COG 446 RUSYA
Hafta 3. Fiziksel Peyzaj I: Yerşekilleri
Dr. Erdem BEKAROĞLU
Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
COG446 Rusya
Jeoloji
Rusya’nın büyük bir kısmı, jeolojik
gelişimini yer tarihinin göreceli olarak
erken tarihlerinde tamamlamış olan eski
bir kara halindedir.
Bu nedenle, hem levha sınırlarından hem
de büyük ölçekli jeolojik etkinliklerin
gerçekleştiği lokalitelerden uzakta
bulunmaktadır.
Rusya, bu haliyle, güney ve doğu kenarı
hariç, genellikle eski orojenik kuşaklarla
sınırlı kraton ve platformlardan
oluşmaktadır.
2
COG446 Rusya
Yerşekilleri
Rusya karası bir dizi farklı yerşekli kompozisyonu sergilemektedir. Bu kompozisyon batıdan doğruya
doğru Rusya Ovası, Ural Dağları, Batı Sibirya Ovası, Orta Sibirya Platosu, Doğu Rusya Dağlık alanı
ve Güneydeki dağlık alanlar olarak birbirinden farklı alanlara ayrılmaktadır.
COG446 Rusya
Yerşekilleri
Rusya Ovası: Doğu’da Ural Dağları’yla
sınırlanan bu bölge, aslında Doğu Avrupa
kratonunun devamıdır. Proterozoik yaşlı
metaformik kayaçlarla kaplı olan kraton
yaklaşık 2 milyar yıl önce oluşmuştur.
Rusya ovası, K-G 1700 km, D-B 2400 km
uzunluğunda alçak bir alandır. Ancak,
ovadaki yükseltiler nadiren 300 metreyi
geçer. Bu yükseltiler havzaları birbirinden
ayırırken, aynı zamanda bölgedeki
akarsuların kaynak alanlarını da
oluşturmaktadır.
4
COG446 Rusya
Yerşekilleri
Ural Dağları: Ural Dağları, Rusya’yı K-G
doğrultusunda yaklaşık olarak 2400 km boyunca kat eden bir sıradağ sistemidir. Geç Paleozoik yaşlı formasyonlardan oluşan Urallar, kuzeyde Novaya Zemlya’dan başlamakta ve Hazar Denizi’nin kuzeyine kadar uzanmaktadır. Fiziksel olarak Amerika’daki Appalaş sistemine benzemektedir.
Uralların en yüksek kısmı 1900 metredir; bununla beraber relief genellikle 200-600 metreler arasındadır. Sistem kuzeyde 80 km, güneyde ise 225 km genişliğindedir.
Urallar, maden rezervleri açısından oldukça önemli bir bölgedir.
COG446 Rusya
Yerşekilleri
Batı Sibirya Ovası: Batıda Ural dağları,
doğruda ise Yenisey nehri arasında kalan bu alan B-D doğrultusunda 1930 km, K-G
doğrultusunda ise 1170-2570 km arasında olup bölgenin yükseltisi 120 metreyi geçmemektedir. Batı Sibirya ovası, Ural ile Sibirya kratonu
arasında yer alan Mezozoik’e ait eski bir graben ve sübsidans alanıdır. Rusya’nın ana petrol-doğalgaz kaynaklarının çoğu buradadır. Bölgeyi drene eden en büyük nehir Ob’dur. Bölgenin alçak olması özellikle ilk bahar taşkınlarına sebep olur.
6
COG446 Rusya
Yerşekilleri
Orta Sibirya Platosu: Batıda Yenisey nehri,
doğuda ise Lena nehri arasında yer alan alandır. Prekambrien yaşlı bir temele sahip olan plato daha genç sedimentlerle örtülüdür.
Plato alanının yükseltisi 610-1830 m
civarındadır. Bununla beraber yüksek derecede parçalandığından alan oldukça engebeli bir topoğrafyaya sahiptir. Oldukça seyrek nüfuslu olan bölge, kereste üretimi açısından önemlidir. Platonun doğusu, yüksekliği 3000 metreyi bulan kompleks dağ sıralarıyla karakterize olur. Bu dağlık bölgede yer alan Kamçatka, tüm ülkenin tek aktif volkanik arazisini oluşturmaktadır.
COG446 Rusya
Yerşekilleri
Güneydeki dağlık alanlar: Geniş anlamda ele
alındığında, yani Kuzey Avrasya’nın güney bölümü bağlamında düşünüldüğünde, bu bölge, çok yüksek dağ sıralarıyla çevrilidir. Tien Shan ve Pamir zirveleri 6000 metreleri aşmaktadır. Batıda Kafkas Dağları’na kadar uzanan, doğuya doğru gidildikçe Altay Dağları’na uzanan ve jeolojik olarak genç olan bu reliefin en önemli özelliği, güneydeki nemli hava kütleleri için bir bariyer teşkil etmesidir.
Bu ise Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan’daki kurak-yarıkurak iklimlerin oluşmasında önemli bir paya sahiptir.
8
Kaynak: de Blij vd. 2011: 81.
COG446 Rusya
Akarsular
COG446 Rusya
Akarsular
Drenaj Havzaları: Rusya karasının başlıca
drenaj havzaları Kuzey Okyanusu, Hazar Denizi, Büyük Okyanus, Karadeniz ve Aral Denizi’dir. Rusya ve çevre ülkelerdeki akarsular tarihsel olarak ulaşım sistemlerinde büyük bir rol oynamıştır. Her ne kadar ulaşım sisteminde bir avantaj sağlasa da, akarsuların fiziksel
karakteristikleri bir handikap da oluşturmaktadır. Akarsuların büyük bir bölümü Kuzey
Okyanusu’na akmaktadır ve kullanımları donma olaylarının gerçekleşmediği kısa yaz
dönemleriyle sınırlıdır.
Dahası, mal-hizmet ve insan akışları genel olarak D-B yönlü olduğundan, çoğu nehrin K-G uzanışlı olması bir dezavantaj oluşturmuştur.
10
COG446 Rusya
Akarsular
Rusya ovası ve akarsular: Avrupa’nın en büyük akarsuyu olan Volga,
sadece ulaşım bakımından değil, içme suyu temini ve enerji üretimi açısından da oldukça önemlidir. Moskova yakınlarındaki engebeli araziden kaynağını alan nehir, yaklaşık olarak 3700 km güneye akarak Hazar Denizi’ne dökülür. Volga, tek başına, ülkedeki akarsu trafiğinin % 60’ını oluşturmaktadır. Rusya’daki birçok akarsu gibi Volga da Kasım-Nisan arasında çoğunlukla donar.
Bölgenin diğer önemli akarsuları Don ve Dnieper’dir. Volga gibi güneye doğru akan nehirler sularını Kara Deniz’e boşaltmaktadır.
COG446 Rusya
Akarsular
Sibirya ve akarsular: Bölgenin
büyük akarsuları olan Ob, Yenisey ve Lena ırmakları 5 milyon km karelik bir alanı drene etmekte ve kombine olarak Kuzey Okyanusu’na saniyede 5300 km küp su
göndermektedir.
Bunlar içerisinde, Ob nehri, ülkenin en büyük akarsuyudur. Kollarıyla birlikte 5630 km uzunluğa
erişmektedir. Nehrin gradyanı oldukça düşük olup, aşağı çığırına kadar olan yaklaşık 2000 km boyunca yalnızca 90 metrelik bir irtifa vardır.
Doğu’daki dağlık bölgede, yine Kuzey Okyanusu’na sularını
gönderen nispeten daha kısa boylu akarsular mevcuttur.
Ülkenin güneyinde bulunan Amur nehri, Çin sınırı boyunca akarak Büyük Okyanusa dökülür.
12
COG446 Rusya
Göller
Göller: Bu büyük karanın akarsularının yanı sıra,
Rusya’da dünyanın en büyük gölleri de yer almaktadır. Bunlardan Hazar Denizi 400.000 km karelik alanıyla dünyanın en büyük gölünü oluşturmaktadır. Suları tuzludur.
Hemen doğusunda yer alan ve suları tuzlu olan Aral Denizi, Rusya’daki çevre felaketlerinin en trajik olanlarından biridir. Nitekim Aral Denizi, 1960’lardan bu yana sularının % 80’ini kaybetmiştir.
Daha doğuda yer alan Baykal Gölü ise, dünyanın en derin gölüdür ve ülkenin tatlı su ihtiyacının önemli bir bölümünü karşılamaktadır. Tek başına, dünyadaki tatlı su rezervlerinin % 20’sini
oluşturmaktadır.
COG446 Rusya
14
Yararlanılan Kaynaklar:
De Blij, H. J., Muller, P. O., Nijman, J., WinklerPrins, A. M. G. A. 2011. The World Today: Concepts and Regions in Geography. Wiley: US. Hobbs, J. J. 2009. World Regional Geography. Brooks/Cole: CA.
Littell, M. 2007. World Geography. Houghton Mifflin: IL.
Waugh, D. 1995. Geography: An Integrated Approach. Nelson: UK.
