarihçilerin yazıtlarına da dayanarak Ģehrin nüfusunun kalabalık olduğunu belirtmektedir.
Tarihi belgeleri araĢtıran Stewig'te (Stewing, 1970: 210). kentin 1800'lü yıllarda 900 hane ve 4500 kiĢiden oluĢtuğunu 1894 yılında ise hane sayısının 800, nüfusun ise 4000 kiĢiye düĢtüğünü belirtmektedir.
Aynı biçimde tarihi bir belge niteliği taĢıyan Osmanlı Salnamelerinde de Hüdavendigar Vilâyetine bağlı kaza merkezi olarak geçen kentin nüfusu 1870 yılında 7931 Müslüman erkek, 3339 hane ve 5 mahalle, 1874 yılında 19.168 Müslüman erkek, 77 Müslüman olmayan erkek olmak üzere 19.245 kiĢi olarak gösterilmiĢ, hane sayısı ise 4069 olarak verilmiĢtir. 1876 yılında ise hane sayısının 4500'e yükseldiği Müslüman erkek sayısının ise 11.320 kiĢiden oluĢtuğu belirtilmiĢtir.
Salnameler dıĢında EskiĢehir'in nüfusu 19. yüzyılda Ģehri ziyaret eden seyyahlar tarafından da incelenmiĢtir. Nitekim 1880'li yıllarda ġemsettin Sami Kamus-ul Alam adlı eserinde Ģehrin nüfusunun 10.000 kiĢiden oluĢtuğunu belirtmiĢ (Sami, 1889: 937- 938). 1886 da Ģehri ziyaret eden Von Diest ise, nüfusu 15.000 kiĢi olarak tahmin etmiĢtir (Diest, 1886: 51-52).
Vital Cuinet ise (1894 yılında basılan eserinde) nüfusun 19.023 kiĢiden oluĢtuğunu, bunun 17.131'inin Müslüman, 1147'sinin Rum Ortodoks, 583'ünün Ermeni, Gregoryan, 132'sinin Katolik Ermeni ve 30'unun Latinlerden oluĢtuğunu söylemiĢ, ayrıca Ģehirde demiryolu Ģantiyesinde çalıĢan ve yerleĢik olmayan 400 kiĢi civarında Ġtalyan ile Rum'un da yaĢadığını belirtmiĢtir (Cuinet, 1894: 209).
I. Dünya SavaĢına tekabül eden yıllarda ise kentin nüfusu J.H. Mortmann'a (Darkot, 1963: 386). göre 25.000, Reinhard'a göre 35.000 ( Reinhard, 1942: 251). Von HMeier'e göre ise 30.000 kiĢi olarak tahmin edilmiĢtir (Meier, 1917: 19).
22
Cumhuriyet öncesi dönemde kentin nüfusu gerek salnameler gerekse yabancı seyyahların tahminlerinden anlaĢılacağı gibi devrin diğer Anadolu Ģehirlerine göre oldukça fazladır. Bu dönem içinde kentte yaĢanan en önemli nüfus hareketi ise 1877-78 yıllarında Osmanlı-Rus savaĢı sonucunda Kırım'dan gelen Tatar göçmenleri ile gerçekleĢmiĢ, bunu Rumeli göçmenlerinin göçü izlemiĢtir.
Kente yerleĢen göçmenlerin kesin sayıları bilinmemekle birlikte gelenlerin gerek tarım tekniğinde kullandığı değiĢik yöntemler gerekse Porsuk çayının güney kıyılarında kurdukları yeni mahalleler yerleĢmenin geliĢmesi üzerinde önemli etkiler yapmıĢtır.
EskiĢehir'de Cumhuriyet öncesi dönem nüfus artıĢında etken olan ve bu biçimde, nüfus yapısında hareketlilik yaratan bir olay da demiryolunun kente ulaĢıp iĢletmeye açılması ile bu ulaĢım sistemine sapa kalan yerleĢim birimlerinden göç ederek, kente yerleĢen tüccar kesimi ile yaĢanmıĢtır.
Cumhuriyet öncesi dönemde yurtiçi ve dıĢından nüfus alarak, çoğu Ģehrimize oranla farklı yönde de nüfusu artan EskiĢehir, negatif yönde geliĢen nüfus hareketleri ile de dikkati çeker. Nitekim 1911–12 Balkan SavaĢı, ardından I. Dünya savaĢı ve KurtuluĢ savaĢı nedeniyle savaĢa gidenler ve bu savaĢlarda ölenler ile Ģehir sürekli nüfus kaybetmiĢtir (Ertin, 1994: 104).
Sayımının yapıldığı 1927 yılında 32.341 kiĢi olan nüfus miktarı ile kent aĢağı yukarı I.
Dünya savaĢından önceki nüfusa yakın bir değer göstermiĢtir. 1927 yılından günümüze kadar geçen süre içinde kentin nüfus miktarı ve nüfus artıĢ oran Türkiye'deki Ģehirsel nüfus aynı yıllarda Yunan ordularının Ģehre saldıracağı haberinin yayılması üzerine çok sayıda EskiĢehirli yaĢadığı Ģehri terk etmiĢ ve baĢka Ģehirlere (Ankara, Konya) göç etmiĢtir.
Böylece 1914–22 yılları arasında kentin nüfusu önemli ölçüde azalmıĢtır. 1922 yılından sonra baĢka bir deyiĢle EskiĢehir'in düĢman iĢgalinden kurtulması ile bu kez kentte yaĢayan azınlıkların büyük kısmı Ģehri terketmiĢtir.
23 4.2. Nüfus Özellikleri
Bakıldığında EskiĢehir‘de ki Ģehirsel nüfus miktarı yıldan yıla artıĢ göstermektedir, 1927–1990 yılları arasındaki EskiĢehir de en fazla artıĢ 1927–1935 arasında (% 45,4) olmuĢtur. Nüfus artıĢ oranının bu derece yüksek bir değer göstermesi ise kentin ilki 1800' lü yıllarda yaĢanan ikincisi Ağustos 1950 yılında Bulgaristan ile yapılan antlaĢmadan kaynaklanan toplu göç olayı ile karĢılaĢmasından ileri gelmektedir (Ertin, 1994: 105).
Tablo 6: EskiĢehir Ġli Ģehirsel nüfusu ile Türkiye’deki Ģehirsel nüfus miktarları ve oranları
Yıl EskiĢehir ili ġehirsel Nüfus
Miktarı
Türkiye ġehirsel Nüfus
Miktarı
Yıl EskiĢehir
ġehirsel,Nüfus ArtıĢı (%)
Türkiye'de ġehirsel,Nüfus
ArtıĢı (%)
1927 32.341 3.305.879 1927-35 45.4 15.0
1935 47.045 3.802.602 1935-40 29.1 14.2
1940 60.742 4.346.249 1940-45 31.7 7.8
1945 80.030 4.687.102 1945-50 12.3 11.8
1950 89.879 5.244.337 1950-55 33.6 32.9
1955 120.092 6.927.343 1955-60 27.4 27.8
1960 153.096 8.859.731 1960-65 13.5 21.9
1965 173.882 10.805.817 1965-70 24.4 26.7
1970 216.373 13.691.101 1970-75 20.1 23.2
1975 259.952 16.869.068 1975-80 19.0 16.4
1980 309.431 19.645.007 1980-85 18.5 36.7
1985 366.765 26.865.757 1985-90 12.6 24.0
1990 413.082 33.326.351
Kaynak: EskiĢehir Valiliği Kültür ve Turizm müd
Türkiye deki artıĢ oranı da 1980–1985 (%36,7) arasında hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Öte yandan en az nüfus artıĢ oranları ise EskiĢehir de 1945–1950 (%12,3) Türkiye‘ deki Ģehirsel nüfus artıĢının en aza düĢtüğü oranı ise 1940–1945 (%7,8) de meydana gelmiĢtir. EskiĢehir deki azalıĢın ve Türkiye deki azalıĢın sebeplerinde 1939–1945 yılları arasındaki 2.dünya savaĢının etkilerinden söz etmek mümkündür. ġehirsel nüfusun yıldan yıla artmasının sebepleri içinde birçok faktörden bahsedebiliriz. ġehir merkezindeki sanayi faktörlerinin artması iĢgücü gereksinimini ortaya çıkarmıĢtır ve nüfus merkeze kaymıĢtır.
